- Маккензийн 15 сая ам.долларын ТЭЗҮ-г эргэн сануулах нь -

 

Монголд дөрөвхөн цаг саатсан Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэ дөрвөн жилийн турш гацаанд орсон Тавантолгойн төслийг хөдөлгөх итгэл найдвар төрүүлээд буцлаа.

1990 оны зах зээлд шилжсэн хүнд хэцүүхэн цаг үеэс өнөөг хүртэл Монголд хандив тусламжийн гараа сунгасаар буй Япон улс манай хамгийн том хандивлагч төдийгүй хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдааны эргэлтээр эхний тавд багтдаг гол түншүүдийн маань нэг. Тиймдээ ч зөвхөн энэ онд гэхэд манай төрийн гурван өндөрлөг Их наран улсад ойр ойрхон айлчилсан. Японы Ерөнхий сайд, Японы эзэн хаан болон хатан нарт бараалхаж холбогдох албаныхантай уулзалт, форум зохион байгуулсны зэрэгцээ томоохон яриа хэлэлцээрүүд хийсэн талаар мэдээлж байсан. Үүний үр дүнд Тавантолгойн төсөлд оролцох сонирхолтойгоо Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэ сая Улаанбаатарт илэрхийлээд буцлаа. Жирийн иргэдийн хувьд үүнийг айлчлалын гол үр дүн хэмээн хүлээн авч, Монголын улстөрчдөөс илүү Японы Ерөнхий сайдад найдвар тавин Тавантолгойгоос орж ирэх хөрөнгө оруулалтыг хуруу тоолон хүлээж эхэллээ. Харин“Тавантолгойг гацаасандаа баяртай байгаагаа илэрхийлж байсан УИХ-ын гишүүн Л.Эрдэнэчимэг энэхүү айлчлалын үр дүнгээр бас л PR хийв . “Тавантолгойг гацаасан” УИХ-ын Ажлын хэсгийн зорилт Японы Ерөнхий сайдын айлчлалаар биелсэнд баяртай байгаагаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр зарлан,facebook-ээр “sponsored” хийн LIKE цуглуулж буй. Үүнийг Япончуудын том улстөрийг Монголынхоо жижиг улстөртэй хутгасан ичгивтэр сурталчилгаа гэж хэлж болно. Үүгээр ч зогсохгүй УИХ-ын гишүүний хувьд тэрбээр ярилцлагадаа Японыг гурав дахь хөрш хэмээн мэдэгдсэн нь Монголын гурав дахь хөрш болохын төлөө сүүлийн хэдэн жилийн турш нааштай хандаж буй АНУ, Герман, БНСУ зэрэг бусад улс орны хувьд анзааралгүй өнгөрөөж үл болох ноцтой үг юм. Тэртусмаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч “Монгол Улс байнга төвийг сахих тухай” хуулийн төслийг санаачлан боловсруулж энэхүү айлчлалаас хэдхэн хоногийн өмнө УИХ-ын даргад өргөн барьсан үед УИХ-ын эрхэм гишүүн ийнхүү мэдэгдсэн нь төрийн түшээгийн хувьд байж боломгүй улстөрийн алдаа болов. Энэ бол тоймчийн хувьд дурдахгүй өнгөрч боломгүй манай улстөрчийн болчимгүй үйлдэл тул нэгийг сануулж хоёрыг бодуулах үүднээс ийнхүү эхэнд нь онцлов. Харин одоо үндсэн гол сэдэв буюу Япончууд Тавантолгойн төсөлд оролцохтой холбоотой зарим нэг зүйлд уншигчдынхаа анхаарлыг хандуулья.

 

Тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын төсөлд Монгол-БНХАУ-Япон гэсэн гурван талын оролцогч эцсийн байдлаар шалгарч үлдээд байгаа. Үүгээр Японы тал Тавантолгойн нүүрсийг худалдан авах, гуравдагч талд нийлүүлэх үүрэг хүлээж байсан бол сая Ерөнхий сайд Шинзо Абегийн айлчлалаар Японы тал Тавантолгой дахь оролцоогоо өргөжүүлж Тавантолгойгоос Дорноговь аймаг хүртэлх зүүн тийш тавих төмөр зам болон Тавантолгойн цахилгаан станц, Сайншандын нүүрс угаах, кокс үйлдвэрлэх, нүүрснээс хий үйлдвэрлэх төсөлд оролцох сонирхлоо илэрхийллээ. Үүнтэй холбоотойгоор тэд эхний ээлжинд Тавантолгой-Сайншанд хүртэлх 455 км төмөр замын техник, эдийн засгийн үндэслэл /ТЭЗҮ/ - ийн судалгааг ирэх арванхоёрдугаар сард багтаан хийхээр боллоо. Өөрөөр хэлбэл Япончууд манай улстөрчдийн дөрөв таван жил маргалдаад өнөөдрийг хүртэл шийдэж чадаагүй төмөр замын асуудлыг өөрсдийнхөөрөө нарийвчлан судалж, ашиг орлогыг нь эхнээс нь тооцохоор болоод байна. Энэ бол дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн “Маккензи” компанийн хийсэн гэх Монголын төмөр замын ТЭЗҮ-ийг япончууд үнэлсэнгүй, үл тоолоо гэсэн үг.

 

Төмөр замын асуудал нь Тавантолгойн галт тэргийг хөдөлгөхөд гол гацаа үүсгээд байсан. Царигийн маргаанаас эхэлсэн энэ гацаа эдүгээ хөрөнгө оруулагчид биднээс нүүрээ буруулсан, дэлхийн зах зээл дээр нүүрсний үнэ ханш үнс болтлоо уначихаад байгаа энэ үед хөрөнгө санхүүгийн хүндрэлээр үргэлжлэн ойрын таван жилдээ өндийх, сэхэх нь тодорхойгүй болчихоод байсан юм.

Ийм үед Япончууд төсөлд оролцох оролцоогоо өргөжүүлэн нааштай хандаж буй нь нэг талаар ганц Тавантолгойн баялагт бус Монгол Улсад стратегийн өндөр ач холбогдол өгч буйн илрэл гэж үзэж болно. Тиймээс Япончууд төмөр замын ТЭЗҮ-ийг хэрхэн тооцож хийх нь монголчуудын төдийгүй хоёр хөршийн анхаарлыг татах нь тодорхой. Гэхдээ энэ бол Тавантолгойн төмөр замтай холбоотой анхны ТЭЗҮ биш.

 

Өмнө нь буюу 2010 онд “Төмөр замын тээврийн талаар төрөөс баримтлах бодлогыг УИХ баталсан. Үүнтэй холбоотойгоор 2011 онд шинээр байгуулагдсан “Монголын төмөр зам” компанид шинэ төмөр зам барих эрх олгосны дагуу МТЗ ТӨХК нь хэдэн зүтгүүрээ барьцаанд тавьж, ямарч сонгон шалгаруулалтгүйгээр “зөвлөх баг” гэгчтэй шууд гэрээ байгуулсан. Уг зөвлөх багт нь McKinsey and Co, Liberty Partners LLC, Pillsbury Winthrop Shaw Pittman LLP болон BNP Paribas гээд дэлхийд нэртэй гадаадын гурван компани, Монголын нэг компани багтсан бөгөөд 15 сая ам.доллларын өртгөөр Тавантолгой-Сайншанд-Хөөт-Чойбалсан-Эрээнцав-Хөөт-Бичигтийн 1100 км төмөр замын ТЭЗҮ-ийг хийж өгсөн гэдэг. Гэвч мэргэжилтнүүдийн дунд судалгаа үндэслэл муутай, шаардлага хангаагүй хэмээн анхнаасаа л шүүмжлэлд өртсөн энэ ТЭЗҮ-ээс бид юутай үлдэв? Япончууд яагаад төмөр замын ТЭЗҮ-ийг өөрсдөө эхний ээлжинд хийхээр болов. Тухайн үед дээрх зөвлөх багийг ямар ч сонгон шалгаруулалтгүйгээр сонгохдоо “Маккензигийн хийсэн ТЭЗҮ-ийг дэлхий хүлээн зөвшөөрдөг” хэмээн УИХ-ын гишүүн, тухайн үеийн сайд асан Х.Баттулга УИХ, Засгийн газар, ҮАБЗ-д хүртэл сурталчилж байсан. Гэтэл дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн Маккензигийн ТЭЗҮ нь япончуудад яагаад үнэлэгдсэнгүй вэ?

 

Энэ ТЭЗҮ-г манай төмөр замын мэргэжилтнүүд анхнаасаа л шүүмжилж байсан. Төмөр зам тавих газар зүйн байрлал, онцлогийг нарийчилсан тооцсон сансрын зураг, маршрут хангалтгүй, эрсдэлийн шинжилгээгүй, төмөр замын иж бүрэн системийг хангахад шаардлагатай өртөө зөрлөг, депо, эрчим хүч зэрэг өөр хоорондоо зайлшүй холбогдох ёстой зүйлүүд тусгагдаагүй, төмөр зам тавих шаардлага хангаагүй ТЭЗҮ болсон хэмээн мэдэгдэж байсан. Үүнтэй холбоотойгоор Америкийн нэр хүндтэй Маккензи компани ямар нэгэн тайлбар өнөөдрийг хүртэл хийгээгүй бөгөөд Монголын шинэ төмөр замын ТЭЗҮ-г Маккензи хийсэн гэдэгт эргэлзэх хүмүүс олон бий. Тиймээс Маккензи-гийн нэрийг барьж Монголоос мөнгө луйвардах, хууль бус үйл ажиллагаа явагдсан гэх хардлага ч тайлагдаагүй байгаа билээ.

 

Маккензигийн хийсэн гэх энэхүү ТЭЗҮ-ийн дагуу өнгөрсөн хугацаанд нийт 173 сая ам.долларын ажил хийгдсэн гэсэн мэдээллийг Зам, тээврийн яам, МТЗ компаниас өгч байсан. Үүнд, Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн 267 км замын газар шорооны ажлын 70-80 хувийг хийсэн бол Даланзадгад-Тавантолгой-Зүүнбаян-Баруунурт- Хөөт- Чойбалсангийн чиглэлийн трассын дагуух геодезийн ажил 6.6 тэрбум төгрөг, Баруун-Уртын Уртын өртөөнөөс Сайншанд чиглэлийн 50 км замын далангийн ажил таван тэрбум төгрөгөөр тус тус үнэлэгджээ. Энэ бол ил болсон үнийн дүн бүхий ажлууд. Харин үлдсэн хэдэн зуун тэрбум төгрөгийг хаана, юунд зарцуулсан нь одоо ч тодорхойгүй хэвээр байна.

 

МТЗ компани бол төрийн өмчит компани. Бусад төрийн өмчит компаниуд шиг нэг тэрбум төгрөгөөс дээш өртөгтэй ажилд Сангийн яам тендер зарлаж гүйцэтгэгчийг нээлттэй сонгон шалгаруулалтаар сонгож ажиллуулах хуультай. Гэтэл өнгөрсөн хугацаанд МТЗ ТӨХК-ийн өөрсдийн үнэлэмж үзэмжээр гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруудаг байдалд хариуцлага тооцох, хяналт тавих, хөрөнгө санхүүгийн үйл ажиллагааг албан ёсоор шалгаж, дүгнэсэнгүй. Хэдэн улстөрчид нь өөр хоорондоо баримттай, баримтгүйгээр бие биенийгээ хардаж сэрдсэн мэдээллээс өөрөөр МТЗ-д оруулсан хөрөнгө оруулалтад хяналт тавьж чадсангүй 2011 оноос хойш дөрвөн жил өнгөрлөө. Тавантолгойд хөрөнгө оруулах гол ажлыг нуглах гэж байгаа Японы тал эхний ээлжинд өөрсдөө ТЭЗҮ хийж ашиг орлогыг нь тооцохоор боллоо . Харин одоо Монголын төр, засаг зөвхөн төмөр замд зарцуулчихаад байгаа энэ хэдэн зуун сая ам.долларынхоо үр дүнг тооцож, дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн “Маккензи” компанийн хийсэн ТЭЗҮ япончуудад яагаад гологдсоныг судалж, хариуцлага тооцох цаг болжээ. Магадгүй тухайн үед гарч байсан хардлага, сэрдлэгэ тухайлбал, Маккензи-гийн нэрийг ашиглан, маш өндөр үнээр, бодит бус ТЭЗҮ хийсэн эсэхийг үгүйсгэх аргагүй. Тиймээс холбогдох хууль хяналтынхан шалгаж яагаад болохгүй гэж.

 

УИХ, Засгийн газраас төрийн байгууллага, төрийн өмчит компаниудад хяналт шалгалт хийх бүрэн эрхтэй. Ялангуяа Тавантолгой тэргүүтэй том мега төслүүдэд УИХ шууд хяналт тавих болсон. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл Тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг гацааж, унагааж буй атлаа маргааны гол бай болсон Төмөр замд Монголын татвар төлөгчдийн халаасыг сэгсрэн байж 200-аад сая ам.долларыг зарцуулчихаад байна. Тийм атал энэ олон зуун сая ам.долларыг овоолсон шороотойгоо хамт салхинд хийсэхийг хүлээн зөвшөөрөх мэт УИХ-ын эрхэм түшээд дүмбийсээр өнөөдрийг хүрэв. АТГ-аас эхлээд хууль хүчний байгууллагынхан МТЗ компанийн удирдлага үйл ажиллагаатай холбоотой УИХ-ын нэр бүхий гишүүдээсээ эхлээд салбарынх нь мэргэжилтнүдийн баримт нотолгоотой олон мэдээллийг өнгөрсөн хугацаанд огт шалгаж нягталсангүй. Монголын төр өнөөдөр төр шиг байж улс орныхоо эрх ашгийн төлөө шийдвэр гаргах чадамжгүй болсныг төрийн түшээд хүртэл ил тод зарладаг болсон. Ийм үед Монголын төмөр замыг бүхэлд нь өөрсдийн мэдэлд байлгахын төлөө төр, засгийг хүссэнээрээ хөдөлгөж шийдвэр гаргуулдаг хэсэг бүлгийнхэн Тавантолгойн төсөлд, ялангуяа төмөр замын асуудалд тун эмзэг хандах нь тодорхой. Ийм үед Япончууд Тавантолгой-Сайншандын чиглэлийн 455 км төмөр замын ТЭЗҮ-ийг элдэв шахалт дарамт, хуйвалдаан хулгайгүйгээр өөрсдөө хийхээр болсон нь өнгөрсөн хугацаан дахь төмөр зам тойрсон их мөнгөний ашиг сонирхол тэртусмаа “Маккензи” компаниар хийлгэсэн гэх асар өндөр үнэтэй төмөр замын ТЭЗҮ-тэй холбоотой эргэлзээнд ямар нэг байдлаар үнэнийг илчилэх хариу өгөх биз ээ.

 

Тоймч Д.Оюун-Эрдэнэ

http://www.times.mn