ХҮН БА НОХОЙ

“Би бол сонгуульд мөнгө, хүч хэрэглэдэггүй. Ганц хөл дүүжлэх унаа, хуудас сонин байхад надад хангалттай. Тэгээд л болоо”. 1992 оноос хойш тасралтгүй УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож чадсан нууцаа тэр ингэж тайлбарладаг. Тийм ээ, түүнд үнэхээр ямар ч магтаал, эсвэл шүүмжлэл наах шаардлагагүй. Тэр бол хүлээн зөвшөөрөгдсөн гол тоглогч. Ц.Нямдорж бол хэрсүү нь дэндсэн, хэгжүүн зэвүүн нь бүр хэтэрсэн, хэрүүлч хэрнээ хийгүй улстөрч. Энэ тодорхойлолттой маргах хүн гарахгүй л болов уу. Түүнээс гадна Ц.Нямдорж хамгийн олон нэр хоч зүүсэн улстөрч байж мэднэ. Хоточ, хэрүүлч, орондоо хууль засдаг баатар, ордон дотор шорон үнэртүүлдэг, түрээсийн байртай, шахааны бизнестэй гээд хэл ам, хэрүүл тэмцэл тасардаггүй.

Хоёр янзын хоточ бий. Нэг нь хотоо манадаг бол нөгөө нь хэвтэрээ манадаг. Нэг нь хотоо хамгаалж боргодог бол нөгөө нь хэвтэрээ харамлаж архирдаг. Нэг нь чоно зуудаг бол нөгөө нь хүн зуудаг. Түүнтэй адил хоёр янзын улстөрчид байдаг. Нэг нь улсынхаа эрх ашгийг манадаг бол нөгөө нь хувийнхаа эрх ашгийг хаацайлдаг.

“Би бол сонгуульд мөнгө, хүч хэрэглэдэггүй. Ганц хөл дүүжлэх унаа, хуудас сонин байхад надад хангалттай. Тэгээд л болоо”. 

Улстөрчид бүгд л уран яруу, гаргуун төгс ярьцгаадаг. Чухам аль нь үнэн, аль нь худлыг ялгах аргагүй. Яг л ноход янз бүрээр хуцаж боргодогтой адил. Мөн улстөрчид “Төрийн төлөө морь нохой мэт зүтгэнэ” гэх юм уу, “Ард олныхоо эрх ашиг, үндэсний аюулгүй байдлыг хамгаалах бидний үүргийг хоточ нохойнхтой зүйрлэж болно” гэж ирээд л зүйрлүүлдэг болохоор улстөрчид бол хоточ нохой юм байна гэсэн бүдүүн тоймын ойлголттой болчихсоноо нуухгүй. Тэдэн дунд зуумтгай, хуцамтгай, араас гэтдэг, урдаас ноцдог, архирдаг, гийнадаг, хотноосоо суйлдаг, эзнээ урдаг гээд зүсэн өнгийн шид араншинг үзүүлэгчид бий. Тэгэвч хүнийг нохойтой зүйрлээд байхдаа яадаг юм бэ гээд сөрж ноцох хэдэр, хэрүүлч нь ч байх. Хүний нэр төрөө нохойноос салгаж авахаар зад заргалдаж байж ч мэдэх улс. Гэвч энэ бол адилтгал. Адилтгалыг үл ойлгох нь хүн өөрийгөө нохой юм гэж шууд нэрлэсэнтэй ялгаагүй.

ХУУЛЬ БА ХОНЬ

Адилтгалаар авч үзвэл дээрх бүх хэв шинжийг өөртөө агуулсан улс төрийн жинхэнэ “хоточ” гэж хэлж болох нэгэн бол Ц.Нямдорж. “Хоточ” хэмээхийн учир нь тэр Монголын бүх хуулийг манасан. Хууль бол түүний хонь. Тэр хүсэх юм бол ноомой хонинуудыг яасан ч чадна. Ноос ноохойноос нь хуу салгаад өгч чадах хур их туршлага, мэдлэг түүнд бий. Сүүлийг нь огтлоод, сүрэгт нь, эсвэл бүр чононд тавьж өгч ч чадна.

1990 онд 55 хуультай байсан Монгол Улс одоо 900-гаад хуультай болсон. Энэ бүх хуулийг эх барьж, мэс хүргэж, шинэчилж, найруулж, ацаг шүдний зөрүү бүрийг тэгшилж янзалсан хүн бол Ц.Нямдорж.

Өөрөө ч “1992 оноос хойш хамгийн олон хууль бичсэн хүн бол яалт ч үгүй би. Энэ тал дээр надад өрсөлдөгч байхгүй” гэж хэлдэг. Онгиргон хүний биш, бардам хүний үг. Мөн Хууль зүйн яамны сайдаар гурван удаа, дэд сайдаар нэг удаа томилогдож ажилласан нь энэ салбарт өрсөлдөгчгүй мэт санагдуулдаг.

Хүмүүсийн ой тойнд хамгийн их хоногшиж үлдсэн сайд нь. Зарим нэг нь одоо ч Ц.Нямдоржийг тус яамны сайд хэвээрээ л гэж андуурч мэдэхээр тодорхой төсөөллийг үлдээчихсэн хүн. Дүрдээ тохирсон гэдэг шиг л тэр албан тушаалд тийм гоё зохиж байсан хэрэг л дээ.

Сайд байхдаа зүгээр ч нэг ээлж өнгөрөөсөн төрийн зардас байгаагүй. Нийтдээ 10 гаруй жил хуулийн салбарыг толгойлохдоо хийсэн ажил их. Хуулийн тогтолцоог шинээр бүтээн босгох нөр их ажилд шөнө, өдөргүй зүтгэсэн алдар түүнд зайлшгүй оногдоно. Ямар сайндаа орондоо ч хууль засдаг гэх нэр хоч хүртэл зүүж байх вэ дээ. Цаасан дээр барьсан хууль нэртэй бүтээн байгуулалтыг нь үгүйсгэх нэг ч хүн өнөөдөр үгүй. Ц.Нямдоржид үнэн голоосоо дургүй Х.Тэмүүжин ч энэ тал дээр толгой дохидог.

СУРГУУЛЬ БА ШОРОН

Энэ салбарт босгосон бүтээн байгуулалт нь мэдээж үүгээр дуусахгүй. Хуулийн салбарт хамгийн олон барилга бариулсан гэдгээрээ мөн сайшаал хүлээдэг юм билээ. А.И.Филатова бүх сумыг цэцэрлэгтэй болгосон бол Ц.Нямдорж бүх сумыг цагдаагийн байртай болгосон гэдэг. Яамны эмнэлэг, Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн гээд Засгийн газрын ордны баруун талд л гэхэд 5-6 байшинг Ц.Нямдорж бариулжээ. Зөвхөн энэ жишээ л түүний зангаргыг илэрхийлж чадаж байна.

Архивын ерөнхий газар, Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэн, Гадаадын иргэн, харьяатын газар зэрэг харьяа газруудаа бүгдийг байртай болгосон. Энэ тухай нь хэн хүн дөвийлгөн ярьдаггүй, эсвэл мэддэггүй. Түүнийг сайд байх үед шорон л нэмэгдэж баригдсан гэх ойлголт нийгэмд байдаг.

Ц.Нямдоржийн үед Хууль зүй, дотоод хэргийн яам жинхэнэ “До яам” болж хувирдаг ч гэлцдэг. “До яам” гэдэг нь улс төрийн зорилго, өш хонзонгоор олон мянган хүнийг хэлмэгдүүлэн, хонь шиг заазалдаг асан 1937 оны үеийн нэршил л дээ. Нийгэмд айдас жихүүдэс төрүүлж асан төрийн тэрхүү машиныг дахин асаалаа гэх шүүмжлэл Ц.Нямдоржийг их онилдог байсан. Өөрийнх нь хэгжүүрхэл, хэнээрхэж буй байдал ч ийм үнэмшил төрүүлэхэд нөлөөлдөг байсан байж магадгүй.

 

 

Х.Тэмүүжин УИХ-ын гишүүн байхдаа “Ц.Нямдорж хуулийн бодлогыг алдагдуулж, “До” яамны үүрэг гүйцэтгэдэг болжээ” гэж ил тод шүүмжилдэг байв. Үнэхээр ч Ц.Нямдорж хатуу ширүүн сайд байсныг хэлэх хэрэгтэй.

2000 оны эхээр эрүүгийнхэн их хүчтэй байлаа. Тэд улс төрд хүртэл нөлөөлдөг, улстөрчдийг айлгадаг байжээ. Энэ үеийг эрүүгийн нөхцөл байдал хүндхэн байсан он жилүүд гэж тодорхойлдог юм билээ.

“Эрүүгийн элементүүд” Ерөнхий сайдын өрөөнд дайрч ордог, Ерөнхийлөгчийг сүрдүүлдэг, УИХ-ын гишүүдийг айлгадаг, заналхийлдэг хэмжээнд очоод байж. Харин Ц.Нямдорж гарч ирмэгцээ төрийн төмөр нүүрийг харуулж, тэдэнтэй эрс шийдэмгий тэмцсэн нь түүхэн үнэн юм. Тэмцлийнхээ талаар Ц.Нямдорж өнөөдөр дурсахдаа “Тэд хаа очиж “эр хүмүүс” байж. Шүүх хуралд тас хар костюм, цагаан цамцтай орж ирээд найман жилийн ял авчихаад давж заалдахгүй гээд шорон руу явж байсан” гэжээ.

Угтаа тэр дан ганц шорон барьдаг сайд байгаагүй юм. Хамгийн сүүлд, Хууль сахиулахын их сургуулийг тэр бариулжээ. 40 мянган ам. метр талбайтай, 3000 оюутны хичээлийн байр, 800 оюутны дотуур байртай цогцолборыг олон жил уйгагүй хөөцөлдсөний эцэст бариулсан гэдэг. Харин хүмүүс сургууль биш, шорон бариулсныг нь л дурсан үлдэж.

ТЭМЦЭЛ БА ЯЛАЛТ

Ц.Нямдоржид тэмцэгчийн дүр тун зохидог. Шазруун, хэгжүүн, зэвүүн, хэлэмгий болохоор тэр байх. Тэр өнөөдөр ч тэмцэл хийсээр байгаа. Ялах эсэхийг нь, эсвэл яг хэнтэй тэмцээд байгааг нь хэлэхэд эрт.

Өөрөө хэлэхдээ “2000 оны үед рецедив гэмт хэрэгтнүүдийг цэгцлэхэд амархан байж. Ганц далайлтаар бүхнийг байранд нь тавьж болж байлаа. Харин цагаан захтнууд бол түүнээс хэдэн арав дахин хүчтэй, нарийн сүлжээтэй, хэвлэл мэдээлэл, шүүх, прокурорыг тэр чигээр нь эрхэндээ оруулчихсан, хэцүүхэн байдаг юм байна” гэдэг.

Тэр бусдын улс төрийн орон зай руу шунадаггүй. Түүнтэйгээ адил өөрийнхөө улс төрийн орон зайд бусдыг үл ойртуулна. Өөрийнх нь эсрэг үг хэл, үйл хөдөлгөөн гаргасан хэний ч өөдөөс өрвөлзөн босч ирэх догшин араншинтай.

Өдгөө хамгийн олон дайсантай улстөрчийг нэрлэ гэвэл Н.Энхбаяр биш, Ц.Нямдоржийг нэрлэх хэрэгтэй. Учир нь, Н.Энхбаяр хүртэл түүний дайсан. Н.Энхбаярыг баривчлах бүх үйл ажиллагааг Ц.Нямдорж гардан зохион байгуулсан гэх хардлага одоо ч хуучраагүй. Тухайн үед “Н.Энхбаярыг баривчлахыг мэдсэн үү, яагаад цагдаагаа татаагүй юм” гэж асуухад “Тал талаас нохой шиг боргоод байхаар нь зэвүү хүрээд “Би унтаж байсан. Манайх зурагт байхгүй” гэчихсэн юм” гэж хээв нэг хариулж суусан.

Түүнд Засгийн газрын ордон, УИХ-ын танхимд олон “дайсан” бий. Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан, Л.Гүндалай, Х.Тэмүүжин, Х.Баттулга, З.Энхболд, Э.Бат- Үүл гээд олон улстөрч түүнд хонзогнодог. Нам нь УИХ-ын үнэмлэхүй олонхи болсон өнөө үед ч гэсэн тэр чуулганы танхимд өөрийн дайснуудтай болж амжсан. “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийн асуудлыг дэлгэн тавьснаараа тэр намынхаа эсрэг ч сөрөн зогсох шазруун зантай гэдгээ дахин баталсан. Шаардлагатай бол тэр хэнтэй ч сөргөлдөж чадна гэсэн үг.

“Эрдэнэт”-ийн тухайд тэр Ц.Элбэгдоржтой, намынхаа зарим томчуудтай дайсан болно гэдгээ мэдэж байсан ч 49 хувийг авах гэсэн бүлэглэлийнхэнтэй эвлэрэхгүй тэмцсэн. Мэдээж хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарч, нэр төрдөө чамгүй хохирол хүлээсэн ч ялалт байгуулсан гэж хэлж болно.

Эцэст нь, “Эрдэнэт” үйлдвэрийн Оросын талын эзэмшиж байсан 49 хувийг Монголын хувийн хэвшлээс төрийн мэдэлд шилжүүлэн авах шийдвэр гарсан юм. Ингэж л аливаа асуудлын эцсийг нь үзэж, мухарладаг муйхар зан түүнд бий.

УИХ-ын чуулганы танхимд түүнтэй үг сөрөх, сөргөлдөх зориг зүрхтэн улам л ховордсоор байна. Учир нь хамаг үүх түүх, булай булхай бүхнийг улаан нүүрэн дээр нь улайтал хэлэх вий гэхээс хэн хүнгүй л жийрхэнэ. Тэрбээр нэг удаа бүр “Амьд буй цагтаа Төрийн ордонд байгаа балиар юмнуудын хажуугаар зүгээр, дуугүй өнгөрч хэзээ ч чадахгүй. Надаас салах аргыг нь би зааж өгье. Чадал чинь хүрвэл миний аминд халд аа. Өөрөөр та нар миний амыг хааж чадахгүй. Өөр ямар ч арга байхгүй шүү” хэмээж байсан юм.

АЛДАА БА ОНОО

Тэр улс төрийн халуун чулуу, хүйтэн хайрга, цас бороо, салхи шуургыг ханатал туулсан. Үүгээр нь үзвэл үнэнхүү хат суусан, хашир улстөрч. Түүнд эх оронч, шилдэг хуульч, үнэнч шударга, хэлье гэснээ хэнээс ч айхгүйгээр хаана ч гэсэн хэлж чаддаг зүрх зоригтой гэх магтаал оногддог.

Түүний улс төрд орсон нь санамсаргүй юм гэсэн. Зарим нь улс төрд орсон нь Монголын зол гэж ярьдаг юм билээ. Цөөн хэсэг нь бүр эсрэгээрээ гай барцад шахуу юм ярих гэнэ. Гэхдээ гай болсон бол энэ хүн өнөөдрийг хүртэл төрд үлийгээ хийгээд байж байх вэ гэсэн зөвтгөл төрж байна.

1990 онд АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн даргаар ажиллаж байсан П.Очирбат зарлиг гаргаж, засаг төр, шинэ хүчнүүдтэй зөвшилцөх ажлын хэсэг байгуулжээ. Уг ажлын хэсэгт шинэ хүчнүүдээс Р.Гончигдорж, Д.Дорлигжав, Даш.Ганболд, Сайд нарын зөвлөлийг төлөөлж Ц.Нямдорж гэх хэний ч танихгүй мэнгэтэй залууг багтаасан нь нэн шинэ хүн байв. 1990 оны наймдугаар сард Улсын Бага хурал байгуулагдаж, шинэ сайд нарыг томилоход Ц.Нямдорж Хууль зүйн тэргүүн дэд сайд болов. Ингэж л ирээдүйд дархлагдах хувьтай нэгэн улстөрч монгол төрийн хаалгаар орж ирсэн юм.

Улмаар 1992 оны сонгуулиар Хан-Уул дүүрэгт нэр дэвшиж, Э.Бат-Үүлийг ялж байлаа. Хууль прокурорын байгууллагад ажиллаж байсан зан чанар, боловсрол мэдлэг нь Монголд шинэ хууль, эрх зүйт төрийг бүтээн байгуулахад мэдээж хэрэгтэй байсан. Ц.Нямдорж тухайн үед түүхэн хэрэгцээтэй байсан учраас улс төр түүнийг өөртөө урвуулсан гэж тайлбарлаж ч болмоор мэт. Ямартай ч Монголын төр түүнийг төдийгөөс өдий хүртэл хэрэглэж байна.

Ц.Нямдорж өө сэвгүй, алдаа гаргадаггүй хүн биш. Тэр хоёр ч удаа сүрхий алдсан юм. Эхнийх нь, 2007 онд хамаатна. УИХ-ын даргаар ажиллах хугацаандаа “Ашигт малтмалын тухай”, “Авлигатай тэмцэх газрын тухай”, “Сонгуулийн тухай”, “Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын болон Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай” зэрэг олон хуульд бодлогын, зарчмын, агуулгын шинж чанартай нэмэлт, өөрчлөлтийг нууцаар оруулж байсан болохыг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц шалган тогтоосон. Үүнээсээ болж мөнөөх алдарт “орондоо хууль засдаг” хочийг хүртсэн дээ. Энэ паянгаасаа болж, тэр УИХ-ын даргын албан тушаалаас өөрийн саналаар огцорч байсан түүхтэй.

Гэхдээ огцрохдоо хэлсэн үг нь бас л зэвүүн. “Намайг ийм байдалд оруулж дөнгөсөн ерөнхийлөгч, цэц, АН-ын УИХ дахь гишүүд, мөн намайг огцруулах санал өгч байсан МАХН-ын зарим гишүүдэд “баярлалаа”. Үнэнээр явбал үхэр тэргээр туулай гүйцнэ. Туулай гүйцэгдэж л таараа” гэж хэлсэн.

Олуулаа боорлож, түүнийг унагах гэсэн арга заль байсныг тэр мэдэж байсан хэрэг. Урдуураа улаан хөлтөн гишгүүлэхгүй шахам болтлоо хуулиндаа нэвтэрсэн хүн бол Ц.Нямдорж шүү дээ.

Тэр Ленинградын улсын их сургуулийн хуулийн ангийг төгссөн. Үүгээрээ ч нэлээн бардамнадаг. Энэ бол одоо ч дэлхийн шилдгийн тоонд зүй ёсоор ордог нэр хүндтэй сургууль. Тэнд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин, Д.Медведев нар суралцаж төгссөн гэдгээр Ц.Нямдоржийн эзэмшсэн боловсролын чанар чансааг жишиж болно. Ямар сайндаа л УИХ- ын гишүүн асан З.Энхболдыг “хуулийн ТМС төгссөн” гэж хэлээд буруутаж байхав. З.Энхболд гишүүн зөвхөн энэ үгнээс нь болж, түүнийг шүүхэд өгнө гэж хүртэл дургүйцэж байсныг санаж байна. МУИС-ийн Хууль зүйн тэнхмийг “Хуулийн ТМС” гэж нэрлэсэн нь нэг талаар дэмий явдал болсон л доо. Харин нөгөө талаар бол энэ нь агуу их ихэмсэглэлийнх нь илэрхийлэл юм. Ц.Нямдоржийн барддаг, басдаг зүйл нь энэ. Хэрвээ энэ ихэмсэг байдлыг нь авчихвал Ц.Нямдорж гэж хэн байхсан билээ.

ТҮРЭЭС БА ТӨЛӨӨС

Ц.Нямдорж гэр бүлийн хамт “Энержи ресурс” компанийн барьсан Зайсан дахь орон сууцны хотхонд 285 мянган долларын үнэтэй байранд амьдардаг гэсэн мэдээллийг УИХ-ын гишүүн Х.Баттулга анх дэлгэсэн байдаг. Удалгүй Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр “Ц.Нямдорж дөрвөн тэрбум төгрөгийн дөрвөн хаустай” хэмээн зарлаж АТГ-т шалгуулахаа мэдэгдсэн.

Туул голын эрэг дээр Алтжингийн Алтангийнхтай хөрш зэргэлдээ амьдардаг түүний байр нэг сая ам.долларын үнэтэй гэх. Түүнчлэн Чингэлтэй дүүргийн 18-р хорооны задгайд тус бүр нь 600 мянган ам.долларын үнэтэй гурван давхар хаус хоёр хүүдээ бариулсан. Энэ бүх мэдээлэлд Ц.Нямдорж өөрөө тайлбар хийсэн. Ингэхдээ ил тод, илэн далангуй, шулуун шударга хариулт өгсөн байдаг.

Тэр “Би түрээсийн байранд амьдардаг, хүүхдүүд маань зээлээр байшин бариулсан” гэж тайлбарласан юм. Бүх нийтээрээ л түрээсийн байртай түшээ гэж илт шоолж, гоочилж эхэлсэн нь мэдээж. Харин өөрөө бол түрээсийн байранд суудаг гэдэгтээ эмзэглэж, ичиж нэрэлхээд ч байдаггүй. “Ер нь баяжъя гэвэл над шиг боломжтой хүн байгаагүй. Өнгөрсөн 25 жилд газар, лиценз авъя гэвэл авах л байлаа. Цэнхэр, ягаан тасалбараар хувьчлал нэрээр луйвар хийж баяжих бололцоо ч байсан. Би 16 жил Увсаас сонгогдож УИХ-д суусан. Надад тэнд ганц ширхэг тоосго ч байхгүй.

Би зарим хүнд “Ийм их хөрөнгө хураагаад, улс төртэй зууралдаад явах ямар хэрэгтэй юм бэ. Мянган жил амьдрах биш. Үхэхийн цагт хоёр мeтр газар ч хэрэггүй. Чандарлаад бумбанд хийчихдэг болсон. Яах гэж ингэж шунадаг юм бэ” гэж хэлдэг юм” гэж ярих түүний чухам үнэн аль болохыг ялгахад бэрхтэй.

Гэвч хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй нэг л үнэн энд байна. Тэр бол Ц.Нямдорж өнгөрсөн хугацаанд төрийн хулгайгаар тамтаггүй баяжих боломжтой байсан гэдэг нь үнэн билээ.

ТӨР БА НЯМДОРЖ

Ц.Нямдорж бол төр, төр бол Ц.Нямдорж. Энэ хоёр нэршил, энэ хоёр ойлголт хоорондоо адил мэт санагдах хүртлээ адилшжээ. Төр төмөр нүүртэй бол Ц.Нямдорж тэр нүүр нь. Төр хууль ёстой бол Ц.Нямдорж тэр хууль ёсыг сахиулагч нь болсон байна.

“Ядарсныг тэтгэж, задарсныг дарж явах нь төртэй байхын учир” гэж тэр хэлэх дуртай. Байнгын хорооны хуралдаан дээр Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны хэлтсийн дарга гээд сахалтай залууг мань хүн загнаж байхыг харлаа. “Чи ингэж сахал үсээ ургуулдаг хэн юм бэ. Хаана, ямар алба хашиж байгаагаа мэдэж байна уу. Наад сахлаа ав. Биeэ зөв авч явахад яадаг юм бэ” гэж байна. Маргааш нь мөнөөх залуу сахал үсээ мөлчийтөл хусчихсан явна лээ. Ширүүн дориун, зарчимч, адайр боловч төрд түүн шиг хүн хэрэгтэй гэдгийн энгийн нотолгоо энэ.

Төрд хэрэгтэй зайран гэдэг бол тэр.

“Төрийн алба хашна, төрийн хүн байна гэдэг уг нь нарийн дэг жаягтай юм шүү дээ. Төрийн хүний явдал, суудал хүртэл төрийн ёс жаягийг дагах ёстой юм” гэж ярих нь түүний л хэлж чадах үг байж мэднэ.

Монголын нөлөө бүхий улстөрчдийн дунд рейтингээрээ тэр үргэлж дээгүүр давхиж явдаг. Улс төрд он удаж байгаа атлаа өөрийн гэсэн фракцгүй. Фракцтай болох гэж ч оролдоогүй. Энэ нь түүний хамгийн том алдаа, хамгийн том хасах оноо. Учир нь түүний дэргэдүүр фракцийн ноёрхолд шүтсэн улстөрчид дээшээ явж өнгөрсөөр л байна.

Ц.Нямдорж улс төрийн оргилд үл шунах мэт. Өнгөрсөн хугацаанд МАН-ын даргад хэдэн ч удаа нэр дэвшив ээ. Болно гээд зүтгэсэн бол түүнд боломж байсан. Гэвч өрсөлдөөнөөс үргэлж нэрээ татаж орхино. Түүний найр тавьсан орон зайг бусад нь эзлэх байдлаар сүүлийн жилүүдийн улс төр өрнөсөн нь нууц биш. Магадгүй С.Баяр, М.Энхболд нарын оронд Ц.Нямдорж байж ч болох л байсан. Түүнийг улс төр судлаачид хэтэрхий хувийн тоглолттой гэж дүгнэдэг.

Салхи дагадаг биш, сөрдөг цөөхөн улстөрчийн нэг л дээ. Нам нь УИХ- ын 65 суудлыг өөрийн болгочихоод буй өнөө үед ганцаараа сөрөөд л явж байгаа нь бахдалтай. Дан ганцаараа намынхаа сөрөг хүчний үүргийг гүйцэтгэж байна ч гэж дүгнэж болохоор байна. Өөрөө ч байр сууриа тод тунхаглаж чаддаг. “Ард түмэн л миний дарга. Надад өөр дарга байхгүй. Аль ч утгаараа. Надтай хууль ярих дарга одоо манай эд нар дотор хэд байгаа юм бэ. Зүгээр л, байхгүй” гэх мэтээр томордог хүн түүнээс өөр үнэхээр байхгүй билээ.

Нийтлэлийн эхэнд хэлсэнчлэн тэр бол үнэхээр сайн зуудаг хоточ нохой. Зуумтгай чанар түүнд бий. Шазайтлаа зууж чадна. Хэнбугайг ч ноцож очоод зуучихаж чадах хэдэр, адайр. Гэвч юу үнэн бэ гэвэл, Монголын төрд харшилсан, дайсагнасан бүрийн өөдөөс тавих ганц сайн хоточтой ард түмэн гэж бид түүнд хамаг найдвараа тавьдаг нь үнэн. Халдахаар ирсэн бүхний өөдөөс архиран босох зуудаг хоточ үгүй бол хот бусдын идэш болоход амар хялбар. Тиймээс л төрийнхөө хатуу чанга оосроор гинжлэн уяж, 25 жил хотоо мануулсан ганц зуудаг хоточ минь Ц.Нямдорж мөн.

 

2017 /06, 07 сар. “Зиндаа” сэтгүүл №5 /505/