Монгол бөхийн баяр–бөхийн “Увс нуур” галын 20 жилийн ойн хүндэтгэлийн ёслол, ойд зориулсан хүчит 256 бөхийн барилдаан өнгөрсөн амралтын өдөр сайхан болж өнгөрлөө.

Ойдоо зориулж гаргасан “Хүчтэний өлгий Увсын бөхчүүд” номд ярилцлага нь орсон Монгол Улсын идэр заан Нэгдэлийн Жаргалбаяртай өнгөрсөн оны Төрийн их баяр наадмаас өмнөхөн ярилцаж байжээ. Тэр уг наадамд өмнө жил өвдөг шороодож байсан улсын арслан Ц.Содномдоржоор долоо даван заан цолоо дахин баталсан билээ.

-Сайхан хаваржиж байна уу, заан аа. Саяхан ардчилсан хөдөлгөөний 28 жилийн ойн барилдаанд их шөвөгт үлдлээ. Асашёорюү Дагвадоржийн “Шинэ Өвөрхангай” төслийн нээлтийн барилдаанд түрүүллээ. Бэлтгэл сургуулилт сайн байгаа харагдана?

-Сайхан хаваржиж байна. Он гараад гар бэртчихсэн байсан маань илааршиж байна. Үүний улмаас Цагаан сарын барилдаанд зодоглоогүй. Цэргийн баярт зодоглосноос хойш бэлтгэл жигдэрч байгаа шүү.

-Хаврын улиралд амьтан хүнгүй л харшиж ядардаг тал бий. Энэ үед нарийн тооцоотой бэлтгэл хийхгүй бол цөмрөх, сулбайх тал бий биз?

-Багш, дасгалжуулагч нарынхаа заавар зөвлөгөөний дагуу бэлтгэл хийвэл гайгүй ээ. Өөрийн мэдрэмж ч бий. Бидний бэлтгэлийн график төлөвлөгөө гэж гардаг. Түүнийхээ дагуу л уйгагүй мэрийж явна. Наадам ч дөхлөө.

-Та Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын харьяат гэхийн сацуу бөхийн “Увс нуур” галын бөх гэж явдаг. Бэлтгэлээ голчлон “Увс нуур” гал дээр хийж байна уу?

-Бөхийн “Увс нуур” гал дээрээ үндэсний бөхийн бэлтгэлээ долоо хоногт хоёр удаа хийж байна. Хүчний бэлтгэлээ манай галынхан өөрийн сонгосон газруудад хийдэг л дээ.

-Барилдааны болон хүчний бэлтгэлээ уялдуулна гэдэг тухайн бөхийн онцлогоос хамаарч өөр өөр байдаг байх?

-Бүх зүйлээ уялдуулахгүй бол амжилт гарахгүй. Хүчний, барилдааны, дэвжээний бэлтгэл зэргийг өөрийн онцлогт тохируулан алийг нь түлхүү хийх вэ гэдгээ дасгалжуулагчтайгаа боловсруулдаг.

-2015 оноос хойш л төрийн наадамд зодоглох болсныг тань санаж байна. Өмнө нь Сэлэнгэ аймагтаа л барилдаад байсан. Яагаад хожуухан төрийн наадамд зодоглов?

-2013 онд би Сэлэнгэ аймгийнхаа наадамд түрүүлж арслан цол хүртсэн юм. Улсын наадамд дөрвийн давааны оноолт гэж чанга зүйл бий. Эрэмбэ багатай аймгийн арслан бол ид барилдаж байгаа аварга, арслан, гарьдуудтай дөрвийн даваанд таардаг юм. Эрэмбэ ахиулах зайлшгүй шаардлагатай юм байна гэж бодоод л дараа жил нь Сэлэнгэ аймгийнхаа наадамд зодоглон түрүүлж хурц арслан цол хүртсэн. Тэгээд л 2016 онд улсын харцага цол хүртсэн. Өнгөрсөн жил дөрөвт үлдэж заан цол хүртлээ.

-Тэгэхэд шөвгийн дөрөвт дандаа харцага цолтнууд үлдсэн нь сонин тохиолдол болж түүхэнд үлдлээ шүү?

-Өнгөрсөн жил түрүүлж, үзүүрлэнэ гэж тааварлаж байсан арслангууд маань дөрөв, тавын даваанд өвдөг шороодсон л доо. Энэ нь зарим бөхчүүд, харцага цолтнуудад том боломжийг нээж өгсөн хэрэг. Хоёр нь заан, нэг нь гарьд, нөгөө нь арслан цолтон болсон нь сайхан юм даа.

-Дөрөвт үлдчихээд цааш даваагаа ахиулж гарьд, арслан цол хүртэх боломж танд байсан. Үзэгч олонд ч хүлээлт байсан. Тэгэхдээ “Увс нуур” галаас гарьд цол хүртсэн Ө.Бат-Орших та хоёр нэг галынх байсан нь зарим дэмжигчийг догдлуулсан шүү?

-Дөрөвт үлдсэн бид хэд тус бүрдээ л өөр өөрийн том зорилгоо тээж байсан нь тодорхой. Анх удаа дөрөвт үлдэж заан цол хүртсэнийхээ дараа төрийн наадамд түрүүлэх ойрхон санагдаж байсан шүү (инээв).

-Та бүгдээс улсын арслан цол хүртсэн Ц.Содномдоржтой барилдаж байхдаа хоёр ч удаа дээр өргөн гарган ирж байсан. Тухайн үед яарсан тал бий юу?

-Яарсан тал ч бий байх. Бас туршлага дутсан болов уу. Олон жил наадамчин олны тааварт түрүүлэх бөхийн нэгт зүй ёсоор тооцогддог байсан хүчит арсланд өвдөг шороодохдоо харамсаад байсан юмгүй ээ. Сайхан барилдаад л унасан.

-Өмнө нь би цухас дурдлаа. Та Сэлэнгэ аймгаар овоглодог. Гэхдээ “Увс нуур” галын бөх гэж явдаг. Аав тань яах аргагүй Увс аймгийн Тэс сумын харьяат улсын начин Д.Нэгдэл гэдгийг бөх сонирхогчид асуултгүй мэднэ. Үүний учрыг зарим хүн мэддэггүй тал бий л дээ?

 

-Би яах аргагүй Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд төрсөн хүүхэд. Аав маань 1979 онд улсын начин цол хүртсэн буурал ачтан бий. Анх “Увс нуур” галтайгаа холбогдсон маань сонин түүх учралтай. Хөдөөнөөс орж ирээд өөрийн багш Т.Өсөх-Ирээдүйн удирдлага дор бэлтгэл сургуулилт хийдэг байв. Мөн манай сумын харьяат улсын начин Ж.Баянмөнхтэйгөө нэг гэрт хоёр гурван жил амьдарч бэлтгэлээ базаадаг байсан. Бид хоёр долоо хоногт хоёр удаа гэх мэтээр Туул голын дагуу амралтын өдрүүдээр кросст гүйдэг байсан юм. Тэгж явахдаа Б.Ганбат арслантай олонтаа тааралддаг байлаа. Хүчит арслантай тааралдаад мэнд усаа мэдэлцэх сайхан байж билээ. Миний тухай асуухад “Улсын начин Д.Нэгдэлийн хүү нь шүү дээ” гэж танилцуулсан. Б.Ганбат арслан “Манай дэвжээн дээр ирж бэлтгэл хийж бай. Дэмжинэ” гэлээ.

-Их л ойшоосон байна даа?

-Тэр үед аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийн нэрэмжит барилдаан олонтаа болдог байв. Би хэдэн удаа оролцсон юм. Гэтэл энэ үеэр “Увс нуур” бөхийн галын тэргүүн Д.Дорлигжав гуай дуудаж уулзаад “Чи Д.Нэгдэл начны маань хүү юм байна. Манай дэвжээн дээр бэлтгэл сургуулилтаа хийгээрэй” гэсэн санал тавьсан. Дараа нь энэ тухайгаа багштайгаа ярилцлаа. Олон сайн бөхчүүдтэй, хүчтэй дэвжээн дээр бэлтгэл хийвэл сайжирна гэдэг дээр санал нийлж 2013 оноос эхлэн “Увс нуур” гал дээр бэлтгэл хийх болсон доо. Эдүгээ хүртэл энэ галынхаа бөхөөр харьяалагдаж тогтмол бэлтгэлээ базааж байгаа.

-Тухайн үед “Увс нуур” галын дасгалжуулагчаар хэн байсан бэ?

-Улсын аварга О.Балжинням багш байсан. Наадмын бэлтгэл дээр улсын заан Д.Бумбаяр багш маань дасгалжуулж байв. Тэр жилдээ аймгийн арслан цол хүртсэн юм.

-“Увс нуур” галын бөхчүүд улсын наадмын хэдэн түрүү дараалан авчихсан үед ирж байсан юм байна. Энэ нь өөрийн чинь амжилтад зүй ёсоор нөлөөлсөн байх?

-Тэгэлгүй яахав. Өмнө нь ч Сэлэнгийнхээ гал дээр бэлтгэл хийдэг байсан маань нөлөөлж таарна. Анхны багш, дасгалжуулагч нар маань сайн дэвжээнд бэлтгэл хийж сайжрах хэрэгтэй гэсэн л дээ. Одоо ч гэсэн зарим галын бөхчүүд өвлийн бэлтгэлийн үеэр гал дээр очиж хамтарсан бэлтгэл хийх, туршлага солилцох явдал байдаг л даа. Улсын наадмын олон түрүү авсан хүчтэй дэвжээнд харьяалагдах болсон маань ийм учиртай. Нөгөө талаар аав маань Увс аймгийн харьяат бөх болохоор үнэхээр түшигтэй болов уу хэмээн аавынхаа зөвлөмжөөр явсан хэрэг.

-Аавынхаа зөвлөмжөөр бөхийн барилдаанаа зүгшрүүлсэн тал зөндөө л биз дээ?

-Би 2001 оноос тогтмол барилдах болсоор найман жилийн нүүр үзэж байна. Анх бөхийн замд хөтөлж оруулсан хүн бол манай сумын харьяат аймгийн заан Г.Баатарсүрэн гэдэг ачтан юм. Жүдо бөхийн олон улсын хэмжээний мастер цолтой. Аавыг мэддэг, бөх хүний удам гэдгийг мэдэрдэг болохоор барилдвал яасан юм бэ гэж санал тавиад бэлтгэл сургуулилт гэдгийг биеэр зааж өгсөн хүн. Тэр үеэс хойш бөх болох дур сонирхол асч хот руу бараадах болсон доо. Улаанбаатарт ирээд “Алдар”-т улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүй багшийнхаа удирдлагаар бөхийн замналыг тууштай сонгосон шүү. Энэ мэтчилэнгээр үргэлжлүүлбэл Г.Эрхэмбаяр аварга гэхчлэн олон сайхан багш, бөхөд элэгтэй зүтгэлтнүүдийн тус дэм их бий.

-Таны үндсэн мэх бол шахаж татах, мордох, тахимдах байдаг нь ажиглагддаг. Мэхний олон хувилбарт хэр суралцаж байна?

-Аль болох өөрийн биеийн онцлогт тохирсон мэхээ л гаргууд эзэмшихийг хичээж байна. Багш, дасгалжуулагч нар маань мэдээж мэхийн олон хувилбартай болох талаар зааж сургалгүй яахав. Үүнийхээ хэрээр хичээдэг. Ер нь томоохон барилдаанд ямар ч бөх өөрийн гол мэхээрээ л хүч үздэг шүү дээ.

-Бөхчүүд маань үндэсний бөхөөс гадна их спортын бөхийн төрлүүдээр хичээллэдэг. Заан маань энэ тал дээр хэр оролцоотой вэ?

-Бараг л долоо хоногийн өдөр бүр бэлтгэлээ базааж байна. Хоёр өдөр нь үндэсний бөхийн, гурван өдөр нь хүчний бэлтгэл хийнэ. Хажуугаар нь дэвжээний бэлтгэл хийнэ. Энэ үедээ чөлөөт, жүдогийн мэхнүүдээ давтана. Дээрх төрлүүдээс боломжтой бэлтгэл хийчихвэл улсын чанартай тэмцээнд оролцоно. Дан ганц үндэсний бөхөөр голлож хичээллэвэл сайн амжилт гаргахгүй гэж том цолтнууд маань зөвлөдөг. Саяхан самбын улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож медаль хүртсэн. Жүдо бөхөөр ч гэсэн оролцож байгаа.

-Зургаан залуу зааны үеийнхэн чөлөөт, жүдогийн тамирчид байсан. Энэ нь үндэсний бөхөд айхавтар нөлөөлсөн юм билээ?

-Их спортын бэлтгэл гэдэг богино цаг хугацаанд өндөржүүлсэн ачааллын дор явагддаг. Үүнийг даагаад үндэсний бөхтэйгөө сүлж чадвал амжилт гаргаж таарна. Таны өгүүлсэн зургаан залуу заан маань үүний үр дүнд аварга, арслан, гарьдууд болцгоосонтой эргэлзэх зүйлгүй байх аа. Том амжилтад хүрсний үндэс нь их спортоор хичээллэсний үр байжээ гэдгийг анзаарах хэрэгтэй.

-Заан цолтон боллоо. Цол дагаж бяр нэмэгдэнэ гэдэг нь танд хэр мэдэгдэж байна?

-Мэдэгдэлгүй яахав. Аймгийн арслан байх үедээ улсын цолтнуудын эгнээнд багтчих юм сан гэдэг чинь туйлын хүсэл байлаа. Сэтгэл дотор догдолсон, тэмүүлсэн, эргэцсэн олон өнгө холилддог байлаа. Харин одоо бол улсын цолтны эгнээнд багтаад, дараа жил нь шөвгөрч заан хэмээх эрхэм хүндтэй том цолны эзэн болсон хойно сэтгэл зүйн давуу тал бий болох, цолныхоо хэмжээнд барилдана гэсэн өөртөө итгэх итгэл өндөртэй болдог юм билээ.

-Үүнийхээ хажуугаар маш том үүрэг хариуцлага ирж таарна аа даа?

-Тийм ээ. Хүмүүсийн ярьдагчлан авсан цолоо хамгаалж барилдах нь бүр хэцүү гэдэг нь үнэн. Том цолны нэр хүндийг хадгалж барилдах нь үнэхээр чухал гэдгийг ойлгож байна.

-Ам авах гэдэг бөхийн барилдааны сайхан ёс, оргил хэсгийн нэг. Заан цолтой болсноос хойш ам авахдаа нэлээд боддог болсон уу?

-Өөрийнхөө хаяна гэж бодсон бөхөө л амлах нь зүй ёсны хэрэг. Бас сайхан өрсөлдөөн гаргая гээд амлаж байсан тал ч бий байх. Барахааргүй гэж бодсоноо амлахгүй биз дээ. Нөгөөтэйгүүр ам авах чинь бөхийн ертөнц рүү гүнзгийрч, ёс жудгаа дээдлэх олон зүйлд суралцуулдаг болов уу.

-Том цолтнуудыг ажиглаад байхад зарим нь нэг, хоёр давааны цаадахыг харж тооцоотой, үндэстэйгээр амлаад байх шиг?

-Аварга, арслангууд маань улсын наадмыг тэгж удирддаг болов уу. Хэнийг авч хаях, хэнийг хэнтэй тунаах вэ гэдгээ төлөвлөсөн байдаг биз ээ.

-Аавын тань талаар асуулгүй өнгөрөх аргагүй. Манай ахмад үеийн сайн бөхчүүдийн нэг. Өөрийн тань барилдааны явцад зааж зөвлөсөн тал байгаа биз?

-Аав бид хоёр багад минь тусдаа амьдарч байсан. Ер нь аав өөрийн туршлага, бөхийн амьдралын замналаа хуваацалгүй яахав. Багш нарынхаа заавар зөвлөгөөг сайтар дагаарай л гэдэг юм.

-Ааваас тань өөр бөхийн удам гарвал бий байх. Ээжийн тань талд бөх бий юу?

-Ээжийг маань М.Оюунцэцэг гэдэг. Ээжийн талынхан их өндөр, нуруулаг хүмүүс байдаг юм. Яг том бөхийн удам байдаг эсэх нь дуулддаггүй.

-Багадаа хөдөлмөрлөсөн хүүхдүүд спортод амжилт гаргах нь олонтаа. Сэлэнгэ аймаг маань тариа будааны орон. Талбайд хөлсөө гоожуулж явсан үе бага насанд тань зөндөө биз?

-Бага нас минь сумын төвд өнгөрсөн. Мандал сум маань 26 мянган хүн амтай, Монгол Улсын тэргүүний том сум. Хараа, Ерөө голынхоо хөвөөнд усанд сэлж, үхэр мал эргүүлж аав ээж, өвөө эмээдээ тусална. Тариа будаа их тарьдаг болохоор намрын цагт хураана, зунжингаа арчилна. Ажил мундахгүй их. Хүүхдүүдтэй хамт ногоо цагаа хураагаад л бужигнаж өссөн. Хөдөөний хүүхдийн өсдөг жаягаар л боргошсон.

-Аавынхаа төрж өссөн нутагт хэр очдог вэ. Шүтэж биширдэг уул хайрхан нь байгаа болохоор зорин очдог уу?

-Очилгүй яахав. Хэд хэдэн удаа ч очсон. Анх 2013 онд аймгийн арслан болчихоод Т.Баасанхүү ахыг начин цолныхоо баярыг Увс аймгийн Тэс суманд тэмдэглэх үеэр очиж билээ. Барилдаад түрүүлсэн юм. Увс нутаг бол Хархираа, Түргэн, Хан Хөхүй зэрэг олон хайрхантай, Увс, Хяргас гэсэн олон далай ээжтэй, хүчтэнүүдийн өлгий нутаг шүү дээ.

-Агаар салхинд гарахаараа нутагтаа очдог байх. Нутгийн уул ус гэдэг бөх хүний нэг том дээдлэл байдаг шүү?

-Их, бага Мандал хайрхан маань байна. Манай сумын төвийн ойролцоох Ширхэнцэг хайрхан гэж бий. Бүгдэд нь сүсэглэдэг. Хажуунаас нь ажиглахад хэвтэж буй арслан шиг харагддаг юм. Их бэлгэшээлтэй хууч домогтой. Сүүлийн үед уул уурхайн үйл ажиллагаанд өртөөд байгаа Ноён уул маань байна. Унаган төрх нь алдагдаж буйд их харамсах юм. Хүн гүрний үеийн хосгүй түүх, соёлын дурсгалтай, дахин давтагдашгүй үзэсгэлэнтэй юм шүү дээ. Дээрх хайрханууддаа очин дөрвөн зүг, найман зовхист хандан сүсэглэнэ, залбирна шүү.

-Ширхэнцэг хайрханаа арслангийн хэлбэртэй гэж ярилаа. Үүнээс бэлгэшээн улсад түрүүлж арслангаар тогтохгүй цолны эзэн болоорой гэж ерөөе.

-Баярлалаа. Уул усандаа залбирч явна аа.

-Наадам ч ойртлоо. Ёстой л торгон ирээ, циклээ тааруулна гээд нарийн бэлтгэл хийнэ биз дээ?

-Мэдээж багш, дасгалжуулагч нартайгаа өөрийн барилдааны алдаа оноог шүүнэ. Өмнөх барилдаануудын туршлага дээрээ үндэслэн тактик болвсруулна. Өнгөрсөн жилийн наадмын өмнө Бумаа багш маань (Д.Бумбаяр заан) биднийг авч гарсан. Энэ жил ч тэгэх болов уу. Мөн Б.Ганбат арслан маань байна. Энэ мэтчилэн олон хүний туршлагаас хуваалцаж үнэт заавар зөвлөгөө авна. “Увс нуур” галынхаа 20 жилийн ойн барилдаанд бэлдэнэ. Дараа нь дэлгэр зуны наадам айсуй байна даа.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд танд нэмж хэлэх үгийг тань үлдээе.

-“Увс нуур” бөхийн галын 20 жилийн ой одоо тохиож буй нь их сайхан байна. Энэ гал бол дотроо маш сайн зохион байгуулалттай, бөхчүүд нь их эвсэг, бие биеэ ямагт дэмжиж байдаг нь үнэхээр лут даа. Нэгэн цул болж чаддаг хамт олон шүү. Дашрамд өгүүлэхэд тус галыг ивээн тэтгэж ирсэн бөхийн зүтгэлтнүүд, удирдлагууд, бөхөд элэгтэй хүмүүстээ талархаад баршгүй. Тоочвол олон хүний нэрс, компанийн алдар дурайна шүү. Миний хувьд өгүүлэхэд Увс аймгийн нутгийн зөвлөлийн дарга, Сангийн сайд асан Б.Чойжилсүрэн ах маань байна. Бөхийн галын маань бэлтгэл хийдэг “Харзтай” амралтын газар, ялангуяа бөхчүүд биднийхээ шимт хоол, шидэт тэжээлийг 20 жил бэлдэж ирсэн тогооч Б.Дэлгэр эгчдээ үнэхээр баярлаж явдаг. Бид дан ганц өөрсдийн хүчээр амжилт гаргаагүй, та бүхнийхээ ивээлээр өдий зэрэгтээ хүрсэн шүү гэдгээ мэхийн өгүүлье.

Ярилцсан Битогтохын ЦОГНЭМЭХ