“Хятадын Ухань хотод коронавирус гэх үхлийн шинэ вирус дэгдлээ” гэдэг аймшигт мэдээ дэлхий дахинд түгсэн 2020 оны нэгдүгээр сараас хойш хүн төрөлхтөн тахалтай тэмцэлдэж байна. Өчигдрийн байдлаар дэлхий дахинаа 210 сая тохиолдол албан ёсоор бүртгэгдэж, нийт 4.5 сая хүн коронавирусийн халдварын улмаас хорвоог орхиод байна.

Дэлхийн эдийн засаг бүхэлдээ унаж, ядуу, буурай орнуудын нөхцөл байдал улам дордсоор. Энэ тахал хүн төрөлхтний эрүүл мэнд, амь нас, эдийн засагт нөхөж баршгүй хохирол учруулахын зэрэгцээ хүний заяагдмал эрхүүд болоод Ардчилалд маш хорлонтой нөлөөлж байна. Дэлхийн ард түмэн тив тивдээ эрх, эрх чөлөөнийхөө төлөө мянга мянган жил тэмцэл хийж Ардчиллыг олж авсан ч коронавирус дэгдсэн 2020, 2021 онд түүнийгээ эргэн алдаж байгаа нь олон.

2019 оны хавар Хонконгт гэмт хэргийн сэжигтнийг Хятадад шилжүүлэн өгөх тухай хуулийн төслийг эсэргүүцэгчдийн жагсаал эхэлж, олон сар үргэлжилсэн. Жагсаалын хүч өдөр хоног өнгөрөх тусам хүчээ нэмж, хүрээгээ тэлж байсан нь Хятадын Засгийн газрыг барьц алдуулахад хүрч, олон улс ч энэ жагсаалд анхаарлаа хандуулж Ардчиллын талд зогсож буйгаа илэрхийлсэн. Гэтэл коронавирус Хятадын хяналтаас гарч улс орнууд хилээ хаах үеэр Хонконгийн жагсаал ч арга буюу дарагдсан. Гэсэн ч жагсагчид хөл хориотой үед ч жагсаалаа үе үе хийж, шударга ёсыг, ардчиллыг нэхсээр байгаа ч эрх баригчдынх нь дарангуйлал, ковид гэх “далайлт”-ын хүчээр тэд хөдөлж чадахгүй, тийчилж байна.

Беларуст өнгөрсөн жилийн наймдугаар сард тус улсын түүхэнд байгаагүй олон хүн оролцсон эсэргүүцлийн жагсаал болсон. Беларусийн ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дүнг эсэргүүцсэн 100 мянган иргэн 1994 оноос хойш улс орныг нь тасралтгүй удирдсан ерөнхийлөгч Александр Лукашенког 80 орчим хувийн саналаар зургаа дахь удаагаа сонгогдсоныг эсэргүүцсэн юм. Ковид, хөл хориог далимдуулж сонгуулийн дүнг өөртөө эргүүлсэн гэж үзсэн учир ард түмэн нь түүнийг эсэргүүцсэн ч жагсаалыг 50 гаруй хуягтаар хянуулж байсан учир цугларсан олон арга буюу гэр гэртээ буцсан байдаг. Ойрын жишээ дурдвал, ОХУ-д энэ оны эхээр Оросын сөрөг хүчний удирдагч А.Навальныйг суллахыг шаардсан жагсаал болсон билээ. Москва, Санкт-Петербург хотуудад зохион байгуулсан жагсаалд 40 гаруй мянган хүн оролцож, цагдаа нарын ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Эсэргүүцлийн давлагаа дээрх хоёр хотоор зогссонгүй, Оросын 122 хотод өрнөсөн нь дээд амжилт болсон юм. Мөн дэлхийн бусад 78 хотод уг жагсаалыг дэмжсэн, Путиныг эсэргүүцсэн тайван жагсаал болсон. Гэсэн ч тус улсын эрх баригчид нь ковидоор далайлгаж, халдвар дэндлээ гэдэг шалтгаанаар олон мянган жагсагчдыг баривчилж, шархдуулж байж жагсаалыг тарааж дөнгөсөөн.

2019 оны зургадугаар сард БНХАУ “Хос хэлний бодлого” гэгчээ Өмнөд Монголд хэрэгжүүлэхээр болж монгол сургуулиудад монгол хэлээр хичээл заахыг хориглосон нь дэлхий даяар тархан суугаа олон сая монголчууд төдийгүй, эх хэлний төлөө тэмцдэг дэлхийн улс орнууд, хэл соёлын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг олон улсын байгууллагуудын тэмцэлтэй нүүр тулсан юм. Энэ асуудлыг Хятадын тал аль болох чимээгүй, тайвнаар шийдэх гэж үзсэн ч “Хос хэлний бодлого”-ыг эсэргүүцэгчдийн хүрээ Өмнөд Монголоос хальж, Ар Монгол, Халимаг, Тува, Буриад монголчуудыг хамарсан олон улсын хэмжээний асуудал болж хувирсан билээ. Улмаар Япон, Солонгос, Англи, АНУ, Франц зэрэг дэлхийн улс орнуудад амьдран суугаа монгол угсаатнууд тайван жагсаал өрнүүлж тухайн орнууддаа байгаа Хятадын Элчин сайдын яамны гадаа эсэргүүцлээ илэрхийлж “Эх хэлээ аваръя” гэж хашгирсан. Ар Монголд буй өмнөд монголчууд тайван жагсаал хийж БНХАУ-ын Элчин сайдын яам болон НҮБ-ын төв байрны үүдэнд шаардлагаа уншиж, гардуулсан билээ. Ингэснээр энэ асуудалд НҮБ анхаарлаа хандуулж “Өмнөд Монголын асуудал бол олон улсын хэмжээний асуудал мөн. Үүнд бид анхаарлаа хандуулах болно” гэдэг байр сууриа илэрхийлсэн. “Эх хэлээ аваръя” хөдөлгөөн улам эрчимжихийн хэрээр Хятад улсын нэр хүнд олон улсад ганхаж, Өмнөд Монголын асуудлыг дагаж Шинжаан Уйгарын асуудал сөхөгдөж эхэлсэн учир тус улсын удирдагчид Өмнөд Монгол дахь “Хос хэлний бодлого”-оо эрчимжүүлж, өмнөд монголчуудыг гадаад орчноос бүрэн тасалж, хашиж авсан. Гэтэл коронавирус гэх цар тахал дэгдэхтэй зэрэгцэн өмнөд монголчууд хүн төрөлхтнөөс бүрмөсөн харилцаа тасраад удаж байна. Тэнд юу болж буй талаар ганц олигтой мэдээ алга.

Монгол Улсад ч нөхцөл байдал муугаас муу байна. Эрх баригч хүчин 2020 оны сонгуульд дахин ялалт байгуулахын тулд коронавирусээр дөрөөлөөд гараад ирсэн. Угсруулаад Ерөнхийлөгчийн сонгуульд намын даргаа ялуулахын тулд юу эсийг хийв дээ. 2020 оны сүүлчээс Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн пиараа хийж, хамаг бизнес, үйлдвэрлэл, үйлчилгээг нь хааж, иргэдийг гэрт нь хоосон хорьж байгаад олон дараалсан халамж өгч, нэр хүндээ өсгөчихөөд яг сонгууль өгөх цагт нийт сонгогчид гэж ер тоосон шинжгүй, намынхаа гишүүд, дэмжигчид, өөрсдөд нь баттай санал өгдөг, өгөх хандлагатай, мөнгө өгвөл саналаа худалдчихдаг хэсгийг цуглуулж байгаад саналыг нь авчихсан. Эрх баригчид ковидыг ашиглаж, хөл хорио тогтоож байгаад өөрсдийн сонгогчдоороо санал өгүүлэх замаар дахин засгийн эрхэд гараад ирчихдэг болсон тахлын үеийн ийм бусармаг тогтолцоо Ардчилалд асар хор хохирол учруулж байна. Дэлхий даяар өрнөж буй эсэргүүцлийн жагсаал, цуглаан, суулт бол бүгд л Ардчиллын төлөө байдаг. Ардчиллыг ковидоор далимдуулж устгах гэж буйн эсрэг дэлхийн ард түмэн тэмцэж байна. Монголд ч тэр.

Өнөөдөр Ардчилсан нам “Одоо боллоо” эсэргүүцлийн жагсаалыг улс орон даяар өрнүүлж, Сүхбаатарын талбайд гол жагсаалаа хийнэ. Мэдээж эрх баригчдын хувьд уг жагсаалд хүн ирүүлэхгүй байх, тахлаар айлгаад цуглуулахгүй, бөөгнүүлэхгүй байх тактикаа хэдийнэ боловсруулчихсан. Хүн төрөлхтөн олон мянган жилийн түүхэндээ тоолшгүй их бэрхшээл, гамшиг туулж, олон мянган дайн тулаан хийж, тахал өвчнийг даван гарч ирэхдээ ямагт Ардчилалтайгаа байсан. Ардчилал амьд байх ёстой. Цар тахалтай үед ч ялгаагүй. Дэлхий бүхэлдээ сүүлийн хоёрхон жилийн дотор дарангуйлалтай гариг болж хувираад байна. Дарангуйллын эсрэг бүгд гарч тэмцэх ёстой. Өнөөдөр төв талбайд болох жагсаалын дараа эрх баригчид шууд хөл хорино, дахиж жагсаал хийлгэхгүйн тулд шүү дээ. Харин үүнийгээ олон нийтэд тайлбарлахдаа “Та нарынхаа эрүүл мэнд, амь насны төлөө бид чинь ийм шийдвэр гаргалаа” гэж ярьдгаа л ярина. Гэтэл тэд өөрсдөө яаж халдварын дэглэм зөрчиж, халдварыг гаарууллаа даа. Намынхаа 100 жилийн ойн баярын хурал, концертыг хийснээс болж өнгөрсөн гуравдугаар сарын эхнээс Монгол Улс халдварыг дотооддоо алдчихсан. Улаанбаатар хот бүхэлдээ том голомт болчихсон. Ийм атал Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг түрдээ хойшлуулах боломжтой гэж сөрөг хүчин болон улс төр судлаач, эрдэмтэд, эрүүл мэндийн байгууллагынхан санал болгоод хуулийн гаргалгаа хэлж өгөөд байхад үл ойшоож зүтгэсээр байгаад тахал дунд Ерөнхийлөгчийн сонгуулиа хийж, төлөвлөгөөнийхөө дагуу хүнээ ялуулчихсан. “Сонгуулийн сурталчилгааны үеэр эрх баригч намын суртал ухуулагчид хөдөө орон нутагт ирээд халдвар тараачихлаа” гэдэг үгийг орон нутгийнхан хоолойгоо сөөтөл хашгирсан ч бас л тоогоогүй дэг. Сургууль, цэцэрлэг эхэлж нийгмийн хөдөлгөөн дахиж идэвхжих үеийг тааруулж байгаад эрх баригчид “Цахим үндэстэн” гэх арга хэмжээ зохион байгуулж олон мянган хүнийг зориуд цуглуулаад шүүмжлэлд өртсөн. Эрх баригчид ингэж л ажиллаж байна, улс төрийн ашиг сонирхлоо гүйцэлдүүлэхийн тулд ард түмнийг ийм л замаар явуулж туйлдуулж байна.

Гэтэл уржигдар төв талбайд эрх баригчдын дабль стандартыг эсэргүүцсэн залуусын цуглааныг тэр дор нь цагдаагаар тараалгачихаж байгаа юм. Залуус уг нь хүн хоорондох зайгаа барьж, ковидоор нас барсан хүмүүсийн тоогоор дүрс хийж эсэргүүцлээ илэрхийлсэн төдий. Ерөөсөө ардчиллын жаахан салхи сэвэлзэнгүүт л тэнд нь эрх баригчид цагдаагаа илгээж тараалгадаг нь бүр хэвшил болчихлоо. Монголын залуус гэлтгүй дэлхийн ард түмэн тахалтай энэ он жилүүдэд эрх баригчдынхаа эсрэг босч, эсэргүүцэж байгаа нь хумигдаж буй Ардчиллаа хамгаалж буй л явдал юм. Залуус Ардчилал балартах вий, эрх чөлөө нь дарангуйлалд өртөх вий, эрх баригчдын дабль стандарт хяналтаас гарах вий гэсэндээ жагсаж байгаа юм. Коронавирус гэх зохиомол вирусийг коммунистууд овжиноор ашиглаж, ковидоор “зэвсэглээд” ардчиллыг үгүй хийхийн төлөө багалзуурдаж байгаа үйлдэлтэй ялангуяа бидэн шиг Ардчилсан орны иргэд яавч эвлэрч болохгүй.