-ХОНГОР СУМ ХОЁР ДАХИА ХОРДОХОД ОЙРХОН БАЙНА-

Дархан-Уул аймгийн Хон­гор сумын төвөөр хөл хөдөлгөөн багатай хүнгүй шахам байна, энэ өдрүү­дэд. Ийн сумын иргэд суурингаа ор­хи­сон нь мөнөөх цианит натри, мөн­гөн усны хороос дайж­саных биш. Бүр ч эсрэгээрээ цианит натри, мөнгөн усны хор саар­маг­жиж ту­хайн бүс нутаг эрүүлжсэн, хэвийн болсон учраас нутгийн иргэд тариа ногооныхоо ажилд гарцгаасан нь энэ гэнэ. Өнөө жил Хонгор сумын­хан 14 мянган га-д тариа, хоёр мянган га-д хүнсний ногоо тариа­лаад буй бө­гөөд эрчимжсэн мал аж ахуйг түлхүү эрхлэх бол­сон сураг­тай. Мэргэж­лийн хяналтын бай­гуул­лага, олон улсын корпу­сын шин­жээ­чид Хонгор сумын хөрсөнд судалгаа хийж одоогоос зургаан жилийн тэртээ алдагдсан мөнгөн усны хор саар­маг­жиж, газар нутаг бүр­мөсөн цэвэршсэнийг дүгнэл­тээр баталж байгаа аж.

Тиймээс нутгийн иргэд "Хонгорын хор гэсэн улстөржилтийг дахин бүү хийгээч ээ" хэмээн хүсч байна. Үе үеийн сонгуулиар "Хонгор хордож, хүн ам нь өдөрт хэдэн арваараа үхэж байгаа. Энд л төрийн анхаарал хэрэгтэй байна. Бид энэ газрыг цэвэрлэнэ. Иргэдээ аварна" гэж ярьдаг ч яг үнэндээ тухайн хэсэгт асгарсан мөнгөн усны хор бай­га­лийн эрхшээлээр, физик, химийн урвалаар ууршиж алга болсон гэдгийг Хонгор сумын дарга нараас эхлээд иргэд нь хүртэл ярьж байна. Дарга нарын, улстөрчдийн, төрийн анхаарал энд огт байгаагүй учраас одоо, цэвэршсэн хойно нь "Бид л Хонгорыг аварлаа" гэж ярих хэрэг­гүй шүү хэмээн улстөрчдөд бас анхааруулж байна лээ. 

Харин Хонгор сумынхан өнөө­дөр төр засгаас хүсэх ганцхан хүсэлттэй байгаа гэнэ. Тэр нь Хонгорын түүхийг давтаж хоёр дахиа хордох аюулаас нь аврах тухай аж. Анх тухайн бүс нутаг мөнгөн усанд автаж тэнд байсан амьд организмууд хордож байхад алт олборлогчдын нөлөөнд сүйд­сэн хэд хэдэн орд газрууд бий. Тэнд өнөөдөр ч нөхөн сэргээлт хийгээгүй байгаа. Уг нь алтны нөлөөгөөр сүйдсэн газруудад дөрвөн жилийн өмнө нөхөн сэргээлт хийлгэхээр компаниудыг оруулж байсан ч нөхөн сэргээлт нэрээр алт олбор­лож, хууль бус ажиллагаа явуулс­наас үүдэн бүгдийг нь хөөж гаргаж байжээ. Үүнээс хойш "Хонгор хор­той" гэсэн шошго зүүлттэй байсан учраас нинжа нар, хууль бусаар алт олборлогчид цэрвэж ийшээ зүглэхгүй байсан гэнэ. Гэтэл хор нь саармагжсан гэдэг мэдээ тархахтай зэрэгцэн хулгайгаар алт олбор­лог­чид шавах болжээ. Энэ оны тав­ду­гаар сарын дунд үед байгаль хам­гаа­лагч Дарханбаатар төв­тэйгээ холбоо барьж "Хүйтний голын ус бохирдож эхэлжээ. Цэхэр цөөр­мийн орчимд алт угааж эхэл­сэн байж магадгүй" гэдэг мэдээллийг ирүүлсэн байна. Мэдээллийн мө­рөөр сумын удирдлагууд болон байгаль хамгаалагчид шалгахад хоёр аж ахуйн нэгж, дөрвөн иргэн Хүйтний голын Цэхэр цөөрөм, Бага ноён уулын орчмын зургаан цэгт алт угааж байжээ. Битүү ширэнгэ, намаг балчгаар хүрээлэгдсэн энэ газарт морьтой хүн хүрэхэд хэцүү байтал хүнд даацын автомаши­нууд, экскаватор, усан буу гээд алт угааж, шороо зөөхөд зориулагдсан бүхнийг аваачин уурхайн чиглэ­лээр ажиллаж байсан байгаа юм. Тэд хэзээнээс эхлэн ингэж алт угааж, хэдий чинээ ашиг олж, төрд ямар хохирол учруулсан нь тодор­хой­гүй байгаа ч багагүй талбайг сүйтгэснээс нь үзвэл нэлээд удаан хугацаанд ажилласан болох нь илэрхий байгаа аж. Бүр нөхөн сэргээлт хийгдээгүй байсан хуучин нүхнүүдийг тэлж ихээхэн хэм­жээ­ний шороон овоолгыг үүсгэсэн байж. Шалгалтын хэсгийнхэн тэ­дэнд шаардлага тавихад "Бид энд ажиллах эрхтэй. Бас нөхөн сэр­гээлт хийх юм. Та нарт хамаагүй асуудал. Та нарын бүүр дээд дар­гаас чинь зөвшөөрөл авсан юм" гэж үл тоомсорлож байжээ. Ингээд нийслэл рүү холбогдож дээрх мэ­дээл­лийг өгөхөд зургадугаар сарын 12-нд байцаагчид очиж ажилласан байна. Тэд очсон да­руй­даа Цэхэр цөөрөм, Бага ноён уулыг самнаж буруутай этгээ­дүү­дийг илрүүлэн техник технологийг нь лацдан гурван ч хүнд эрүү үүсгэн авч явжээ. Эрүү үүсгэх болсон нь их хэмжээний мод устга­сан, ус бохирдуулсан, хөрс сүйт­гэ­сэн, багагүй алт олборлосон гэдэг үндэслэлтэй аж. Ийн ажиллахдаа мөнөөх Хонгорынхныг түгшээх болсон цианит, мөнгөн ус хэрэг­лэ­сэн байж магадгүй байгаа гэсэн. Тэнд алт олборлож байсан дөрвөн иргэн нэг аж ахйн нэгж нь Дархан-Уул аймгийнх бол нөгөө аж ахйн нэгж нь нийслэлээс очсон байна. 

Яг энэ баривчлах ажиллагаа явагдаж төвөөс ирсэн байцаагчид буцсаны маргааш буюу зургаду­гаар сарын 15 гэхэд Цэхэр цөөрөм, Бага ноён уулын тухайн ордод 200 гаруй нинжа очсон тухай мэдээлэл иржээ. Бас хоёр ч аж ахуйн нэгж байгаа сураг гарсан байна. Нинжа нарын тоо өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байгаа бөгөөд энэ байдлаараа удвал Төв аймгийн Заамар, Өвөр­хан­гай аймгийн Өлтийн ам шиг болоход ойрхон байгааг нутгийн­хан ярьж байгаа. Хүйтний голын Цэхэр цөөрөм, Бага ноён уулын хэсэг нь дэлхийд ховор үзэсгэлэн­тэй бөгөөд энд аялал жуулчлал зэрэг экологид ээлтэй үйл ажил­ла­гаа явуулбал хөрсөн дорх алтнаа­саа ч үнэд хүрнэ гэдгийг хэлж байна. 

Уг нь нутгийн иргэд болоод байгаль хамгаалагчид нь нинжа нар, аж ахуйн нэгжүүдээс газар нутгаа харамлан хөөж тууж байгаа ч ширүүн эсэргүүцэлтэй тулдаг учраас яаж ч чадахгүй сумынхаа удирдлагуудаас тусламж хүсчээ. Буу шийдэмтэй нинжа нар ч олон байгаа тухай мэдээллийг сумын Засаг дарга, ИТХ-ын даргад ирүүл­сэн байна. Бага ноён уулын нөхөр­лө­лийн дарга Элдэв-Очир тол­гойлж буй хүмүүстэй нь уулзаж "яв" гэдэг шаардлагыг тавихад "Та энэ асуудалд битгий оролц" гээд ма­шинд нь 10 сая төгрөг оруулж ирсэн гэдгийг ч дарга нартаа хэл­сэн байдаг юм байна. Бас нэг эмгэ­нэл­тэй мэдээ нь Хүйтний голын өнгө хувирч, ногоон болсон, алт ол­бор­логч­дын орчимд химийн бодис, мөнгөн усны сав, зузаан гялгар цаас үзэгдэх болсон тухай байв. Энэ нь алт угаахдаа химийн хорт бодис хэрэглэж байгаа байх гэдэг харыг дагуулж буй. Түүнчлэн бай­галь орчны төлөөх төрийн бус байгууллагууд алт олборлох ажил­ла­гаанд оролцож байна гэдэг мэ­дээ­лэл ч тархаад байгаа ажээ. Хүмүүсийн дам сонссоноор "Бай­галь дэлхийнхээ төлөө" гэсэн утга­тай нэр бүхий төрийн бус байгууллагынхан зарим компаниу­дад мэдээлэл өгч энд авчирсан гэж байна. Бас нинжа нарыг нааш нь турхирч ирүүлсэн хэмээх яриа ч гарчээ. Хэрвээ олон нинжа ороод ирвэл хэн ч хөөж хүчрэхгүй учраас уурхайн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж буй хүмүүст ашигтай гэж тооцоолж буйнх гэж учир мэдэх хэлж байгаа.  Харамсалтай нь энэ бүх мэдээллийг газар дээр нь очиж шалгах гэхээр сүүлийн өдрүүдэд тасралтгүй үргэлжлэн орсон бороо­ны улмаас зам харгуй битүүрч, намаг балчиг ихэссэнээс хүрэхэд бэрх болоод байгаа бололтой. Гэхдээ Хонгор сум, Дархан-Уул аймгаас ажлын хэсэг гарч асуудал­тай нь газар дээр нь танилцаж, нинжа нарыг хүчээр тараах ажлыг зохион байгуулахаар төлөвлөж байгаа гэсэн. Дээрх бүх мэдээллийг сумынх нь иргэд алт олборлож буй хэсгийн малчин иргэдээс авдаг гэнэ. Тэнд ойролцоогоор 200 ор­чим малчин өрх аж төрдөг аж.

Энэ асуудлаар Хонгор сумын ИТХ-ын дарга Б.Баярмөнхөөс дараахь асуултад хариулт авлаа.

-Хонгор суманд дахиад хи­мийн хорт бодис хэрэглэж, алт олборлож байна гэдэг мэдээлэл тархаад байна. Сум орон нутгийн удирдла­гын хувьд ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Мэдээллийн мөрөөр ажиллаж байна. Саяхан Хүйтний гол Цэхэр цөөрмийн орчимд алт олборлож байсан хүмүүсийг шалгалтаар тогтоогоод гурван хүнд нь эрүү үүсгээд авч явсан. Байгаль орчны байцаагчид маань бололцоот хүчин чадлаараа ажиллаж байна. Бид тариа ногооны тариалалтыг шалгаж дууссан. Харин одоо яриг­даад байгаа алтны асуудлыг шал­гах гэж байна. Бороо их орж байгаа учраас Цэхэр цөөрөм, Бага ноён ууланд хүрэхэд хүндрэлтэй байгаа. Бидний авсан мэдээллээр 200 гаруй нинжа, хоёр аж ахуйн нэгж тэнд очсон сураг байна. Тэд буу зэвсэгтэйн дээр олон мэдээлэгчтэй байгаа сураг байсан. Шалгах гээд очихоор уул руугаа гараад зугтчих­даг тал бий. Тэгэхээр нэг л өдөр гэнэтийн шалгалт оруулахгүй бол ухсан нүх үзээд буцах магадлалтай байдаг.

-Байгаль орчны төлөө үйл ажиллагаа явуулдаг ТББ, хүмүүс энэ асуудалд оролцсон гэсэн мэдээлэл байгаа?

-Алтны нөөц ихтэй газар юм билээ. Өмнө нь олборлож байсан ч бас л их хэмжээний алт байдаг бололтой юм, одоо. Тэгэхээр хү­мүүс ямар ч хамаагүй аргаар эн­дээс "юм" олох санаатай байх шиг байна. Харин үйл ажиллагааг нь эсэргүүцэж очсон хүмүүст "юм" атгуулаад буцааж байна гэсэн мэдээлэл ирсэн. Тэнд байгаль орчны төлөөх төрийн бус байгуул­лагыг төлөөлж Амгалан, Элдэв-Очир гээд хэдэн хүмүүс очсон байна гэсэн. Амгалан гэдэг хүнтэй уулзаагүй болохоор тэр хүн байгаль орчны төлөө яваад байгаа юм уу эсвэл тэдний гар хөл болоод бай­гаа юм уу гэдгийг мэдэх арга байх­гүй байна. Газар дээр нь очиж шалгахаар асуудал тодорхой бо­лох биз. Харин Бага ноён нөхөр­лө­лийн дарга Элдэв-Очир нинжа нарыг хөөхөөр очиж толгой­логчид­той нь уулзахад машинд нь 10 сая төгрөг оруулж ирээд "Та чимээгүй яв" гэж хэлсэн байсан. Элдэв-Очир гуай ч "Та бүхэн энэ мөнгөө нөхөн сэргээлтдээ зарцуулаарай" гээд буцааж өгөөд явсан байна лээ. Ер нь тэнд хууль бусаар ажиллаж буй хүмүүс байгаль орчноо хамгаалж очсон хүн бүрийн өөдөөс мөнгө бариад зогсч байна гэсэн. Гэхдээ өөрсдөө очиж үзээгүй, хүний яриа сонссон учраас тэрэнд, тэдэн төгрөг өгөх гэсэн гэж хэлэхэд хэцүү байна.

-Нинжа нарын дунд тавьж буй хяналт байгаа юу. Яагаад гэнэт нинжа нар гараад ирэв ээ?

-Хяналт тавихад хүндрэлтэй байна. Тэр газрын алтыг нь ава­хаас гадна байгаль орчныг нь сүйтгэж, мод бутыг нь устгаад дууслаа. Нинжа нар гэнэт гарч ирсний тухайд гэвэл шалтгаан байгаа байх. Томоохон компаниуд нинжа нарыг турхирч оруулаад хэр алттайг нь мэдсэний дараа ордыг нь булааж авдаг гэх яриа гарсан байна. Үүнтэй ч холбоотой байж магадгүй. Бас сайн дураараа нө­хөн сэргээлт хийе гэх хүн олшир­лоо. Ямар шалтгаанаар гэнэт нөхөн сэргээлт хийх гээд байгаа нь бас л ойлгомжтой байх.

Хонгор сумын өчигдөр ба өнөө­дөр ийм байна. Харин маргааш буюу ирээдүй нь алт, алт олбор­ло­ход ашигладаг хорт бодисоос улбаалан өчигдөртэйгээ ижилхэн байх уу гэдэг асуултын өмнө буй. Бороо хур элбэгтэй байгаа учраас Цэхэр цөөрөм, Бага ноён ууланд хүрэх 80 км зам тэр чигтээ балчиг ихтэй болж хүссэн хүн бүр очих боломжгүй байгаа юм байна. Ннжа буюу хууль бусаар алт олборлогчид өдөрт хэдэн арваараа энэ замыг туулан хүссэн газартаа очсоор байгаа ажээ. Тэнд яг өнөөдөр хэдэн нинжа очоод байгаа, хэдэн ком­пани уурхайн хэмжээнд үйл ажил­лагаа явуулж байгааг нутгийн удирдлагууд нь ч мэдэж амжаагүй байна.

Л.МӨНХТӨР
Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН