Таньдаггүй бурханаас таньдаг чөтгөр дээр гэсэн үгний учрыг наад захын нусгай ч ойлгоно. Тэгвэл энэ үг шууд утгаараа ойлгогдох нэгэн гайхамшигтай үйл явдал 20-р зууны эхний хагаст болжээ. 1930-аад оны дундуур Монгол оронд Сталины шууд заавраар нийгмийн сор болсон хүмүүсийг хядах цуст аллага хүчээ авч байсныг хэн хүнгүй мэдэж байгаа. Энэ үеэр Хүрээний нэгэн номтой гавж лам Чойжинхайдав амь гарахын эрхээр хар болон эхнэр авч зүс буруулахаар шийдэж байлаа. Нэгэн өглөө сэрэхдээ ламтаны нүд нь гялалзан нэг л тогтворгүй болсон нь шавь нарынх нь гайхшралыг төрүүлэв. Ламтан өглөө босоод цай цүйгээ ч уусангүй. 

Их л сандарсан байдалтайгаар шавьдаа,
- За, чи маш хурдан яваад Зуунмодод байгаа миний дүү Сэнгэдоржийг дуудаад ир. Хүн хард мэдэгдэв ээ гээд мордуулжээ. Орой нь гэхэд дүү нь довтолгон иржээ. Дөнгөж мэнд усаа мэдэлцсэний дараагаар,
- Ахыг нь маргааш орой барих юм шиг санагдаад байна. Миний дүү арын бүх юмыг нь зохицуул. Чамайг ч гэсэн оролдож магадгүй. Тиймээс чи хулгай хийгээд ч болов шоронд ор. Тэгж байж л чи аврагдах байх. Гэхдээ баян хүнээс хулгай хий. Би эсэргүүний хөрөнгөнөөс хулгайлсан гээд л зүтгээд байгаарай гэв. Дүү нь ч нулимс унаган,
- Ах минь, та өөрөө тэгээд зүгээр л баригдах хэрэг үү? гэж асуухад,
- Надад битгий санаа зов. Би өнөө шөнө дүрвэж Цонж руу гарна гэхэд нь дүү нь улам ч бүр сандран,
- Ах минь, Цонжид буг чөтгөр үүрлэсэн гэдэг биз дээ? хэмээн ээрч муурлаа.

- Санаа зовох хэрэггүй гэж хэлсэн шүү дээ. Таньдаггүй бурханаас таньдаг чөтгөр дээр гэдэг үг байдаг шүү дээ. Энэ цагт шашин маань хүчин мөхөсдөж байна. Харин буг чөтгөр л туслах байх. Хар буруу санаагүй олон хүнийг цааш нь харуулж байгаа энэ төр л харин чөтгөр юм. Би харин ганцаараа явахгүй. Цанлигийг (шавь нь) дагуулж явна. Намайг зугтчихлаар ногоон малтгайтнууд муу хүүхдийг сүйдэлчих байх. Бид хоёр ямар ч байсан эсэн мэнд мултарна. 

Сэнгээ минь чи өнөө шөнийн дотор л айлын гэрээс орж хулгай хий. Гэхдээ эд хогшил бол сайн шүү. Морь хулгайлбал намайг оргуулах гэсэн гэж хардагдах байх гэж хэлээд дүүгийнхээ баруун хацрыг үнсээд явуулжээ. Тэгээд өнгөрсөн жил бэлдэж хонины гүзээнд хийсэн бүтэн үхрийн борц болон сав суулга, хувцас хунараа базаан шөнө дөлөөр хөдөлжээ. Тэр хоёр мориор шөнөжин давхиулсаар Цонж хэмээх шигүү модтой ууланд хүрч морио суллан тавиад явганаар мацжээ. Оргодлууд бүх л өдөржин явсаар Цонжийн оргилд хүрчээ. Оройхон болохын хэрд нэгэн агуй олж орлоо. 

Багш нь шавьдаа,
- Тун удахгүй янз бүрийн дүртэй аймшигт чөтгөр шулмууд үзэгдэх байх. Чи нүдээ битгий нээгээрэй. Номоо л уншаад бай. Би аргална аа. Миний хэлснээр л байх хэрэгтэй гэв. Ингээд л ламаахай, багштан хоёр нүдээ анин дүнгэр дүнгэр хийтэл мааниа уншиж эхэлжээ. Багштан бага зэрэг аргалын цогон дээр шар тос, арвайн гурил тэргүүтнийг хаялан хиншүү гаргаж байлаа. Тун ч удалгүй шавийнх нь мэдрэхүйд нэг л ер бусын зүйлс болоод байгаа нь бүүр түүрхэн мэдрэгдэж байлаа. 

Удалгүй,
- За, нүдээ нээгээрэй. Айж цочирдсон байдал гаргаж болохгүй шүү гэсэн багшийнх нь дуу сонсогдлоо. Залуу лам Цанлигийг нүдээ нээхэд чармай шалдан үхдлүүд гөлийсөн нүдээр цоо ширтэж бүчсэн байлаа. Хичнээн их айж мэгдсэн ч гэсэн багшийнхаа хэлснээр биеэ хүчлэн барьж цэхлэн суужээ. Хэдэн мөч өнгөрсний дараагаар бага зэрэг тайвшран ийш тийшээгээ харахтайгаа боллоо. Үхдлүүдийн байгаа төрх зүйрлэшгүй муухайгаар сэтгэл хирдхийм аймшигтай ажээ. Шулмууд нь дэлэн хөхөө унжуулсан, чөтгөр нь бүр ч аймшигтай. Бирд нь хялгасан хүзүүн дээр толгой нь савлаж, тогоо шиг том гэдэс нь түхэлзэж харагдана. 

Бүгдийнх нь үс, хумс, шүд нь маш урт ургасан байх бөгөөд агаарт чөлөөтэй хөөрөн нисэх нь гайхамшигтай. Цанлиг уг чөтгөрүүдийг өөрсдөд нь гэм хийхгүй нь гэдгийг зөнгөөрөө мэдэрсний эцэст бага зэрэг тайвшрахчаа алдав. Төд удалгүй мөнөөхөн чөтгөрүүд агуйн хаалгаар нисэн гарч одоцгоолоо. Энэ үед л маш их айж байснаа мэдрэн чичрэхэд багш нь,
- Чи цаашдаа биеэ барих шаардлагагүй. Бид хоёр эндээ хичнээн ч жил болохыг хэлэх аргагүй. Хоол ундыг чөтгөрүүд зохицуулах байх гэжээ. Энэ цагаас эхлэн агуйд багш, шавь хоёр чөтгөрүүдийг хооллон аж төрөх болжээ. Чөтгөрүүд биегүй хоосон учраас үнэрээр хооллодог болохоор сүр хийж өгдөг байлаа. Мөн чөтгөрүүд бөөнөөрөө буга болон гөрөөс хөөж ирнэ. 

Түүнийг нь багш, шавь хоёр янзлан хоолонд хэрэглэнэ. Энэ олон жилийн дотор багш нь шавьдаа бүхий л мэддэг чаддаг зүйлээ өвлүүлсэн нь тодорхой. Ингээд таван жилийн дараа 1942 онд багш, шавь хоёр уулнаас буун дүү Сэнгэдоржийнд нь очсон гэдэг. Дүү нь ч хэлсэн ёсоор нь хулгай хийгээд хоёр жил шоронд хоригдоод суллагдсан гэнэ. Багш лам дүүгийндээ долоо хоноод насан өөд болов. Харин шавь Цанлиг нь хот орж Аж үйлдвэрийн комбинатад ажиллах болсон байна.
Эх сурвалж www.wikimon.mn