Сүүлийн гурван жилийн наадмын түрүүг дараалж хүртсэн Увс нут­гийн бөхчүү­дийн тактик гэж нарийн зүйл байна аа даа, янз нь. Хэнийг хэрхэн яаж барилдуулах вэ гэх төлөвлөгөө сценарыг одоо­доо гардан боловс­руулж буй хүн нь Балжаа аварга юмдаг уу даа.

Мэ­дээж Баянаа аварга зөв­лөж таарна. Залуу аварга С.Мөнхбат, Б.Ганбат арс­лан нар төлөвлөгөө бо­ловс­руулахад санаа оноо­гоо нэмэрлэдэг нь ойлгомжтой. Тэгээд л Увсын "хар дэвтэр"-ийн хамаг нууц Балжаа авар­гад хадгалагддаг байх нь. Ийм л нарийн нягт, хий зайгүй төлөвлөгөө ёсоор тэд сүү­лийн гурван жи­лийн наадмын түрүүг хүрт­чихээд байгаа. Гэвч "хар дэвтэр"-ийн нууцыг одоогоор хэн чиг тайлаа­гүй. Аймгууд дор бүрнээ л наад­мын бэлтгэлд гарч ахмад цолтнуудаараа галаа ах­луулж, амихан­даа сценар боловсруу­лаад наадмын урьд орой эцсийн байдлаар тохир­дог болов уу. Гэвч Увсынх­ны төлөвлөгөөг аль ч нутгийн бөхчүүд барж дий­лэхгүй л байгаа юм даа.

Өнгөрсөн жил гэхэд л Пүрэвийн Бүрэнтөгс гэж улсын цолгүй залуу төрийн наадамд төвөггүйхэн ес давж байх жишээний. Мэдээж ир бяр, арга мэх, авхаалж самбаа­гаараа учраа бөхчүүдээ унагасан байх л даа. Гэвч түүнийг өнөө цагийн бөхийн магнай болсон идэрхэн аварга, арслан, гарьдууд тогтоож чадахгүй байсны цаана нэг "юм" нуугдаж л байгаа. Бодо­ход, Балжаа багш нь дөрвийн давааны нугалаанд чи тэрэнтэй таарна. Тавын даваанд яах вэ болох байх. Зургаагийн даваанаас л чиний барилдаан эхэлнэ дээ гээд хэд хэдэн хүний нэр өгөөд бэл­дүүлчихсэн байх. Тэр жишгээр аваад үзвэл долоо, найм, есийн даваанд хэн хэнтэй таарах нь бүр чиг ойлгомжтой болоод ирнэ. Ин­гээд өндөр даваануудад барилдах бөхөө урьдчилан мэднэ гэдэг ба­рилдааныхаа тавин хувийг ханга­чихлаа гэсэн үг шүү дээ. Мөн тухайн бөхчүүдэд тааруулсан мэх, барил­дааны арга барил тактикаас гадна сэтгэл зүйгээр нь бэлдэнэ гэж том зүйл бий. Ухаандаа, долоогийн даваанд чамайг Баяржавхлан гарьд амлана гээд Балжаа аварга хэдийнэ хэлчихдэг. Бүрэнтөгс тэр дагуу нь бэлдээд байдаг. Наад­маар яалт ч үгүй долоогийн даваанд Баяржавхлан амлаж байх жишээний. Ийм л нэг хийгүй нягт бодлого Увсын бөхчүүдийн дунд яваад байгаа юм. Үүнийг наадмын дараа биш наадмын өмнө задалж ярих нь чухал болоод байна. Ар­хангайн болоод "Алдар" спорт хорооны бөхчүүдээ ахалж наад­мын бэлтгэлд гарсан Өсөхөө авар­га, Өвөрхангайн болоод "Хилчин" спорт хорооны бөхчүүдээ ахалж Бугын сангийн аж ахуйгаа бараад­сан Д.Цэрэнтогтох аварга, Б.Ган­баатар арслан нар, Говь-Алтайн "Хантайшир" дэвжээний бөхчүүдээ ахалж буй Д.Бадрах начин, Хов­дын бөхчүүд болоод "Хүч" спорт хороогоо ахалж Сүүж уулынхаа өвөрт бэлтгэлээ базааж байгаа Ц.Мягмарсүрэн заан, Завхан нут­гийн бөхчүүд болоод Тагнуулын ерөнхий газрын "Эрч" спорт хороог тэргүүлж буй М.Баяржавхлан гарьд, Сэлэнгэ нутгийн бөхчүүд болоод "Сүлд" спорт хороогоо ахалж Төр хурахын аманд байгаа Г.Эрхэмбаяр арслан, Булган хан­гайн бөхчүүдээ түүчээлж яваа И.Доржсамбуу гарьд та бүхэн ойрын хугацаанд уулзаж Увсын бөхчүүдийн тактикийн талаар ярилц­маар байна аа. Юуны учир Увсын гэж тодотгоод буйг та бүхэн ойлгож байгаа биз ээ. Гол учир нь төрийн наадмын гурван түрүүг дараалж хүртэн, олны анхаарлын төвд байгаа учир онцлоод байгаа хэрэг шүү дээ. Өнөө цагийн бөхийн үүр уурхай тэнд чинь байгаа юм биш үү. Бөхийн барилдаан гэдэг үнэн чанартаа шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, нарийн бодож бо­ловс­руулахгүй бол, хүн хүн дээр нь авч үзэхгүй бол, даваа бүрээр нь ярихгүй бол болохгүй гэдгийг Ув­сынхан харуулаад байгаа бус уу. 

Ингээд монгол төрийн наадмын сүүлийн гурван жилийн бөхийн барилдааныг авч үзье л дээ. 2010 он. Ардын хувьсгалын 89 жилийн ой.  Залуу зургаан зааны төлөөлөл, ард түмний хайртай бөхчүүдийн нэг Батжаргалын Ганбатын түрүүл­сэн наадам. Тэрээр Увс аймгийн Баруунтуруун сумын бөх гэдгийг манайхан сайн мэднэ. Ганбатын хувьд тухайн жилийн наадамд Балжаа багшийнхаа хэлсний дагуу амаа авч барилдсан болов уу. Мань хүнд 2008 оны наадамд түрүүлэх боломж байсан. Гэвч их шөвгийн дөрөвт Говь-Алтайн Ганбаатарыг амлаад унаж байсан. Үндсэндээ буруу ам авсан. Тэрхүү сургамж Ганбатаас гадна Балжаа багшийнх нь цээжинд ч хадаатай үлдсэн нь ойлгомжтой. Буруу ам авах гэдэг тийм л хорлонтойг хэн хэн нь бие сэтгэлээрээ мэдэрсэн нь дам­жиг­гүй. Ганбат түрүүлдэг жилийнхээ наадмын тавын даваанд Даваа­нямын Лхагвадорж начинг амла­сан юм. Чац ойролцоо, барилдаан таарна гэж авсан нь мэдээж. Түү­нээс Лхагвадоржийг барагтай бөх амлахгүй байсан үе шүү дээ. Тэ­рээр өмнөх даваанд Санжаа­дамбыг орхиж шуугиан дэгдээснийг наадамчин олон мартаагүй байгаа. Зургаагийн даваанд мөн л чац өндөртэй Сэлэнгийн Чотонгийн Баянмөнх начинг амлаж хаясан юм. Харин долоод Ганбат жудаг зааж нутгийн дүү Мөнхбатаасаа ам асууж байсан гэдэг. "Чи Рагчаа, Өсөхбаяр хоёрын хэнтэй нь ба­рилдах вэ" гэж. Залуу аварга Мөнхбат тэгэхэд улсын харцага цолтой байлаа. Нутгийн ах нь тэгж асуухад, би Рагчаа заантай барил­дъя гэжээ. Ингээд Ганбат залуу заан Мөнхсайханы Өсөхбаярыг амлан хүч бяраар илүүрхэн давж байсан. Найм, есийн даваанд Х.Мөнхбаатар арслан, Г.Өсөхбаяр аварга нарыг орхиж төрийн наад­мын түрүү болж байсан. Эл бүгд Балжаа багшийнх нь төлөвлөгөө байлаа. Түүний захиас даалгавар ёсоор Ганбат төрийн наадмын түрүү бөхөөр тодорч байсан.  

2011 он. Ардын хувьсгалын түүхт ерэн жилийн ой. Ардын төрийн тавь, жаран жилийн түүхт ойн наадмын түрүүг Увс аймгийн Хяргас сумын харьяат Монгол Улсын дархан аварга, хорьдугаар зууны шилдэг бөх Хорлоогийн Баянмөнх хүртэж байсан бол да­лан жилийн ойг мөн л Увс аймгийн Наранбулаг сумын бөх Монгол Улсын аварга Одвоогийн Балжин­ням хүртэж байсан түүхтэй. Тэгэ­хээр ерэн жилийн ойг Увсынхан авна гэж үзсэн нь аргагүй. Үнэхээр ч нарийн төлөвлөгөө боловсруу­лан орж түүндээ хүрсэн дээ. Сүхбаатарын Мөнхбат гэж залуу улсын харцага цолноос монгол бөхийн оргил цол болох аварга цолонд шууд хүрч байлаа. 

Ерэн жилийн ойгоор Баянаа аварга, Балжаа аварга хоёр хоёу­лаа зодоглосон. Баянаа аварга дал орчим насандаа ерэн жилийн ойн наадмын 1024 бөхийг тэр­гүүлж, зүүний магнайд босч бай­лаа. Баянаа аваргад барилдах хэд хэдэн шалтгаан байжээ. Нэгд, ерэн жилийн ойгоор гаръя, цолоо дуу­дуулж хийморь лүндаагаа сэргээе гэж бодсон байх. Хоёрт гэвэл, Дундговь нутгийн залуу одоогийн төрийн түшээ "Мон-Уран"-ы Б.На­ранхүү аваргад нутгийнхаа бөх­чүүдийг захиж ганган хар жийп бэлэглэж байсан. Түүнийх нь хариу болгож Баянаа аварга далан насан­даа зодоглон хоёр давж улмаар гурвын даваанд Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харь­яат "Хур харцага" дэвжээний бөх аймгийн арслан А.Алтанхуягт тахи­маа өгч байсан удаатай. Балжаа аварга болохоор төвөггүйхэн дөрөв даваад "Увс нуур" дэвжээний бөх С.Батсуурийгаа начин болго­чихоод "ажлаа" эхэлсэн дээ. Мөнх­бат, Ганбат хоёртойгоо зууралдаж эхэлсэн гэсэн үг. Мөнхбатыг түрүүлүүлэх л хатуу зорилготой байгаа. Наадмын өмнөх өдөр нь билүү Баянаа аварга дээр Бумбаяр заан тэр хэд өнөө Мөнхбатыг чинь дагуулж очоод шинжүүлсэн гэдэг. Төрийн наадамд арав түрүүлсэн аварга нэг юм хэлсэн нь тодорхой. Тэр үг, өгүүлбэр л Мөнхбатыг арав давахад нөлөөлсөн гэцгээдэг юм билээ.  Мөнхбат Рагчаагаар долоо, Санжаадамбаар тунаж найм, Говь-Алтайн Бат-Эрдэнээр тунаж ес, Сэлэнгийн Эрхэмбаяраар арав давж түрүүлэн 1024 бөхийг ман­лайлсан. Балжаа аваргын "хар дэвтэр"-ийн нууц тэгж Баруунту­рууны бас нэг хөвгүүнийг төрийн наадмын манлай болгож, улсын аварга цолонд хүргэсэн. Өнгөрөгч жил түрүүлдэг Бүрэнтөгсийг дээр өгүүлсэн билээ. Харин өнөө жил Увсынхан ямар тактик барьж буй нь сонин байна. Сонсох нь ээ, Бүрэнтөгс арслан  дахин түрүүлэх бодолтой, аварга цол нүдэнд нь үзэгдэж, чихэнд нь сонсогдооод зовлонтой байгаа юм уу даа. Наад­мын бэлтгэл дээр хэнтэй ч дууга­рахгүй, бараг л таньж мэдэхгүй хүний өөдөөс эгцхэн ч харахгүй нүүрээ нууж байгаа гэсэн. Дотроо нэгийг бодсоны илрэл л дээ. Бал­жаа багш нь мэдээж хатуухан үг хэлсэн байж таараа. "Өнөө жилийн чиний өрсөлдөгч гол Өсөхбаяр, Санжаадамба хоёр шүү" л гэж хэлсэн байх. За тэгээд Мөнхбат аварга, Эрхэмбаяр арслан хоёрыг хааш нь хийх билээ. Балжаа баг­шийнх нь нэр цохож хэлсэн Өсөх­баяр (улсын заан Мөнхсайханы Өсөхбаяр) "Өнөө жилийн наадамд би босоо түрүүлнэ" гээд "Өдрийн сонин"-оор бүх Монгол даяар зарлачихсан байдаг. 

Аварга цол бодож хөмхийгөө зууж суугаа Бүрэнтөгсөд хамгийн их лай болох хүн нь Өсөхбаяр заан. Өнгөрөгч жилийн наадмын тавын даваанд энэ хоёр таарсан. Таарах юу байхав, аймгийн цолтой Бүрэнтөгсийг начны даваанд Өсөхбаяр заан амлаж барилдаад тахимаа өгсөн. Үндсэндээ түүнийг ес давж түрүүлэхийн үүд хаалгыг нь Өсөхөө нээгээд өгчихсөн хэрэг. Энэ жил бол "битгий горьд" гээд л сууж байгаа байх. Нэмээд хэлэхэд, Өсөхбаяр заан аварга цол горилж, өдрийн бодол шөнийн зүүд нь болж яваа Эрхэмбаяр арслан тэргүүтнүүдэд хамгийн их хал­гаатай даа. Тэд Бүрэгхангайн бү­дүүн гуяттай үзэх гэж бэлтгэлээ базааж буй нь нууцхан үнэн. Бүрэнтөгсийн хувьд ийм байна. Мөнхбат аваргын хувьд дээшээ барилдана л гэж үзнэ. Балжаа багш нь хар дэвтэртээ ямархан тактик боловсруулж байгааг тааш­гүй. Улсын аварга цолонд хүрс­нийхээ дараа жил гурав даваад унасан залуу аварга Мөнхбатыг өнөө жил лав өршөөхгүй болов уу. Аваргынхаа хэмжээнд барилдаа­рай л гэж хатуухан хэлж байгаа. Мөнхбат аварга өнгөрсөн жил гурав даваад Бүрэнтөгсдөө тахи­маа өгсөн шүү дээ. Энэ жил түүнд мөн л дөрвийн даваа "там"-тай санагдана даа. Аягүй л бол нэг дэвжээний бөх цэргийн арслан Бадрахын Ганзориг юм уу, аймгийн арслан Төрөөгийн Баасанхүү нар­тай оноолт таарч олныг шуугиулж магадгүй. Хэрвээ Баасанхүүтэй таарах юм бол байдал эвгүйтнэ. 

Өнөө Баасанхүү нь загнаад үг ч авахгүй. Хоёр хөлд нь барьцгүй гүйх юм уу, ганцхан солгой тонгор­чихоод яваад өгч магадгүй л хүн. Тэрээр "Нутгаа дуурсгана" нэртэй шилдэг хүчтэнүүдийн тулаанд хамгийн олон давсан бөхөөр шал­гарч байсан. Бие жижиг жин бага­тай хэдий ч том цолтой, чац өндөртэй бөхчүүдийг гозойтол тонгорч Бөхийн өргөөнд цугласан олныг баярлуулдаг аавын хүү юм. Ер нь Увс нутгаас дараагийн өндөр цолонд хүрч мэдэх бөхчүүдийн нэг гэхэд хилсдэхгүй байх. Мөнхбат, Бүрэнтөгсийн аль алинд нь дөр­вийн давааны нугалаа л хэцүү. Батсуурьтайгаа таарахыг бас үгүйсгэхгүй. Намсрайжав харцагын хүү Батсуурийг хамгийн хатуу учраануудын нэг гэхэд гайхах хүн гарахгүй. Түрүү жил Ганбат арс­лантайгаа яг тулчихаад яс үзсэн. Ганбатыг зовоож, тамлаж байж тахимаа өгсөн. Тэгээд л Ганбат заан дараагийн даваанд  Санчирт ямар ч мэх хийж чадалгүй унаж байхав дээ. Асашёорюү Дагвадорж аваргыг хоёр жилийн өмнө байна уу даа, улсын наадамд зодоглох нь гээд л шуугисан даа. Үнэндээ ч барилдах санаа байсан юм билээ. Бөхийн бэлтгэл дээр аймгийн арслан Батсуурьтай Аса­шёорюүг хэн нь ч юм бэ дээ гурав барилдуулж л дээ. Тэгтэл өнөө Батсуурь чинь Дагваа аваргыг хоёр сунгачихсан байгаа юм. Тэгээд Дагваа аваргын барилдах өнгөр­сөн дуулддаг. 

Батсуурь бол тийм л эвгүй бөхчүүдийн нэг юм. Улсын цолонд сүүлийн хэдэн жил зүтгээд дөрвийн даваанд унаад байгаа. Энэ жил наадмын түрүү бодож буй нутгийн аварга, арслан хоёроо дөрвийн давааны нугалаан дээр таарч хусчихаад Балжаа аваргынхаа төлөвлөгөөнд өөрчлөлт оруулахыг үгүйсгэхгүй дээ. Нутгийнх нь үймээн дэгдээгчдээс гадна Өвөрхангайн хоёр байна. Тодруулбал, аймгийн арслан Ц.Чимэддорж, Б.Батдорж нар. Бугын сангийн аж ахуйд Цэрэнтогтох аварга, Ганбаатар арслан нарын удирдлага дор бэлтгэлээ базааж байгаа хоёр л доо. Тэр хоёртой Увсын залуу аварга, арслан хоёр дөрөв дээр таарах магадлал тун өндөр. Тэгвэл наадам ч гоё болно. Мөн л "хар дэвтэр"-ийн нарийн төлөвлөгөөнд өөрчлөлт орохыг үгүйсгэхгүй. Өнгө­рөгч өвөл он солигдохын зааг дээр болсон Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жилийн ойн шилдэг 128 бөхийн барилдаанд "АСА" группын бөх Ц.Чимэддорж Мөнх­бат аварга, Бүрэнтөгс арслан нарыг дараалуулаад хаяж байсан удаатай. Гэвч нэг л од нь гийж, өнгөрсөн жилийнх шигээ дайрах аваас Бүрэнтөгсийг торгоох хүн ховор доо. Багшийнх нь хэлснээр Өсөхөө, Санжаа хоёр л байгаа. Аймгийн цолтнуудад бас хамаагүй итгэж болдоггүй. Бөхийн өргөөнд шуугиулаад л байдаг, яг наадмаар болохоор биеэ барьдаг ч юм уу, санаанд хүрдэггүй тал бас бий шүү.

Увс аймгийн "Увс нуур" дэв­жээнийхний энэ жил нэлээн итгэл найдвар төрүүлээд буй бөх нь улсын харцага Өлзийтогтохын Бат-Орших юм. Түүнийг түрүүлүүлнэ гэж төлөвлөж байж ч магадгүй. Тийм яриа хөөрөө ч дуулдаад байгаа. Хэрвээ тийм бол  Балжаа багш нь хар дэвтэртээ Бат-Орши­хын нэрийг тодоос тод зоож өгөөд түүнтэй тулж харьцаж байгаа нь лавтай. "Чамд тавын даваа л хэцүү. Санжаадамба, Содномдорж, Өсөх­баяр гурвын нэгтэй л тунана. Магадгүй хэн нэг нь амлаж ч болох" гээд л өглөө оройгүй донгодож байгаа. Бэлтгэлийг нь урьд урьд жилүүдийнхээс илүүтэй хийлгэж мориор бол цөмлөхийн наагуур л болгоод, элдүүр нь ханасан сур шиг намируулаад өгнө дөө. Балжаа аваргын бөхчүүдээ бэлдэх арга барил их өөр дуулдаад байдаг. Бэлтгэлийг үнэндээ шантармаар хийлгэдэг гэсэн. Зарим нэг улсын цолтой бөхчүүд нь бэлтгэлээсээ шантарч зугтаах ч үе гардаг гэж дуулдаад байдаг. Балжаа бол ерээд онд улсын шигшээ багийн дасгалжуулагч байсан хүн. Тий­мээс бэлтгэлийг яг горимоор нь хийлгэж байгаа л даа. Сүүлд жүдо­гийн шигшээ багийн ахлах дасгал­жуулагчаар ажиллаж Лондонгийн олимпоос Н.Түвшинбаярыгаа мөн­гө, С.Ням-Очирыг хүрэл медальтай эх оронд нь авчирч байсан ийм л гавьяатан билээ. Олимпийн ме­дальтнуудыг төрүүлсэн түүнд төрийн наадамд аварга, арслан төрүүлэх эрэмбэ байлгүй хаачихав дээ. Бат-Орших харцагын хувьд сүүлийн жилүүдэд барилдаан нь эрс сайжирч байгаа. Заал тан­химын барилдаануудад тогтмол дээгүүр барилдаж байгаа. Түүнийг 2009 онд улсын цолонд Б.Гантог­тох гарьд хүргэж байсан. Тэр жилээ шууд зургаа давж харцага болж байв. Өнгөрсөн жилийн наадамд Хөвсгөлийн Ц.Содномдорж харца­гаар тунаж тав, Завханы Б.Гон­чигдамба начингаар зургаа даван харцага цолоо баталж заан цолны төлөө Д.Рагчаа гарьдтай хүч үзэн өвдөг шороодсон юм. Тэгэхээр Балжаа аварга өнөө жил Мөнхбат, Бүрэнтөгс нараас гадна Бат-Ор­ши­хыг "нүдэж" байгаа нь үнэний хувьтай л болов уу. Дээр нь өнөө Баасанхүү, Батсуурь, Ганзориг, Оюуны Гантулга гээд хэдэн ши­жигнэсэн аймгийн арслангуудаа цолонд хүргэх бодолтой байгаа нь дамжиггүй. Өөрөө зодоглож гурвын даваанд нэгийг нь авч тунаанаас гаргах байх. Ганбатын бэлтгэл ямар байгаа юм бол, их дээшээ барилдахааргүй бол дэвжээнээсээ нэг начин төрүүлэх байх. Бумбаяр заан, Бямбажав харцага гээд ул­сын цол горилж байгаа залуустаа гүүр болчихоор хүмүүс бас бий. Тэр бүгдийг хашир аварга хэдийнэ тооцоолчихсон байгаа. Увсынхны тактик одоохондоо иймэрхүү л байх шиг. Гэхдээ наадам дөхөх тусам улам нарийсна шүү дээ.

Н.ГАНТУЛГА