Хон хэрээд овогт Б.Энхбат би одоогоос яг 20-н жилийн өмнө буюу 1998 онд 1990 оны Ардчилсан хөдөлгөөнөөр халхавчлан Монгол Улсын Төрд сэмхэн шурган орж Монгол Улсыг сүйтгэн сүйрүүлж эхэлсэн Монгол газар нутагт төрж өссөн Хятад цустай эрлийз, хурлийз хүмүүсийн аюулын тухай Монгол Улсад анх удаа нилээд тодорхой дэлгэрэнгүй хэлж тайлбарласан ийм нэгэн ярилцлагыг хэвлэлд өгсөн байна.

Та бүхэн тэр ярилцлагыг энэ цаг дор дахин нэг үзнэ үү!!!

1990 оны Ардчилсан хөдөлгөөнөөр далимдуулан Монгол Улсын Төрийн өндөр албанд сэм орж ирсэн Монгол газар нутагт төрж өссөн Хятад цустай эрлийз, хурлийз хүмүүсийн аюулын тухай асуудлаар би хамгийн анх өгсөн энэ ярилцлагаас хойш дээрх асуудлаар өөр ч олон ноцтой баримт дэлгэн өгүүлсэн нилээд хэдэн томоохон ярилцлага, нийтлэлүүдийг бусад янз бүрийн сонин хэвлэлд өгч гаргасан байдаг.

*** *** ***
“ХУЖААГИЙН ЭРЛИЙЗҮҮД МОНГОЛЫГ ГАЙХАЛТАЙ ХУРДАН СҮЙРҮҮЛЖ ЧАДСАНД БИ ГАЙХАЖ БАЙНА” ( “81-р суваг” сонин. 1998 он. № 31,32-д хэвлэгдсэн. Товчлон оруулав. )

*** *** ***
ҮЕ, ҮЕЭРЭЭ ХЭЛМЭГДЭЛД ӨРТӨӨГҮЙ “УЛС ТӨРЧ”-ДИЙН ТУХАЙ БУЮУ ӨНӨӨДРИЙН МОНГОЛЫН УЛС ТӨРД БАЙГАА ХЯТАД ЦУСТАНГУУДЫН ТАЛААРХ ЯРИЛЦЛАГАА ШУУД ИНГЭЭД ЭХЛЭХ ҮҮ?

-Өнөөдрийн Монгол Улс дахь Хятадын эрлийзүүдийн асуудлыг ярихын тулд нилээд дээр үеийн явдлаас эхлэн өгүүлэх хэрэг гарна. Ар Монгол Улсад 1918 онд явагдсан хүн амын тооллогоор Ар Монгол Улс 647.000 хүнтэй байсан. Үүнээс 100.000 нь Хятад иргэд байсан. Гэхдээ эдгээр Хятадууд дан эрчүүд байсан. Дээр нь 5000 орчим Оросууд, үлдсэн 540-өөд мянга нь Монголчууд. Энэ тоог дундажлаад хуваахад 270 гаруй мянга нь эрчүүд эзэлнэ. Гэтэл үүнээс 100 гаруй мянган лам нар хасагдана. Өөрөөр хэлбэл лам нар эхнэр авах хориотой хүмүүс. Бас 100 мянга нь хүүхдүүд. Ингээд үзэхээр нөхөн үйлдвэрлэл явуулдаг Монгол эрчүүд маань 70 гаруйхан мянган хүн байх жишээтэй. Эмэгтэйчүүдийн хувьд багцаагаар 200 мянган хүүхнээс 70-аад мянга нь нөхөртэй. Гэтэл үлдэх 140-өөд мянга нь яах вэ. Тэд амьдралын эрхээр Монголд цагаачлан орж ирсэн Хятад эрчүүдтэй нэг хөнжилд орж хэвтэхээс өөр аргагүй. Энэ бол хувь тавилан.

ЧИ АЛЬ ЭЛЭРСЭН, БАЛАРСАН ҮЕИЙН ЯВДАЛ ЯРИХ ЮМ. ОДОО ЦАГТ МОНГОЛЧУУД АЛЬ НЬ ХЯТАДЫН ЭРЛИЙЗ, АЛЬ НЬ ХУРЛИЙЗ, АЛЬ НЬ ЯЗГУУРЫН МОНГОЛ ГЭДГИЙГ ЯАЖ МЭДЭЭД БАЙНА АА?

-Монголчууд саяхны 1960-аад оныг хүртэл Монголд төрж өссөн Хятад цустай хүмүүсийг маш сайн мэддэг байсан. Ганцхан жишээ аваад үзье. Чимэдийн Энхээ гэдэг залуу байна. Аав нь олны танил нэрт яруу найрагч. Гэтэл ээж нь Хятад хүн байгаа. Чимэд гуай ч өөрөө гэр бүлээ цуцлуулахдаа “МАХН”-ын Төв хорооны хурал дээр “...авгай Хятадыг, би Оросыг баримталдаг. Үзэл бодол үнэхээр нийлэхгүй юм.” хэмээн учирлаж байсан байдаг. Энхээгийн хувьд “Үнэн” сонинд ажиллаж байгаад Хятадын Тагнуулын албатай холбогдсон хэргээр ажлаас халагдсан. Өөрөө ч үүнийгээ ярьдаг.

СОНИН Л ЮМ... ТЭГЭЭД ЦААШ НЬ

-Өнөөдөр Монгол Улсын “Улс төрийн тавцан”-д Хятадын эрлийзүүд маш хүчтэй гарч ирлээ.

БАРИМТТАЙ ЯРИХГҮЙ ЮУ? БҮР ГАРЦААГҮЙ УЛСЫГ НЭРЛЭЭЧ. МАНАЙХАН ЧИНЬ БИЕ БИЕЭ ХИЙ ХАРДААД СҮЙД БОЛНО ШҮҮ ДЭЭ?

-Бололгүй яадаг юм. 1990 оны Ардчилсан хувьсгалын дараа Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч болсон П.Очирбат байна. Тэрбээр өөрийнхөө хойд эцгийг Бөхөөн нэртэй урдаас орж ирсэн хүн байсан гэдэг. Гэтэл Очирбатын төрсөн эцэг нь Шинжаанаас ирсэн Лүй Шин Ци хэмээх нэртэй цэвэр цусны Хятад хүн байсан тухай мэддэг хүмүүс нь дурсан өгүүлдэг. Цаашилбал Монгол Улсын Эрүүл Мэндийн Сайд асан П.Нямдаваа байна. Монгол Улсын анхны дэд ерөнхийлөгч бөгөөд өнөөдрийн Монгол Улсын Их Хурлын дарга Р.Гончигдоржийн эхнэр Хятад гаралтай хүн буй. Мөн Монгол Улсын Хууль Зүйн Яамны сайд асан Амарсанаа гээд яривал их цуваа гарна. Гэхдээ хүний хувь тавилан ямарч байж болно. Тиймээс энэ Хятадын эрлийз, тэр хурлийз гэж гадуурхах хэрэг үгүй л дээ.

ТА ХАЯАГАА МАНАХ НУУ? НЭГЭНТ АМ НЭЭСНИЙХ УУШИГ НЭЭНЭ ШҮҮ?

-Холимог цустангуут буюу Монгол дах Хятадын эрлийз, хурлийз нарын тухай ярихад эмзэглэх юм бий. Учир нь хүн аав ээжээ сонгон төрдөггүй буй. Гэхдээ Монгол газар төрж өссөн зарим Хятадын эрлийз хурлийз хүмүүс Монголчуудын язгуур эрх ашгаас урваж гадаадын талд бүр тодорхой хэлбэл Хятад Улсын талд үйлчилж байгаа нь л намайг энэ сэдвийг хөндөн ярихад хүргэж байна. Би Монголд төрж өссөн Хятадын эрлийз хурлийз нарын асуудлыг хөндөх бүр надад өөрийн эрхгүй Еврей нарын гунигт түүх бодогддог юм.

ЯАГААД? УЧИР НАЧРЫГ НЬ ЯРИАЧ?

-Гитлер яахаараа Герман Улсын Төрийн тэргүүн болж ард түмэндээ шүтэгдэв. Энэ хүн яагаад Еврей нарыг хядах тушаал өгөв. Гэтэл Еврейчүүд гэдэг их эрт цагт эх орон газар нутгаасаа дүрвэн гарч харь хүний газар нутгаар цагаачлан амьдрах болсон эх оронгүй гуйлгачинд, дэлхийгээр нэг тархсан хүмүүс. Хүний газар нутагт цагаачлан амьдрах тэд аливаад уугуул нутгийн хүмүүст юм бүхэнд гадуурхагдах тул тэдэнд адлагдахгүй, тэднээс илүү гарч амьдрахын төлөө зүтгэж эхэлдэг... Тэгэхлээр янз бүрийн арга замаар Герман Улсын газар нутагт олноор цагаачлан орж ирэн амьдарч асан Еврей нар ХХ зууны эхэн үеэр нэг л мэдэхэд Төр Засаг нь хямарсан Герман Улсын гол гол, чухал чухал байгууллагууд, үйлдвэр заводыг гартаа оруулж, толгойлон захирдаг болчихсон байсан. Гитлер эх орон газар нутаг дээр нь хүчирхэгжин улмаар Германчуудыг захирч дарлах болсон цагаач Еврей нарыг Герман Улсын Төр Засгийн газрын түшмэдийн алба, Банк, үйлдвэрийн эздийн суудлаас нь зайлуулж бүх эрх мэдлийг Герман хүмүүстээ эргүүлэн өгснөөр эх орондоо түүхэн том гавьяа байгуулсаан. За өөр нэг жишээ гэвэл ХХ зууны эхэнд Орос оронд гарсан 1917 оны хувьсгалыг аваад үзье... Орос оронд 1917 онд хувьсгал хийсэн бүх удирдагч нарыг нь аваад үзэх юм бол Ленин, Сталин хоёроос бусад нь дандаа Еврей хүмүүс байсан. Энэ мэтээр олон зүйл ярьж болно. За манай Монгол оронд цагаачлан орж ирж суурьшсан Хятадуудыг аваад үзье. Тэдгээр Хятадуудын цус холилдсон эрлийз хүүхдүүд сургуульд орохоороо Монгол хүүхдүүдэд гадуурхагдаж эхэлнэ. Тэгээд дарлуулахгүйн тулд ямар нэг талаараа бусад Монгол хүүхдүүдээ давж гарах хэрэгтэй болно. Ингээд сурлагаараа л бусдын дээр гарч гишгэхээс өөр аргагүй. Ялангуяа Хятад цустаны нэг онцлог нь маш хөдөлмөрч чанар нь байдаг. Тиймээс гайгүй сурлагатай хятадын эрлийз хүүхдүүд “соц” нийгмийн буянаар нарийн мэргэжил эзэмших боломжийг олж авч байсан. Гэхдээ тэр цагт Монгол Улсын Төр өнөөдрийнх шиг сохроогүй байсан үе тул Хятадын эрлийз нарыг Монгол Улсад Их Дээд сургуульд оруулдаггүй байсан. Тиймээс тэр үед Монголд төрж өссөн Хятадын эрлийз нар Монгол Улсаас Гадаад Улсын Их дээд сургуульд хууль бусаар сэм нууцаар ихээр явдаг байсан. 1990 оны Ардчилсан хувьсгалын дараа Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч болсон П.Очирбат гэхэд хууль бусаар Гадаад Улсын Их сургуульд нууцаар явах гэж хоёр ч удаа оролдон тэр нь илрэн Гадаадын Их сургуульд явах жагсаалтаас хасагдаж байсан ч уйгагүй оролдсоор аз тохиож хууль бус аргаар Гадаад Улсад Их сургуульд сурахаар явсан байдаг. Тэгээд ч тэр үед Монгол Улсын НАХЯ-ны архивд Монголд амьдрах цагаач хятад хүмүүс, тэдний төрүүлсэн эрлийз хурлийз нарын талаарх тусгай судалгаа байдаг, Монгол Төрийн тусгай тодорхой чухал хариуцлагатай албан тушаалд Хятадын эрлийз хурлийз нарыг томилдоггүй Монгол Төрийн нарийн бодлого мөрдөгдөж байсан юм. Харин 1990 оны Ардчилсан хувьсгал гэгчээр далимдуулж Хятадууд НАХЯ-ны архивд чөлөөтэй халдсаны улмаас Монгол дахь Хятад цустангуудтай холбоотой баримтууд устах, алга болох болсон доо.

ОДОО ТЭГЭЭД МОНГОЛ УЛСЫН ТАГНУУЛЫН ТӨВ ГАЗАРТ ТИЙМ НАРИЙН ШИРИЙН БАРИМТ БИЧГҮҮД БАЙХАА БОЛЬСОН ХЭРЭГ ҮҮ?

-Одоо яаж байдаг юм. Аль ч улс орны түүхэн практикт тухайн улсын Төр Засаг солигдоход тэр Улсын Тагнуулын төв байгууллагын удирдлагыг бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь нэгэн дайралтаар 100 хувь сольж байсан аймшигт түүх байдаггүй. Гэтэл манай Монголд 1990 оны Ардчилсан хувьсгалаар далимдуулж Төрийн эргэлт хийсэн Хятад цустангууд Монгол Төрийн дээд удирдлагад суугаад хамгийн эхэнд “Монгол Улсын Тагнуулын Төв Газар”-ын бүх удирдах ажилтнуудыг 100 хувь солив шүү дээ. Энэ бол Хятадуудын зүгээс Монгол Улсыг сүйрүүлж, устгах анхны том алхам хийгдлээ гэсэн үг. Тэгээд ч одоо манай Монгол Улсын Тагнуулын байгууллагад ТТГ-ын орлогч даргаас нь эхлээд олон Хятадын эрлийз, хурлийзууд ажиллах болсон шүү дээ.

ЗА ТИЙМ БАЙДАГ ЮМ БАЙЖ... ТЭГЭЭД ОДОО БИДЭНД ЯМАРХАН ГАЙ НҮҮРЛЭХ ГЭЭД БАЙНА ДАА?

Нэгд: Манай Монголчууд өнө эртнээс “Хахуул Хятад хоёр ихэр төрсөн ах дүүс, Хамхуул эрэг хоёр тохирч төрсөн эгч дүүс” гэж зүгээр ч нэг хэлж захиж ирээгүй. Одоо манай улсад авилгал, хахуул хоёр асар аймшигтай хөгжиж дэлгэрнэ.
Хоёрт: Манай Монголчууд өнө эртнээс “Гахай Хятад хоёр олширвол газрын хөрс сүйрнэ” гэж зүгээр ч нэг хэлж захиж ирээгүй. Одоо манай Монгол Улсын газар нутаг энд тэндгүй ухуулж төнхүүлэн сүйрч эхэлнэ.
Гуравт: Хятад Төрийн өнө эртнээс дагаж мөрдөж ирсэн өөр нэг нэг айхтар далд бодлого байдаг. Тэд харь газар очсон цагаач Хятад хүмүүсийнхээ удмуудыг гурав юм уу! дөрөв дэх үеэс нь Хятад Улсынхаа ашиг тусын төлөөх сонирхолд ашиглаж эхэлдэг.Тэгэхлээр Монгол эх орон Монгол хүмүүс эднээс болж аажимдаа Хятад Улсын ил далд нөлөөнд орж баларна. Учир нь өнгөрсөн үеүдэд Монгол газар цагаачлан орж ирсэн Хятад хүмүүс, тэдний цус холилдон төрсөн эрлийз хүүхдүүдийг Монгол Төр, Монгол хүмүүс хүссэн хүсээгүй сайтар мэдэж байдаг байсан. Харин тэдгээр цагаач Хятад хүмүүсийн үлдээсэн эрлийзүүдийг ач гучийн үеэс тэднийг хянах Монгол хүмүүсийн анхаарал суларч эхэлдэг.
ХЯТАД УЛС ЦАГААЧ ХЯТАД ХҮМҮҮСИЙНХЭЭ АЧ ГУЧИЙГ ЯАЖ АШИГЛАДАГ ХЭРЭГ ВЭ? ТОДОРХОЙ ЖИШЭЭ ХЭЛЖ БОЛОХ УУ?

-Монгол Улсын Төрийн ямар нэгэн чухал өндөр албан тушаалд ажилладаг болсон Хятад цустай эрлийз залуу байлаа гэж бодъё. Түүн дээр Хятад Улсын Тагнуулын байгууллагын нууц ажилтан ирж уулзаад “ За танай өвөө, аав чинь манай Хятад Улсын тагнуулч, тийм цолтой, тийм нэр төртэй хүн байсан юм. Өвөөгийн чинь, аавын чинь хадгаламжид үлдээсэн өв хөрөнгө болох 10 сая юань байна. Энэ одоо чиний өмч, чи албан ёсоор түүнийг өвлөн авч эзэн суу. Хятад Улсын тусын тулд бидэнтэй хамтран ажил.” гэхэд хэн ч эдийн засагтаа захирагдан үгүй гэхгүй нь ойлгомжтой. Хэн ч нэг л амьдрах юм чинь азаа үзээд алт мөнгөнд умбаж байгаад үхье гэж бодох байлгүй. Тэгээд ч тэдний судсаар гүйж буй Хятад цус нь тэднийг Хятадруу түлхэж л таарна буй.

ХӨРӨНГӨЖИЖ БАЯЖИХ ЭНЭ АСУУДЛААС ЧИНЬ БОЛООД ЦӨӨХӨН ХЭДЭН МОНГОЛЧУУД ОДОО ГЭНЭТ БАЯЖИЖ ХӨРӨНГӨЖИЖ БУЙ НЭГ НЭГНЭЭ ХАРДАЖ, ЭЛДЭВ АСУУДАЛ ҮҮСГЭН ИРГЭНИЙ ДАЙН ДЭГДВЭЛ ЯАНА... ӨНӨӨДӨР ТЭГЭЭД МОНГОЛ УЛСАД ХИР ТООНЫ ХЯТАД ЦУСТАЙ ЭРЛИЙЗ ХУРЛИЙЗ НАР БАЙДАГ ЮМ БОЛ ?

-Багцаалсан тоогоор 200 мянга гаруй Хятад цустай буюу Хятадын эрлийз, хурлийз нар байдаг.

МОНГОЛ ДАХЬ ХЯТАДЫН ЭРЛИЙЗ НАР ӨНГӨРСӨН ХУГАЦААНД ЯАЖ АМЬДАРЧ ИРСЭН ЮМ БОЛ?

-ХХ зууны 1911 оноос хойш Монгол Улсын түүхийг аваад үзэхэд цэвэр Монгол цустай Монголын Үндэсний эх оронч хүмүүс бүгд эмгэнэлтэйгээр бусдын гарт хорлогдон цаг бусаар үхсэн байдаг. Гэтэл тэдэнтэй нэг үед аж төрж байсан Хятадын эрлийз, хурлийз нар өчүүхэн ч хэлмэгдэлгүй, өлсөж зоволгүй, аз жаргалтай амьдарч өнөөг хүрч ирсэн байдаг.

ЭНХБАТ АА НАДАД БАРИМТ ТҮШИЖ ЯРЬСАН БОДИТОЙ МЭДЭЭЛЭЛ Л ХЭРЭГТЭЙ БАЙНА?

-Одоо жишээ нь Хужаагийн эрлийз Монгол Улсын Ерөнхий сайд нарын нэг Б.Цэрэндорж, Манлай ван Дамдинсүрэн хоёр ХХ зууны эхэн үеийн Монгол Улсад нэгэн цаг үед амьдарч байсан. Хужаагийн эрлийз Цэрэндоржийн балгаар Монгол Улс Хятадын гамин цэрэгт эзлэгдэж тэднийг эсэргүүцсэн Манлай ван Дамдинсүрэн Хятадуудад баригдан Хятадын шоронд тамлагдан доромжлуулж байхдаа “Үхсэн ч би хар Хятадуудын өмнө босоогоороо үхнэ” гэж хэлж шоронгийн хана түшэн босоогоороо үхсэн. Манлай ван Дамдинсүрэнгийн хөвгүүд ч бүгд эд хөрөнгөө хураалган шорон гянданд орж, амь үрэгдсэн. Гэтэл Монголд төрж өссөн хятадын эрлийз Цэрэндорж 1928 он хүртэл Монгол Улсын Ерөнхий сайд хийж, Цэрэндоржийн хүү Юндэнланчуу нь 1920-30 онд Монгол Улсад хувьдаа “Блюк” хэмээх автомашин хөлөглөн явдаг баян байсан. Одоо Монгол Улсад би Манлай ван Дамдинсүрэнгийн удам гээд Монгол Төрд алба хашиж яваа хүн байхгүй байхад бид Хятадын эрлийз Цэрэндоржийн удам гээд өнөөдрийн Монгол Улсын Төрд өндөр алба хашиж яваа хүмүүс олон бий. Ингээд яривал их зүйл ярьж болно.
ЗА ТЭГВЭЛ ӨНӨӨДРИЙН МОНГОЛ УЛСЫН ТӨРД ӨНДӨР АЛБА ХАШИЖ БУЙ ХЯТАД ЦУСТАЙ ХҮМҮҮСИЙН ТАЛААР ГАНЦ НЭГ ЮМ ЯРИАЧ?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч П.Очирбат, дэд ерөнхийлөгч асан эдүгээгийн Монгол Улсын Их Хурлын дарга Гончигдоржтой холбоотой зүйлүүдийг би түрүүнд хэлсэн.
Монгол Улсын Ерөнхий сайд байгаад саяхан огцорсон М.Энхсайханы хувьд Монголын ард түмэн түүнийг Хятад цустай гэж ярьдаг. Ард түмэн худлаа цуурах гэж бараг үгүй дээ. Одоо Монгол Улсын Ерөнхий сайд байгаа Ц.Элбэгдоржийн хувьд дээд өвөг нь Хятад цустай. Элбэгдоржийн нутгийн хүмүүс түүний дээд төрлийг 1922 онд Шинжаанаас Ар Монгол газарт цагаачлан орж ирсэн Хятад цустан байсан гэдэг. Энхсайхан, Элбэгдорж хоёрыг хархад хоёул Монгол Улсын газар нутгийг хэсэглэн хувааж харь хүмүүст тэр дундаа Хятад хүмүүст худалдах сонирхолтой байдаг. Монгол цустай хүн ийм санаа гаргах уу?

ӨНӨӨДРИЙН УИХ-ЫН ГИШҮҮД ДУНД ХУЖАА ГАРАЛТАЙ, МОНГОЛЫН ЭСРЭГ САНАА АГУУЛСАН ХЯТАДЫН ЭРЛИЙЗҮҮД БИЙ ЮУ?

-Бий бий... Өнөөдрийн Монгол Улсын “Улсын Их Хурлын гишүүн” Да.Ганболд, Б.Дэлгэрмаа, Х.Хулан, Д.Дашпүрэв гээд хятад цусны хольцтой гэж яригддаг 20 гаруй гишүүд бий. Энэ асуудал их эмзэг сэдэв. Гэхдээ Монголын ард түмэнд энэ тухай сануулж хэлэхгүй бол болохгүй зүйл.

МОНГОЛ УЛСЫН САНГИЙН ЯАМНЫ САЙД БОЛЖ БААХАН БУДЛИАН ТАРЬСАН Б.БАТБАЯР БАС “ХОЛЬЦТОЙ” ЮУ?

-Өөрийгөө Баабар гэж өргөмжилдөг наад Батбаяр чинь багаасаа “хужаа” хочтой өссөн нэгэн. Завхан аймгийн төвийн “Ямаатын гудамж” хэмээн алдаршсан Хятад цагаачдын гудамжнаас гаралтай хүн гэдэг. Тэгээд ч Монголчуудыг элдвээр доромжилж Хятадуудыг магтах дуртай, Цэвэр цусны Хятад хүн гэж их ярьж, бичдэг зантай хүн дээ.

ОЧИРБАТ, ЭНХСАЙХАН, ЭЛБЭГДОРЖ, БААБАР ГЭГДЭХ БАТБАЯР НАРААС ӨӨР ӨНӨӨГИЙН МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙГ СҮЙРҮҮЛЖ БАЙГАА ХЯТАД ЦУСТАЙ ЯМАР ХҮМҮҮС БАЙНА?

-Өө нэрлэвэл зөндөө бий. Жишээ нь “Монгол Улсын Хөрөнгийн Бирж”-ийн захирал Золжаргал, Монгол Банкны дарга асан Жаргалсайхан гээд нэрлэвэл их олон хүмүүсийг хэлж болно. Энд би нэг зүйлийг онцлон хэлэхэд 1990 оны Ардчилсан хувьсгалаас хойших энэ богино хугацаанд Монгол газар төрж өссөн эдгээр Хятадын эрлийз хурлийз нар манай Монгол Улсын эдийн засгийг ийм богино хугацаанд ингэж огцом унагаж, сүйрүүлж чадсан үйлдлийг л би их гайхдаг юм. 1990 оноос хойш Монгол Улсад хэд хэдэн удаа ирж судалгаа хийж байсан гадаад улсын нэг эрдэмтэн “Энэ Монгол Улсын эдийн засгийг сэргээн босгож хөгжүүлэхэд их ухаан шаардлагагүй. Харин ингэж унагаж сүйрүүлэхэд маш их ухаан хэрэгтэй” гэж хэлсэн байдаг.

ОДОО ТЭГЭЭД 1990 ОНД ГАРСАН АРДЧИЛСАН ХУВЬСГАЛЫН ҮР ШИМИЙГ МОНГОЛД ТӨРЖ ӨССӨН ХЯТАД ЦУСТАНГУУД ХУЖААГИЙН ЭРЛИЙЗҮҮД Л ХҮРТСЭН ХЭРЭГ ҮҮ?

-Тийм л юм болоод байгаа юм даа. Одоо жишээ нь 1990 оны Ардчилсан хувьсгалын ач буянаар Монгол Улсын Эрүүл мэндийн сайд болсон П.Нямдаваа гэгч Хятадын эрлийз эрийн хийсэн нэг нүглийг яръя. Ар Монгол газар төрж өссөн Хятадын эрлийз Нямдаваа гэгч энэ эр Монгол Улсын Эрүүл мэндийн сайд болоод Монгол Төрийн өндөр албан тушаалаа ашиглан хамгийн эхэнд Монгол Улсад “үр хөндөх” асуудлыг чөлөөтэй болгосон. Өнөөдөр өнгөц хархад энэ үйлдэл Монголын эмэгтэйчүүдэд буян хийж буй мэт боловч цаана аа маш аюултай зүйлийг бүр тодорхой хэлэх юм бол Монголчуудыг мөхөөж сүйрүүлэх гэсэн Хятад Улсын Төрийн далд нууц нэг бодлогыг Монгол газар амжилттай хэрэгжүүлж байгаа зүйл гэдгийг Монголчууд бид их удахгүй ойлгох болно. Хятадын эрлийз П.Нямдаваа сайд энэ үйлдлээрээ Монгол Улсын хүн амын өсөлтийг огцом буруулж, зогсоож чадсан. Би баримт түшин яръе л даа. Монгол Улсад нэг жилд дунджаар 80 000 хүүхэд төрдөг байсан. Харин Монгол Улсад үр хөндөхийг чөлөөтэй болгосон цагаас Монгол Улсад нэг жилд дөнгөж 50 000 орчим хүүхэд төрөх болсон байдаг. Монгол Улсад ингэж төрөлтийг хязгааралсаны уршгаар 1990-1995 оны хооронд гэхэд 200 000 Монгол үрс эхийнхээ хэвлийдээ “хэлмэгдэж” устгагдсан буй. Өөрөөр хэлбэл 2006-2020 оны Монгол Улсыг хөдөлгөгч гол хүчийг нэмэх байсан Монгол үрс хүний орчлонд мэндэлж чадсангүй. 1990 оны Ардчилсан хувьсгалын ач буянаар Монгол Улсын Эрүүл мэндийн сайд болсон П.Нямдаваа гэгч энэ Хятадын эрлийз эрийн хийсэн энэ үйлдэл хэнд ашигтай вэ?
1-рт Хятад Улсад, 2-рт Хятадын эрлийзүүдэд давхар ашигтай.

ХЯТАД УЛСАД АШИГТАЙ НЬ Ч ЯАХАВ ОЙЛГОМЖТОЙ. ХАРИН ХЯТАДЫН ЭРЛИЙЗҮҮДЭД ЯМАР АШИГТАЙ ГЭЖ?

-Монгол эмэгтэй үр хөндүүлэн гарсан “зулбадас”-ыг хог дээр хаяж устгадаггүй хэсэг бүлэг Хятадын эрлийз хүмүүс тэдгээрийг нууцаар цуглуулан Хятадуудад маш өндөр үнээр зарж, Хятадууд түүгээр нь ихэс дээдсүүддээ зориулсан их чухал нэгэн эмийн зүйлд нэг гол түүхий эд болгон ашигладаг гэсэн нууц мэдээлэл байдаг.

ЗА ДАА ТЭГВЭЛ “АРДЧИЛСАН ХОЛБОО” ХИЙГЭЭД “АРДЧИЛСАН НАМ” ЧИНЬ ОДОО ХЯТАДЫН ЭРЛИЙЗҮҮД БҮГДЭГ ГАЗАР БОЛСОН ЮМ ШИВ ДЭЭ?

-Тийм л зүйл болчхоод байна. Тэгээд ч өнөө цагийн Монголчууд өнө эртнээс Монгол өвөг дээдэс маань “Өглөө сэрэх болгондоо өмнө зүгт Хятад байгааг дандаа санаж яв”, “Хятадууд эхэндээ хэлэн дээр чихэр түрхээд, эцэстээ шилэн дээр хутга тавина”, “Чоно дагасан гичий нэг аюултай, Хужаа дагасан хүүхэн нэг аюултай” гэх зэргээр үр хойчдоо зүгээр ч нэг захиж үлдээгээгүйг санаж явах учиртай.
Аа... Тийм... Би энд бас өөр нэг юм нэмж хэлье. Өнгөрсөн нэг цаг дор тэр Хятадын эрлийз П.Очирбаттай Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хамт өрсөлдөж байсан миний багшийг манай Монголд төрж өссөн Улаанхүү тэргүүтэй хэсэг хятадын эрлийзүүд тухайн үед занаж зүхэн “Л.Түдэвийг алж устгая” гэж нууц хуйвалдаан зохиох гэж оролдож байсан түүхийг Монголчууд мартах учиргүй шүү. Яагаад гэвэл ирэх цаг дор Монгол Улсын Төрийн өндөр албанд Хятадын эрлийз, хурлийз нартай өрсөлдөх цэвэр цуст Монгол хүмүүст юу ч тохиолдож болохыг энэ явдал сануулж байг.

ТА МОНГОЛ ДАХЬ ХЯТАДЫН ЭРЛИЙЗҮҮДИЙН АСУУДЛЫГ АНХ УДАА ИНГЭЖ ЗОРИГТОЙГООР ХЭВЛЭЛД ИЛ ГАРГАН ЯРИЛАА. ХЭН НЭГЭН ХЯТАДЫН ЭРЛИЙЗ ҮҮНИЙГ ҮЗЭЭД УУРЛАЖ БАЧИМДАХДАА ЧАМАЙГ ГУДАМЖИНД “НОХОЙ” ШИГ БАЛБАН АЛЧИХНА ГЭЖ АЙХГҮЙ БАЙНА УУ?

-Буудах юм уу? машинаар дайрвал яая гэхэв. Түүнээс биш хоёр гурван залуу хутга, шийдэм барьж ирээд намайг гудамжинд нохой шиг балбан нударчихна гэдэг юу л бол. Тэгээд ч би багаасаа ямар нэг тохиолдлоор бусдын гарт алуулахдаа хүрвэл эртний Монгол ёсоо сахиж тэр дайрсан хүмүүсээс “дэр авч үхнэ” гэж боддог зантай болсон хүн. Мөн би Хятадууд, Хятадын эрлийз, хурлийз нараас хэзээ ч айж яваагүй. Ер нь Хятад цагаач нар хийгээд Хятадын эрлийз хурлийз нараас айдаг Монгол эр хүн байдаг юм уу?

ЗАВ ГАРГАЖ МОНГОЛЧУУДДАА ҮГЭЭ ХҮРГЭСЭНД БАЯРЛАЛАА...