Аливаа үндэстэн өөрийнхөө хэлээр л бусад үндэстнийг нэрлэдэг. Хэдийгээр цаад үндэстний нэр угтаа тэс ондоо дуудлагатай байвч, тухайн үндэстэн хэлж дуудаж чадах, өөрийн хэлний авиа зохицох аялгаараа л аливаа нэршлийг тогтоож ирсэн байдаг. Ийм л шалтгаанаар монгол хүн Pусь, Россия гэдэггүй Орос гэдэг, Жунго, Хань гэдэггүй Хятад гэдэг, Хангүүг гэдэггүй Солонгос гэдэг, Непал гэдэггүй Балба гэдэг, Индүс гэдэггүй Энэтхэг гэдэг. Бүгд эртнээс тогтсон нэршил.

Олон үеийн хөрш нүүдэлчдээ ч Хиргис, Хасаг хэмээн монголчлон дуудсаар иржээ. Монгол бичгийн хэлэнд “К” авиа байхгүй, монгол бичигт “К” тэмдэглэх үсэг ч байхгүй. 1947 оноос орос үсэг аваагүйсэн бол бид өнөөдөр “К” үсэг оролцсон үгсийг дөхөмшүүлж ихэнх тохиолдолд “Х” үсгээр л бичих байсан нь гарцаагүй. Гадаад хэлний онцгой гийгүүлэгч авиаг бичих дүрэм нь ХХ зуунд нэмэлт болж орсноос бус, уламжлалт сонгодог худам бичигт байгаагүйг бид бэлээхэн мэднэ.

Олжас Сүлемейновын шүлгийг орчуулж нийтэлсний дараа хасаг анд нөхөд маань “Казах гэж бичих ёстой, үндэстний нэрийг гажуудууллаа” хэмээн нэлээд эгдүүцжээ. Монгол хэлний зүй тогтлоор “Хасаг” хэмээн нэрлээд ирсэн, хаяа хатган хөрш зэргэлдээ нутаглаж ирсэн монголчууд ч хэдэн үеийн турш “Хасаг” л хэмээн дуудаад ирсэн, монгол хэлэнд эгнэгт тогтсон дуудлага нэршлийг яагаад заавал орос үсгээр бичиж орос галигаар дуудах ёстой гэж? Монгол хэл өөрийн дүрэмтэй, өөрийн зүй тогтолтой. Оросууд “харуул”, “таваар” зэрэг монгол үгсийг “караул”, “товар” болгож өөриймшүүлсэн бол, бид одоо буцаагаад “харуул” гэж дуудахаа болиод “караул”, эсвэл “товаарь” гэх ёсгүй шүү дээ.

Түүнтэй яг адилхан хасаг, монгол хэлэнд ч ялангуяа энэ “К”, “Х” авианаас болж дуудлага зөрдөг дундын үгс олон бий. Бид “хөх” гэхэд тэд “көк” гэж хэлэх жишээтэй. Харганат-Карганады, Хархорум-Каракорум гээд тэдний “К”-аар дуудаж буй олон үгсийг монголчууд залруул гэж шаардах нь утгагүй. Манай “Ч” авиаг хасгууд “Ш”-ээр дууддаг. Жочийг Жошы, Чингисийг Шынгыс гэдэг. Өөр өөрийнхөө хэлний онцлогт тохирсон хэвийн л дуудлага.

Гэтэл түүхэн сурвалжаас үзэхүл, лав XVI зуунд л монголоор “Хасаг” хэмээн бичээд тогтчихсон байсан нэршлийг бүдүүлэг дуудлага мэтээр гоочилж болохгүй. Кыргыз гэж дуудахад монгол хэл тохирохгүй. Тиймээс ч “Нууц товчоон”-д ч Хиргис гээд, тэдэнтэй холбоотой байж мэдэх нуураа ч Хяргас гээд байгаа хэрэг.

Хасаг гэдэг бол дээхнэдээ мөн л Хиргис дотроо багтаж яваад, ойрдууд анх “талын хиргисүүд” хэмээн ялгах болсон, бүр XIX зууны орос сурвалжуудад “киргизы-кайсаки” хэмээн “уулын хиргисүүд”-ээс ялгаж байсан, саяхан шахам 1920-иод онд Зөвлөлтийн өөртөө засах улс байгуулахдаа анх Киргизээр нь нэрийдээд явахаар тогтож байсан тэр ард түмнийг өнөө ч баруун монголчууд уламжлалт дуудлагаараа “Хасаг” хэмээн нэрлэж буй. Энд ямарваа доромж утга үгүй юм.

Ханзны соёлтой ард түмнүүд биднийг “Монгол” гэж дуудаж чадахгүй, “Монгү” гэдэг. Эндээс бид доромж утга илрүүлээд хэрүүл хийгээд явдаггүй биз дээ? Хасаг анд нөхөд үүнийг ойлгоорой!

Гүн Г.Аюурзана