1. Өнөөдөр УИХ-ын гишүүн Ц.Анандбазарыг тойрсон ёс бус гэмт хэргүүдийн тухай нийгэм даяар шүүн хэлэлцэж байна. Гэхдээ түвшин нь иргэдийн аман дотроос, цахим платформуудын индрээс хальж чадаагүй байна. Мэдээж нийгмийн хөдөлгөөнүүд нэгдэн тэмцэж буй нь амжилт мөн. Гэхдээ энэ дуулианы ард түүний үйлдсэн эдийн засгийн гэмт хэргүүд орхигдож байна. Луйврын хэргүүдийг нь хэн ч дурдахгүй байна. Энэ бол хүчирхийллийн хэргээс дутуугүй далд явагддаг гэмт хэрэг. Ерөөс эрх мэдэлтэй, эд хөрөнгөтэй хүмүүсийн үйлдсэн гэмт хэргийг мөрдөн шалгах, хянан шийдвэрлэхэд эрх зүйн болон санхүү, эдийн засгийн өндөр түвшний мэдлэг, ур чадвар , туршлага шаардагддаг бөгөөд мэргэжлийн шинжээчдийн оролцоо маш их үгүйлэгддэг. Ялангуяа , “цагаан захтнууд”-ын үйлддэг авлигын болон эдийн засгийн гэмт хэргүүдийг илрүүлэхэд Төрийн зүгээс, хууль хүчнийхний зүгээс эр зориг шаардагддаг. Дээрээс нь хууль сахиулах байгууллагуудын хамтын ажиллагаа нэн шаардлагатай байдаг.

Энэ тухай АТГ-ын дарга хоёр жилийн өмнө нэгэн өдөрлөг дээр маш нухацтай онцлон хэлж байсан. Даанч манайхан анхаарал тавиагүй. Ингээд түүний хэлж байсан тэрхүү үгийг эргэн сануулъя. Тэрбээр хэлэхдээ “Сүүлийн үед илрүүлж байгаа гэмт хэргүүдийн арга барил, хэв шинж өндөр зохион байгуулалттай, бусад хэлбэрийн гэмт хэргүүдтэй хавсарсан шинжтэй, хаалттай, нууц далд байдалд үйлдэгдэж байна. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд заасан харьяаллаараа авлига, албан тушаалын гэмт хэргийг Авлигатай тэмцэх газар шалгадаг боловч хавсарсан шинжтэй бусад гэмт хэргийг тухайлбал, мөнгө угаах, хууль бус санхүүжилт, сонгуулийн санал худалдаж авах зэрэг гэмт хэрэг нь хуулийн бусад байгууллагад харьяалагддаг. 

Энэ утгаараа хуулийн байгууллагуудын ажлын уялдаа холбоо, хамтын ажиллагаа, амьд харилцаа гэмт хэргүүдийг илрүүлэхэд чухал үүрэгтэй.Гэмт хэргийн замаар олсон хууль бус хөрөнгө, орлогыг оффшор бүсэд байршуулах, гуравдагч этгээдэд шилжүүлэх зэргээр санхүүгийн бүтцийг өргөн хүрээнд ашиглан гадаад улсад нуун далдалж байгаа нь мөрдөн шалгах ажиллагаанд хүндрэл учруулж, цаг хугацаа ихээхэн шаардагддаг. Сүүлийн үед шалгагдаж байгаа Оюутолгой, Хөгжлийн банк гэх мэт газарт үүссэн зарим хэргийг шалгах явцад гадаад улсын хууль сахиулах, санхүүгийн мэдээллийн, мөнгө угаах болон терроризмтой тэмцэх зэрэг хууль хяналтын байгууллагатай хамтарч ажиллаж байгаа ч нотлох баримтыг тэр бүр бүрэн дүүрэн, шуурхай олж авч чадахгүй байна” гэж хэлсэн юм. Арга буюу л ийм хурцхан байр суурь илэрхийлсэн хэрэг. Бусад улс оронд АТГ-ын даргын амнаас иймэрхүү мэдэгдэл гарсан бол маш том шуугиан болно.

Манайд бол нэг чихээрээ оруулаад нөгөө чихээрээ гаргана. Аягүй бол “Энэ одоо юун том дуугаралт вэ. Яах гээд байна вэ. Байранд нь тавихгүй бол болохгүй нь дээ” гэх дассан сурсан аяг аашаараа л хандана. Миний энэхүү иш татаад буй тэр өдөрлөг дээр АТГ-ын Мөрдөн шалгах хэлтсийн ахлах мөрдөгч Ч.Жаргалбаатар мөн маш зоригтой үгээ хэлсэн юм. Тэрбээр “Хууль тогтоох байгууллагын баталсан ялын хэт хөнгөн бодлого, Эрүүгийн хууль, эрүүгийн хэргийг хянан шийдвэрлэх хуулийн хийдэлтэй зохицуулалт гэмт этгээдүүдэд давуу байдал олгож байна. Ялсан намын өнгөөр төрийн томилгоо хийгддэг. 

2016 онд дэвшин болон шинээр томилогдсон 1750 албан тушаалтныг шалгахад дандаа улстөрчдийн хамаарал бүхий этгээдүүд, тэдний нөлөөллөөр томилогдсон хүмүүс. Эндээс хүнээс хамааралтай нөхцөл байдлаас үүдэн авлига буурахгүй байна.Авлига гэдэг зүйлтэй дэлхийн улс орнууд тэмцэж байна. Зарим улс орон авлигатай тэмцэх ажилд ахиц гаргаж байна. Авлига гэдэг вирусийг эрүүлжүүлдэг цорын ганц зүйл нь улстөрчдийн авлигатай тэмцэх хүсэл сонирхол юм. Улстөрчид авлигатай тэмцэх хүсэл сонирхолтой байх юм бол авлига буурдаг. Авлигатай тэмцэх хамгийн зөв арга бол улстөрчдийн хүсэл сонирхол өндөр байх. Гэтэл төрийн эрх мэдлийг барьж байгаа улстөрчдийн авлигатай тэмцэх хүсэл сонирхол муу байна” гэж хэлсэн. Жирийн нэг мөрдөн байцаагчийн, гэмт хэрэгтэй яг хөрсөн дээрээ тэмцэж буй мэргэжлийн хүний үг. Мөн л хэн ч сонсоогүй. Ганц нэг хэвлэл онцлоод л өнгөрсөн. “Авлигатай тэмцэх хамгийн зөв арга бол улстөрчдийн хүсэл сонирхол өндөр байх” юм шүү гэх үгийг яагаад хэдэнтээ онцолж байна вэ. Үүнийг тайлбарлах шаардлагагүй гэж уг нь би бодож байна. Гэвч өнөөдрийн эрх баригчид маань миний хоёрдугаар хэсэгт өгүүлэх Ц.Анандбазар гэх аюултай сэдэв дээр лав хашин байна. Бас хошин байна. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх нар л зарчмын шаардлага тавив.

Гэхдээ хүчирхийллийн хэрэг дээр нь. Нөгөө хөөрхөн торгон дээлтэй эмэгтэй гишүүд таг дуугүй. Тэдний үзүүлж буй энэхүү байр байдлыг олон нийт болон хэвлэлийнхэн сайтар архивлаж авах ёстой юм. Эргээд гурван жилийн дараа сонгогдох эрх олговол тухайн намтай нь хариуцлага хөндөхийн тулд. Соёлтой, ёс суртахуунтай нийгэмд бол ийм төрлийн хариуцлагыг байнга тооцож явдаг шүү дээ.

2. Ц.Анандбазар 2016 онд Хөгжлийн банкнаас 7,3 сая доллар зээлсэн. Энэ мөнгө хаачив? Юунд зарцуулагдав? Хөгжлийн банкны удирдлагууд хэрэг төвөгт холбогдон, хэвлэлүүд тэдэн дээр зөвхөн фокусаа хандуулж байх зуур жинхэнэ хэргийн эзэн нам сууж, сэм луйвардаж байгаад Төрийн эрх барих дээд байгууллагад ороод суучихлаа. Энэ бол зээл. Зээлийг бол барагдуулах ёстой. Мөн өөрийн охин компани “Нью тур” ХХК-иараа Бага тэнгэрийн аманд бариулж буй зочид буудлын цогцолборынх нь санхүүжилтийн эх үүсвэр хаанаас вэ гэдгийг нягтлах ёстой. Энэ этгээд бол монгол төрийг уландаа гишгэдэг хүн. Улстөрч болохоосоо өмнө ч тийм байсан. Одоо бол гаарсан. Тэр хүн ШТС-уудаа барьж эхлэхдээ л “Би эхлээд дуртай газраа ШТС, барилга байшин барина, дараа нь зөвшөөрөл хөөцөлдвөл хөөцөлдөнө, үгүй бол үгүй. Би бол муусайн орон нутгийн засаг захиргаанаас зөвшөөрөл гуйж явах жижиг гар биш, өгөхгүй гээд яадаг юм” гэж л даналздаг байсан.

Тэр ч барилаараа ШТСуудыг зөвшөөрөлгүй барьсан, одоо харин авсан эсэхийг нь мөн шалгах хэрэгтэй. Ц.Анандбазарт Төрийн өмчийг шамшигдуулан, үнэгүйдүүлэх замаар, дээрмийн аргаар хувьчилж авсан обьектууд олон бий. Мэдээлэл технологийн үндэсний паркийг хууль бус гэрээгээр, маш бага өртгөөр түрээсэлж байгаад эцэст нь хувьдаа авч “Өргөө-2” кинотеатрыг байгуулсан. Хороолол дахь “Өргөө” кинотеатр, Дархан цаазат Богдхан уулын Бага тэнгэрийн амыг тэр чигээр нь, Шарга морьт дахь Оросын пионерийн зуслан зэрэг төрийн өмчийн маш олон обьект, газрыг хувьдаа авсан. Мөн “Мэргэ ван” гэдэг компаниараа дамжуулан МИАТ-т онгоцны түлшийг хоёр дахин илүү шахуу үнээр нугалж шахдаг. Төрийн яам, агентлаг, төрийн өмчийн компаниудад өөрийн хүмүүсээ шургуулж өөрийн дураар “удирддаг”. Ц.Анандбазар МИАТ-ийн дэд захирал Н.Энхбаатарт авлига өгч байгаад баригдсан. 

Н.Энхбаатарыг бусдаас их хэмжээний авлига авсан хэргээр АТГ-аас саатуулан шалгахад Ц.Анандбазар гадаад руу зугтсан юм. Үүнийг нь УИХ-ын гишүүн асан Н.Номтойбаяр ч нотолж, УИХ-ын чуулганы танхимд “Японы хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтээр Шинэ нисэх онгоцны буудал гэдэг томоохон төсөл сүүлийн арваад жилд хэрэгжиж байгаа.Энэ зээлийн хүрээнд 5.3 сая иень буюу монголоор 125 тэрбум төгрөгийн нефть бүтээгдэхүүн хадгалах байгууламжийг барьж ашиглалтад оруулахад бэлэн болсон. Үүнийг Концессын тухай хуулийн дагуу сонгон шалгаруулалт зарлаж, шаардлага хангасан компанид ашиглуулах ёстой байтал “Сод Монгол” компанитай шууд гэрээлэхээр болсон. Үүний дараа МИАТ-ийн дэд захирал “Сод Монгол”-ын Ц.Анандбазараас 500 сая төгрөг бэлнээр авч байгаад гардуулсан гэсэн мэдээлэл явсан. Энэ мэдээлэл Засгийн газрын дээрх шийдвэрээс 14 хоногийн дараа гарсан. Үүнийг учир холбогдолтой гэж үзэж байгаа. Ц.Анандбазар ч гэсэн тэр үед гадагшаа зугтаасан. Надад нотлох баримтууд нь байгаа” хэмээн мэдэгдэж байлаа.

Гэтэл Ц.Анандбазар авлигын хэрэгтээ шийтгүүлэх нь бүү хэл УИХ-д нэр дэвшин, улмаар намаа залилж, бас дахин залилж өндөр түвшнээс луйвардах ажилд шамдан ороод явж байна. Энэ хүн сүүлийн нэг жил Нефтийн үйлдвэр байгуулах төслийг өөртөө наан эрчимтэй худал ярих болсон. Учир мэдэх хүмүүс ичиж, шоолж, янз бүрээр учирласан ч тэр улам онгодтойгоор үлгэрээ ярьж гадаадын хөрөнгө оруулагчийн өмнө шившиг болсоор явна. Энэ Нефтийн үйлдвэр байгуулах төслийн хөрөнгө оруулалт нь Монгол-Энэтхэгийн Засгийн газар хооронд байгуулсан Зээлийн ерөнхий хэлэлцээрээр зээлийн санхүүжилт биет байдлаар Монголд орж ирж зарцуулагдах боломжгүй нь Монголын шунахай сувдаг хүмүүст, тэр дундаа Ц.Анадбазарыг тун их гонсойлгож буйд энэ бүхний учир байгаа юм. 

Тендерт шалгарсан компаниар дамжуулан хулгай хийх боломжийг эрэлхийлж, улайрч явааг нь Энэтхэгийн компаниуд ч, төр засгийнхан ч ярьж байна. Тиймээс тэрбээр УИХ-ын гишүүн болж, нефтийн үйлдвэрийг “хувьдаа авах”, бүтээн босголтын ажлаас хувьдаа завших санаархалтай явааг нь Булган аймагт хийсэн сурталчилгааны үеийн бичлэг нь нотолсон.Түүний яриагаар бол, энэ үйлдвэрийг өдийг хүртэл төлөвлөж, барьж байгуулж байгаа Энэтхэг, Монгол, цаашилбал гадаадын олон мэргэжлийн компаниудын зуун инженер юу ч хийгээгүй болж таарсан. Тэрбээр бүхнийг зоосны нүхээр л харахаас бус өндөр технологийн энэ нүсэр аж үйлдвэрийн талаар “А” ч байхгүй хүн болохыг нь мэргэжлийн салбарынхан нь ил тод хэлдэг. Ташрамд ахин тодруулж хэлэхэд, БНЭУын хөнгөлөлттэй зээл бол Энэтхэгийн хувьд гадагшаа олгосон хамгийн өндөр дүнтэй зээлээс гадна тус орны төр засгийн дээд түвшинд гаргасан геополитик, стратегийн шийдвэр юм шүү. Гэтэл энэ шийдвэрийг өөрөө гаргуулж, 1.2 тэрбум ам.доллар өөрийгөө босгосон гэж улайхгүй ярих ёс суртахуунгүй үйлдэл зөвхөн Ц.Анандбазараас л гарна. Түүний энэ улайрал нь учиртай.

Тэрбээр Нефтийн үйлдвэрийн төслөөс мөнгө идэх эхний ээлжийн боломж нь дэд бүтцийн төсөл гэж харсан. Төмөр зам, авто зам, цахилгааны эх үүсвэрийг барих санхүүжилтийг Энэтхэгийн талын шаардлагаар манай улс хариуцахаар болж, Хөгжлийн банкны зээлээр санхүүжүүлэхээр У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар шийдвэрлэсэн юм. Харин энэ хүн У.Хүрэлсүхийн зөвлөх байсныг мэдэх хүн үгүй, У.Хүрэлсүх түүнд ийм боломж олгоогүй. Хоёр улсын Засгийн газрын түвшинд хэрэгжиж буй Нефтийн үйлдвэр барих төслийг миний хийсэн ажил гэж Засгийн газар, Ерөнхий сайдыг үгүйсгэн байж өөртөө хамаатуулж байгаа нь ирээдүйд энэ үйлдвэрийг хувьдаа авах гэсэн башир аргынх нь нэг. Энэ засгийн урдаа барьж байгаа бүтээн байгуулалт нь энэ үйлдвэр биш гэж үү? Ийм байхад өөрийг нь нэр дэвшүүлж, “итгэл хүлээлгэсэн” намынхаа, намын даргынхаа өмнүүр орж, хийсэн ажилд нь эзэн сууж байгаа нь энэ хүний мөнгөний төлөө яаж ч галзуурч чадна гэдгээ харуулсан “зэсээ цухуйлгасан” үйлдэл биш гэж үү? Олон улсын түвшний, маш олон хүний хийсэн бүтээн байгуулалтаар өөрийгөө баатар болгох гэсэн явцгүй санаархал нь энэ. 

Ямар хэмжээний луйвар, хар бараан үйлийн эзэн гэдгийг нь улс төрийн хүрээнийхэн бүгд мэдэж, дөлж зугтааж байхад МАН ийм хүнийг юунд нэр дэвшүүлэв дээ. Одоо алдаагаа зас. 

УИХ-ын гишүүн болохын тулд улайран зүтгэж явахдаа тэрбээр өнгөрсөн өөрийн “Сод Монгол” группийн хэмжээндээ хурал хийж бүх охин компанийнхаа ажилтнуудыг Булганд аваачиж, сурталчилгааны ажилдаа оролцуулах, цаашлаад өөртөө санал өгүүлэхээр шийдвэр гаргасан. Сонгуулийн хуулийг ноцтой зөрчсөн энэ үйлдлийг нь хууль хяналтын байгууллага нягтлан шалгаагүй. Үүнийг бичигч би бээр түүнтэй ямар нэгэн өс хонзонгүй. Сэтгүүлчийнхээ хувьд, олон жилийн турш цуглуулсан архивынхаа баримтуудад түшиглэн түүнийг Төрд байх ёс суртахууны эрхгүй хүн гэж үздэг. Түүнийгээ илэрхийлж, ил тод гарч ирэн бүтэн жил тэмцэж буй нэгэн юм. Тэрээр хувь хүний хувьд монгол төрийн өндөр босгоны хаана нь ч хүрэхгүй. Хол байлгах ёстой хүмүүсийн нэг. Маш олон хүний эд хөрөнгийг дээрэмдэн булаасан, хар бараан түүхтэй хүн гэдгийг түүнтэй ойр байсан, хамт ажиллаж байсан хүн бүр хэлнэ.

Зүгээр л ганцхан жишээ хэлье. Ц.Анандбазар 2002 онд иргэн А.Лхагвасүрэнг хувийн шинжтэй маргааны улмаас зодож, хүндэвтэр гэмтэл учруулжээ. Түүний үйлдсэн гэмт хэрэг хангалттай баримт, гэрчийн мэдүүлгээр нотлогдож Улсын мөрдөн байцаах газраас Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 263- ын 2, 166-ын 2-т зааснаар ял төлөвлөж, яллах дүгнэлт үйлдүүлэхээр нийслэлийн Прокурорын газарт 2003 оны аравдугаар сарын 5-нд шилжүүлж байв. Түүний эзэмшдэг группэд 10 орчим охин компани харьяалагддаг. Тодруулбал, газрын тосны барилга байгууламж барих бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагаа эрхэлдэг “Алхана Трейд” ХХК, газрын тосны бүтээгдэхүүн импортолж, борлуулах үйл ажиллагаа эрхэлдэг “Сод Монгол Групп”, хүнд машин, механизмын тос, тосолгооны үйлдвэрлэл эрхэлдэг “Эрдэнэт Ойл” ХХК, ТС-1 онгоцны шатахуун импортолж, борлуулах үйл ажиллагаа эрхэлдэг “Мэргэ Ван” ХХК, шингэрүүлсэн нефтийн бүтээгдэхүүний худалдаа, газрын тосны хайгуул эрхэлдэг “Эс Эм Жи Ойл энд Газ” ХХК, кино театрын үйл ажиллагаа эрхэлдэг “Нью Тур Сафарис”, аялал жуулчлалын “Нью Тур” ХХК, тохижилт үйлчилгээ эрхэлдэг СХД-ийн ТҮК зэрэг компани бий. Эдгээрийг хэрсэн луйврын асар том сүлжээ бий.

3. Төгсгөлд нь Ц.Анандбазарын өөрийнхөө амаар ярьж яваа, өөрийгөө хийсэн хэмээн бурж байгаа Нефтийн үйлдвэрийн төслийн талаар Монгол Улсад суугаа Энэтхэгийн Элчин сайд, ноён М.П.Сингхийн яриаг та бүхэнд сонирхуулъя. Тэрбээр дипломат хүн болохоор маш их гайхаж, ичиж, цочирдсон нь илт. “Монголд хэрэгжиж буй ийм том хэмжээний, онц чухал ач холбогдолтой нүсэр төслийг ганц хүний хийсэн ажил гэж ойлгох боломжгүй юм. Энэхүү төсөл нь манай хоёр орны Засгийн газрын хамтын ажиллагааны нөр их хүчин чармайлтын үр дүн юм. Сүүлийн 2-3 жилийн хугацаанд төр засгийн болон хариуцагч, хэрэгжүүлэгч байгууллагуудын олон олон хүмүүс, удирдагч нар хувь нэмрээ оруулж, яриа хэлэлцээр, зөвшилцөл хийсний үр дүн мөн. 

Өөрөөр хэлбэл, олон хүний хамтын бүтээл юм. Энэхүү төсөл нь Энэтхэг улсын хувьд бусад улс оронд үзүүлдэг тусламжууд болон хэрэгжүүлж байгаа төслүүд дундаас хамгийн том нь учир Энэтхэгийн төр засгийн удирдлага, ерөнхий сайд Narendra Modi болон гадаад хэргийн яамны сайд Dr Jaishankar нар уг төслийн явцыг нягт хянаж байгаа.Үүнтэй адилаар Монголын засгийн газар, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Уул уурхайн сайд, Гадаад хэргийн сайд болон “Монгол Газрын Тос боловсруулах үйлдвэр”- ийн бусад бүх шатны хүмүүс дэмжиж, хичээн зүтгэж байгааг Энэтхэгийн тал анхааралтай харж байгаа. Монголд Элчин сайдаар томилогдож ирснээс хойш янз бүрийн нам, олон бүлгийн хүмүүстэй уулзаж ярилцахад энэхүү төслийг аль ч намынхан дэмжиж байгааг би анзаарсан. Монголын ард түмэн ч бүрэн дэмжиж байна. Хамтын ажиллагааны хүчинд боловсруулах үйлдвэрийн замналыг өргөн цар хүрээнд бий болгож чадсан. 2018 онд Энэтхэгийн Дотоод хэргийн сайд Монгол Улсад айлчилж, МУ-ын Ерөнхий сайдын хамт үйлдвэрийн шав тавилцсан. 2019 онд манай Газрын тос, байгалийн хийн сайд Монгол Улсад хүрэлцэн ирж, МУ-ын Ерөнхий сайдын хамт үйлдвэрийн дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын ажлыг хүлээн авах ёслолд оролцсон.

Монголын эрчим хүчний аюулгүй байдлыг хангах стратегийн ач холбогдолтой ЭнэтхэгМонголын энэхүү төсөл нь зөвхөн засгийн газрууд төдийгүй бүх салбарын болон холбогдох нам эвслүүдийн тусламж дэмжлэгтэйгээр хэрэгжинэ гэж би бодож байна. Стратегийн хамтрагч болох Монгол Улстай хийж буй энэхүү бүтээн байгуулалт, хөгжлийн түншлэл бол ирээдүйд үлгэр жишээ болж ялгарах төсөл мөн. Хүмүүсийн хамтын ажиллагаа ийнхүү үргэлжилж, мөн төр засгийн түвшний удирдлагууд үйлдвэрийн бүтээн босголтод анхаарал тавьж ажиллана гэдэгт би бат итгэж байна. Баярлалаа....Ийм л юм. Гэвч манай Ц.Анандбазар маань “....би хийсэн, би олж ирсэн” гэж давхиад байгаа юм л даа.

ҮНДЭСНИЙ ШУУДАН СОНИН