АН “...Ийм нам байлаа” гэж түүхэнд бичигдэж үлдэхдээ л тулж байна. Уг нь Монголын улс төрийн хамгийн хүчтэй хоёр намын нэг байв. Тэр утгаараа энэ намынхан 1992 оноос хойш төр түшилцэж ирсэн.

Товчоолбол, УИХ-ын 1992 оны сонгуульд ялагдсан.1996 онд МоАХ, АН-ын эвсэл   50 суудал авч ялаад 2000 оныг хүртэл засаг барьсан. 2000 онд дахин ялагдаж, АН, МАШСН, ИЗН-ын эвсэл дөрөвхөн суудал авч байв. 2004 оны сонгуулиар  МАХН-ын 38, АН-ын багтсан “Эх Орон-Ардчилал” эвслийн 34, БНН-ын нэг, бие даагч гурван хүн сонгогдсон. 2008 оны сонгуулиар МАХН ялалт байгуулсан ч АН-тай нийлсэн “стандарт бус” Засгийн газар байгуулсан. 2012 оны сонгуулиар хамгийн олон суудал авсан АН-ынхан “Шударга ёс” эвсэл, ИЗНН-тай хамтарсан Засгийн газар байгуулж ажилласан. 2016, 2020 оны сонгуулиудад дараалан ялагдсан. Ингээд харахаар яалт ч үгүй ардчиллын хэмээх он жилүүдэд тэд төр барьж, засаг удирдаж байсан замналтай юм.

Харамсалтай нь 2020 оны сонгуулийн дараахнаас дотроо бужигнаж, улмаар “үүр”-ээ эвдсэн. Тэр жилийн сонгуульд АН ялагдсанаар С.Эрдэнэ намын тамгаа дэд дарга Ц.Туваанд үлдээгээд явсан байдаг. Гэвч Ц.Туваан намын их хурлаа хийж, дараагийн удирдлагыг гаргаж ирээгүй. Цаг алдсан. Чухамдаа эндээс л АН-ын зөрчил эхэлсэн. Явсаар хэн нь хууль ёсны дарга, аль нь жинхэнэ тамга гэдгийг мэдэхгүй болтлоо маргацгаасан. Нэг үгээр хэлбэл, төр түшиж явсан энэ нам тоглоомын хоёр хувилбартай болчихов. Өчигдөр хүртэл нэг нь хэвлэлийн хурал хийж байгаа л харагдаж байна.

Ингээд маргаад, хэрэлдээд, зөрчилдөөд байсны эцэст Дээд шүүх ч бүртгэлжүүлж чадахаа больчих шиг боллоо. Дээд шүүх ч гэж Дээд шүүх, сүүлийн үед тэндээс гарч байгаа шийдвэр нь хоёр үзүүртэй, бөв бөөрөнхий болж хувираад байгаа юм. Арьсаа хамгаалж байгаа царай нь аж. Соёлтой хэлбэл, улс төрийн хов жив, хэрүүл маргаанаас өөрсдийгөө авч үлдэхийг оролдож байгаа байдал гэнэ. Дээд шүүхийн шийдвэр бүр хоёр АН-ыг дэмжсэн болоод үгүйсгэсэн “өгүүлбэр”-тэй гардаг болчихсон. Тиймээс АН-ынхан Дээд шүүхийн нэг шийдвэр гарангуут хоёр талаас нь зулгааж аваад л хэвлэлийн индэр рүү гүйлддэг. Дүнд нь АН гэж улам л бантан болж хувирах жишээтэй.

Хуулиар ингээд эвлэж чадахгүй болохоороо хувиараа сэм уулзацгаагаад эхэлжээ. Нам гэдэг хүний харилцаа болохоор нууцаар тохироод ч байтугай нэгдэж чадвал 1990-ээд оноос хойш итгэл үнэмшлээ өгөөд дагаж яваа жирийн гишүүдэд нь сайн сан. Гэвч тэдэнд итгэхэд бэрх. Учир нь улс төрийн намын гол шалгуур болсон үзэл баримтлал АН-аас үнэртэхээ больсон. Зүгээр л ашиг сонирхлын тэнцэл, зохицол дээр оршин тогтнож байсан бололтой. АН доройтож, годройтох тусам энэ нь тодорхой харагдаад байгаа юм. Магадгүй, 2000 оны арванхоёрдугаар сарын 6-нд таван нам, 8-9 фракц нийлж АН-ыг байгуулахдаа үзэл баримтлал бус ашиг сонирхол дээр суурилсан нь өнөөгийн сүйрлийнх нь эхлэл юм.

АН-ын тухайд баруун төвийн үзэл баримтлалтай гэдэг байв. МАН болохоор зүүний үзэлтэй. Эсрэг учраас хүчтэй байж ирсэн гэсэн үг. Гэхдээ эх дэлхийгээс салж одсон хиймэл дагуул шиг үзэл баримтлалын загвараас гарч явчихаад удаж байгаа юм. Энэ нам яаж бүрддэг талаар тавын таван нам ярихын оронд ганц л жишээ дурдахад хангалттай. 2012 оны сонгууль болоход ердөө сар шахмын хугацаа дутуу, намууд нэр дэвшигчдээ СЕХ-нд танилцуулж эхэлсэн үе. Морь уядаг, нэгэн нэртэй бизнесмэн МАН-д орохоор нэлээд гүйсэн. МАН-ын дарга нь зөвшөөрсөн ч Удирдах зөвлөл нь татгалзсан гэдэг. Тэгтэл тэр шөнөдөө АН дээр очиж цэнхэр батлах аваад маргааш нь УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшигчийн үнэмлэх бариад зогсож байв. Тэр хүн сонгогдсон. Гэхдээ дөрвөн жил хэнд ч хэрэггүй гишүүн байж байгаад буусан. АН-ыг ингэж л үнэгүйдүүлсэн. Ингэж явсаар байгаад өнөөдрийн “элэг дөрөв”-төө тултал хэвтчихээд байгаа юм. Одоо тэгээд сүүлийн үед залуусын дунд голдуу яригдаад байдаг онигоо шиг болчихсон. “...Би түүнтэй үерхэж байгаа, харин тэр өөрөө мэдэхгүй” гэдэг шиг олон нийт байтугай намын гишүүд нь мэдэхгүй, хэдэн хүн л хоёр талд АН-уудыг ажиллуулж байна.

Бас нэг том асуудалтай энэ нам тулсан. Тэр асуудалд ялагдсан. Байх ёстой үзэл баримтлалаа дээрэмдүүлчихсэн. Хоёр сарын өмнө дөө, АН-ынхныг УИХ дахь бүлгээ самарч байх зуурт ХҮН-ынхан “...Үзэл баримтлалаа сольж барууны үзэлтэй боллоо” гэж зарласан. Асуудлын гол нь ХҮН-даа биш. Угаасаа ХҮН гэж хэн, хэзээ байгуулсан, хэний захиа занаа, даалгавраар явдаг нь тодорхойгүй, нэг тийм хуйларсан хэдэн залуусын нэгдэл байдаг. Тэгээд ч нэг өдөр хуралдаад зүүний үзлийг баруунаар сольчихдог нам ч гэж юу байхав дээ. Ёстой л дэлхий дээр байхгүй жишээний эзэд ХҮН болсон. Олон улсад мэдээ нь цацагдаагүй байгаасай гэж залбирах хэрэгтэй.

Хэдийгээр ХҮН хүлээн зөвшөөрөгдөж, АН шиг болтлоо ахих  эсэх нь бүрхэг ч үзэл баримтлал нь өөр намд шилжсэн гэдэг АН-ын тухайд дампуурал юм. Тэгэхээр одоо АН-ыг булаалдаж суугаа нөхдүүд урьдын хүч нөлөө нь хэд дахин буурчихсан, магадгүй буцаж сэхэхгүй ч байж мэдэх намын нэр, тамга булаалдаж байна л гэсэн үг. Үүнийг ч тус тусад нь толгойлоод байгаа нөхдүүд мэдээд байгааг улс төрийн тогоонд буцалж буй мэдээллүүдээс тодорхой харж болохоор байна. Нэг нь олон жил туслахаар нь ажиллаж, ойр шадар явсан бүсгүйгээрээ шинэ нам байгуулуулчихсан. Нөгөө нь баахан намын нэр худалдаж аваад бэлдчихсэн. Энэ хүмүүс АН-ын дараа ороод суух намтай болчихсон. Эцэст нь хэлэхэд, АН алга болох нь тэдэнд ямар хэрэгтэйг л хэн ч ярихгүй байна. Ингэж ингэж 2000 онд нийлсэн тав, түүнээс ч өмнө, хойно төрсөн олон фракцаараа салаад “амьдралаа бодоцгоох” ганц зам л АН-ынхны өмнө ирэхэд ойрхон байгаа гэнэ. Үүнийг бол учир мэдэх хүмүүс ойр ойрхон хэлээд байдаг боллоо.

Б.Дамдин-Очир

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин