Ой бол экологийн систем, биогеоценоз бөгөөд мод нь амьдралын гол хэлбэр, байгалийн салшгүй хэсэг юм. Эх дэлхийн хуурай газрын 1/3 буюу 38 сая км газарт ой тархан ургадаг.

Үүнээс 264 сая га буюу 7%-д нь хүн тариалсан. XXI зуун гэхэд хүн төрөлхтөн манай гараг дээр урьд өмнө нь байсан ойн талбайн 50 орчим хувийг устгасан. Дэлхийн ойн бүсийн тэн хагас нь халуун орны бүсд хамаардаг. 

НҮБ-ын гаргасан тодорхойлолтоор 0.5 га-гаас багагүй талбайд ургах нас бие гүйцсэн моднууд нь дор хаяхад 5 м өндөртэй, титмийн битүүрэл нь 10%-иас доошгүй байх хэсэг газрыг ой гэдэг. Энгийнээр тайлбарлавал ой нь олон тооны модод шигүүрэл үүсгэн ургасан байгалийн нэгэн бүлгэмдэл. Ой нь амьтан, ургамал, шувуу, шавж, бичил биетэн, хаг, хөвд, мөөг, төдийгүй хүний амьдрах орчин болдог. Ойн олон талт ашиг тусыг нэрлэж баршгүй бөгөөд хамгийн чухлаас нь дурдвал, хүчилтөрөгч үйлдвэрлэх, нүүрстөрөгчийг бууруулах, хөрсийг тогтоон барьж элэгдэл, эвдрэлд орохоос хамгаалах, гадаргын болон гүний усны эргэлтийг тэнцвэржүүлнэ.

 

Хамгийн их ой модоор баялаг орнууд гэвэл Орос - 809 сая га, Бразил 520 сая, Канад 310 сая, АНУ 304 сая, Хятад 207 сая, бусад нь 1347 сая га. 

Ой бүрдүүлэгч зүйлийн бүрэлдэхүүн, ойн эзэмшил зэргээс хамааран онгон (анхдагч) эсвэл хоёрдогч гэж ангилдаг. Одоо байгаа ойн ихэнх нь байгалийн шинж чанартай дотор  онгон ой - хүн ба байгалийн гамшигт өөрчлөлт ороогүй.

байгалийн ой - хүний болон байгалийн нөлөөнд автдаг ой.

хүнээр зохицуулагддаг ой (эдийн засгийн). Таримал ойг хүн тариалах, тарих замаар бий болгодог. Эдгээр нь бүгд эдийн засгийн шинж чанартай.

Мөнх ногоон ой (чийглэг халуун орны, шилмүүст, өтгөн шилмүүст ой) болон навчит ой (сэрүүн бүсийн навчит ой, муссон, хуурай халуун орны навчит ой түүнчлэн холимог ой гэсэн ойлголт бий) 

Ширэнгэн ой - өндөр бүдүүн иштэй үр тариатай хослуулан модлог бутлаг шугуй, түүнчлэн модлог усан үзмийн ороонготой холилдсон халуун орны эсвэл субтропикийн үл нэвтрэх өтгөн ой, бут сөөг.

 

 

Сэрүүн бүсийн ой нь дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагаст голчлон ургадаг бөгөөд Европын ихэнх газар болон Ази, Хойд Америкт өргөн уудам газар нутгийг эзэлдэг. Байгалийн үйл явцын улирлын шинж чанараар тодорхойлогддог. Зүйлийн бүтэц нь халуун орны ойгоос хамаагүй ядмаг. Ой бүрдүүлэгч зүйлүүд нь шилмүүст, навчит бөгөөд нэг ойд 5-8 зүйлээс илүүгүй, ихэвчлэн дагнасан зүйл байдаг.

 

 

 

Дунд зэргийн навчит ой нь навчит, дээд давхаргын моднууд нь том, дунд навчтай, сүүдэрт тэсвэртэй, хөрсөнд тэсвэртэй, үүнд царс, агч, линден, хайлаас орно. Өргөн навчит ой нь эх газрын шинж чанаргүй, харьцангуй зөөлөн уур амьсгалтай газар ургадаг.

Шилмүүст ой нь бараг зөвхөн шилмүүст модноос бүрддэг бол Холимог ой нь навчит болон шилмүүст модтой. Сэрүүн ойн бүст шилмүүс нь унадаг ой их байдгийн ихэнх нь Зүүн Сибирь, Буриад, Монголын хойд хэсэг, Зүүн Саяны уулс дахь шинэсэн ой юм.

Ойн амьтан - ойг амьдрах орчин, хүнсний эх үүсвэр, нөхөн үржих, хамгаалах газар болгон ашигладаг амьтад. Ойн амьтан нь бүх амьтны зүйлийн тал хувийг эзэлдэг. Түүний төлөөлөгчид ойн нөхцөлд тохирсон дасан зохицох чадвартай болно. Ой нь оршин суугчдаа олон тооны экологийн тороор хангадаг: ойн хөрс, далд ургамлууд, модны иш, ойн дээд давхарга. Ойн амьтны бүтэц, элбэг дэлбэг байдал нь ургамлын бүтэц, бүтцээр тодорхойлогддог бөгөөд эргээд амьтад ойн модны өсөлт, хөгжил, үүсэхэд шууд нөлөөлдөг. Амьтад ойд маш чухал ач холбогдолтой бөгөөд тэд түүний өсөлт, хөгжилд тусалдаг. Ойн олон оршин суугчид ойн ургамлын үр, жимс жимсгэнэ, түүний дотор жимс жимсгэнэ иддэг бөгөөд энэ нь тархах, шинэчлэхэд хувь нэмэр оруулдаг. 

 

 

Ой мод нь агаар мандал, дэлхийн гадаргуу болон түүний доорх тодорхой гүнд явагдаж буй үйл явцад ихээхэн нөлөөлж, хүрээлэн буй орчны олон бүрэлдэхүүн хэсгүүдтэй харилцан үйлчилж, чанарт нь шийдвэрлэх нөлөө үзүүлдэг.

 

 

 

Гидросфер. Ой нь байгаль дахь усны эргэлтэд шууд оролцдог тул усны тэнцвэрийг хадгалж байдаг. Ой нь цас хуримтлуулах, хөрс, хайлмал, борооны усыг хадгалахад хувь нэмэр оруулдаг бөгөөд ингэснээр усны биетүүд, түүний дотор газар доорхи ус судлалын горимыг сайжруулдаг. Хавар цас хайлалтыг удаашруулж, ой мод нь ихэвчлэн сүйрдэг хаврын үерийн эрчмийг бууруулж, гол мөрний урсацыг бүрэн хангадаг бөгөөд энэ нь усан цахилгаан станцад чухал ач холбогдолтой.

Хөрс. Азот болон бусад элементүүдээр баялаг ойн хог нь ойн хог, ялзмаг болж хувирдаг. Хүчиллэг подзолик хөрс үүсгэдэг подзол үүсэх үйл явц нь тайгад хамгийн мэдэгдэхүйц бөгөөд хатуу мод, шинэс нь түүнийг сулруулдаг. Модны үндэс нь хөрсний гүн давхаргад ус нэвтэрч, агааржуулалтыг сайжруулж, чийгийн багтаамж, ус нэвтрүүлэх чадварыг өөрчилж, хөрсний давсжилтыг саатуулдаг. Хөрсийг элэгдлээс хамгаалахын тулд өндөр эгц налуу, усны хагалбар дээрх ой мод онцгой чухал юм. Ой мод нь элсийг бэхлэхэд хувь нэмэр оруулдаг. Үржил шимт хөрсний давхаргыг өгөршүүлэхээс урьдчилан сэргийлэх, мөн цасыг хадгалах зорилгоор тариалангийн талбайн хооронд салхинаас хамгаалах ойн зурвас байгуулдаг.

Цаг агаар. Ой мод нь улирлын температурын хэлбэлзлийг зөөлрүүлж, салхины хурд, хүчийг бууруулдаг. Транспираци, харьцангуй сул салхи нь ойн агаарын чийгшлийг 5-10% -иар нэмэгдүүлэхэд хувь нэмэр оруулдаг. Том талбайг хамарсан ой модыг устгах нь уур амьсгалыг илүү эх газрын хуурай болгож, ган гачиг болох магадлалыг нэмэгдүүлдэг.

Ой бол нүүрстөрөгчийн агуулах юм. Хүчилтөрөгчийн эргэлтэнд хамгийн идэвхтэй оролцож, агаар мандлын химийн найрлагад шийдвэрлэх нөлөө үзүүлдэг. Тогтвортой ойд фотосинтезийн үйл явцад зарцуулсан хэмжээг үл харгалзанНүүрстөрөгчийн дутуу исэл (нүүрстөрөгчийн давхар исэл) нь дүрмээр бол амьсгалах, шатах, задрах зэргээс болж дэлхийн агаар мандалд ялгарах хэмжээнээс хэтрэхгүй, ой мод нь нүүрстөрөгчийн геохимийн эргэлтэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Ой бол дэлхий дээрх нүүрстөрөгчийн гол нөөцийн нэг юм. Дэлхийн агаар мандалд нүүрстөрөгчийн давхар исэл хэлбэрээр 800 Гт орчим нүүрстөрөгч агуулагддаг. Ихэнх нь ой мод байдаг хуурай газрын ургамлууд 550 Гт нүүрстөрөгч агуулсан бөгөөд энэ нь агаар мандалд цацагдах юм бол хүлэмжийн нөлөө болон дэлхийн дулаарлыг нэмэгдүүлнэ. Үүнээс гадна хөрсөнд их хэмжээний нүүрстөрөгч хуримтлагддаг . 

 

НҮБ-ын ХХААБ-ын мэдээлснээр 2010 онд 650 гаруй Гт нүүрстөрөгч ойд хадгалагдсан бөгөөд үүний 44% нь биомасс, 45% нь хөрсөнд, үлдсэн нь үхсэн мод, хог хаягдал.

 

Ойн эдийн засгийн үнэ цэнэ. Ойг эдийн засгийн зориулалтаар ашиглах дараах үндсэн чиглэлүүдийг ялгаж салгаж болно.

Хүнсний эх үүсвэр ( мөөг , жимс, ан амьтан, зөгийн бал ).

Эрчим хүчний эх үүсвэр ( мод , одоо бас био түлш үйлдвэрлэх түүхий эд ).

Целлюлоз, цаас, модны химийн үйлдвэр зэрэг модны үйлдвэрлэлийн түүхий эд ( мод , давирхай , давирхай , холтос гэх мэт) эх үүсвэр .

Мал аж ахуйн тэжээлийн бааз.

Хүний эрүүл мэндэд ойн ач холбогдол. Ой нь эрүүл ахуй, эрүүл ахуй, эдгээх өндөр ач холбогдолтой. Байгалийн ойн агаарт 300 гаруй төрлийн химийн нэгдлүүд байдаг. Ой мод нь агаар мандлын зарим бохирдлыг идэвхтэй өөрчилдөг. Шилмүүст мод нь исэлдүүлэх чадвартай байдаг - нарс , гацуур , арц , түүнчлэн зарим сорт Lindens, хус. Ой мод нь үйлдвэрлэлийн аэрозолийн бохирдлыг идэвхтэй шингээж, ялангуяа титэм дэх тоосыг хуримтлуулж, дараа нь хур тунадасны хамт хөрсөнд шилжиж, агаарын найрлагыг тогтмол байлгадаг (1 га ойн ордод 50-70 тонн хүртэл). жилд тоос). Зам дагуух ойн бүслүүр нь хөдөлгөөний дуу чимээг бууруулахад тусалдаг.

 

 

Ой мод, ялангуяа шилмүүст мод нь нян устгах шинж чанартай дэгдэмхий бодис болох фитонцид ялгаруулдаг. Нарсан ой өдөрт 5 кг, арц 30 кг орчим фитонцид ялгаруулдаг. Фитонцид нь эмгэг төрүүлэгч бичил биетүүдийг устгадаг. Шилмүүст ойд агаар бараг ариутгасан байдаг.

 

 

 

Ой бол хамгийн чухал амралт зугаалгын нөөц, эко аялал жуулчлал, ойд алхах, ойд амрах нь стрессийг тайлж, хүний сэтгэцийн болон сэтгэл санааны эрүүл мэндийг сэргээхэд тусалдаг.

Хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн эрин үе буюу сүүлийн 8000 жилийн хугацаанд манай гараг дээр оршин байсан ойн талбайн 50 орчим хувийг хүн төрөлхтөн бүрмөсөн багасгаж, эдгээр нутаг дэвсгэрийг тариалангийн талбай, бэлчээр, суурин, эзгүй газар болон бусад антропоген ландшафтууд эзэлдэг, үлдсэн ойн ердөө 22 хувийг эзэлдэг. Байгалийн экосистемээс бүрддэг. Түүгээр ч зогсохгүй ойн хомсдолын 75-аас дээш хувь нь ХХ зуунд буюу дэлхийн хүн амын тэсрэлтийн үед тохиолдож байна .

Ойг хамгаалах. Өнөөдөр ойн устгалын хэмжээ нь байгалийн нөхөн сэргээлтийн хэмжээнээс хэд дахин их байна. Үүнтэй холбогдуулан соёл иргэншсэн орнуудад ой мод тарих замаар ойг нөхөн үржүүлэх, зарим ойд аж ахуйн аливаа үйл ажиллагааг бүрэн хориглох зэрэгт ихээхэн анхаарал хандуулдаг. 

 

Ойг хамгаалах нь байгаль орчныг хамгаалах, байгаль хамгаалах үйл ажиллагааны нэг бөгөөд дараахь зүйлийг хэрэгжүүлдэг.

олон улсын эрх зүйн түвшинд , тухайлбал , 1992 онд Рио-де-Жанейро хотод болсон НҮБ-ын Байгаль орчин, хөгжлийн бага хурлаар батлагдсан конвенц;

улсын түвшинд;

олон нийтийн байгууллагуудын түвшинд.

Манай улсын ойн сан бүхий газар 18.5 сая.га буюу нийт нутаг дэвсгэрийн 11.8 %-ийг эзлэх ба үүнээс 12.3 сая.га нь ойгоор бүрхэгдсэн (хэвийн ургаж байгаа) бөгөөд ойрхог чанар 7.9 % байна (Монгол орны байгаль, орчны төлөв байдлын тайлан, 2017).

 

Мод бол олон наст модлог ургамал юм. Бусад ургамалтай харьцуулахад олон жилийн настай ба зарим нь хэдэн мянган жил насалж, 115м хүртэлх өндөр ургасан нь бий. Мод нь үндэс, их бие, иш мөчир болон навч гэсэн 4 гол зүйлээс бүрдэнэ. Модны үндэс нь газрын хөрснөөс ус чийг, эрдэс бодис, тэжээл авч их бие, навч мөчир уруугаа дамжуулна. Мөчирнүүд нь цэцэг навч болон үр жимс гаргана. Модны их бие нь холтсоор бүрхэгдсэн байна. Навч нь нарны гэрлийг хүлээн авах ба голдуу ногоон, улирлаас шалтгаалан шар, улаан гэх мэт өнгөтэй болох бөгөөд мөнх ногоон ч байна. Олон янзын хэлбэр, хэмжээтэй. Мод нь нүүрстөрөгчийг шингээн авч, хүчилтөрөгч ялгаруулахаас гадна байгалийн үзэмж, экологийн систем, хөдөө аж ахуй, байшин барилгын материал гээд олон чухал үүрэгтэй юм. Одоогоор 100,000 зүйлийн мод бүртгэгдээд байгаа нь дэлхий дээрх нийт амьд ургамлын 25%-г эзэлж байна.

 

Монгол оронд нийт 146 зүйлийн мод бутлаг ургамал ургадаг бөгөөд үүний дотор 90 гаруй зүйлийн мод ургадаг. Моддыг навчит ба шилмүүст гэж ангилдаг. 

Ойн хортон. Ойн хортон шавж нь хур тунадас, ган зуд, салхи зэрэг байгалийн хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр өсөж, буурахаас гадна хүнээс байгальтай харилцах явцдаа гаргасан шууд ба дам үйл ажиллагааны сөрөг үр дагаврын дүнд үй олноороо үржин голомт нь олон жилээр оршиж бүхэл бүтэн уулын ой, голын сав газрын шугуйн мянга мянган га талбайн ойн навч, шилмүүсийг идэж устгадаг. Ойн хөнөөлт шавжийг дараах байдлаар ангилна. Үүнд: 13 -Навч шилмүүсний, нахиа найлзуурын, үр, боргоцойн -Мөчир, гишүүний, гол ишний, үндэсний модлог эд, холтос, золом, долонгийн гэж ангилдаг. 

 

Навч шилмүүсээр хооллогч буюу анхдагч хортон. Модны ногоон хэсэг буюу навч, шилмүүсээр хооллодог. Манай орны ойд хөнөөл үзүүлж байгаа навч, шилмүүсээр хооллогч хортны гол төлөөлөгч нь Сибирийн хүр эрвээхэй, өрөөсгөл хүр эрвээхэй, якобсоны төөлүүр эрвээхэй зэрэг юм. Иш холтосны буюу хоёрдогч хортон. Модны золом, долон, иш холтос, модлог эдээр хооллодог шавжийг энэ бүлэгт хамааруулна. Энэ бүлгийн хортны гол төлөөлөгчид нь эвэрт цох, холтосч цох, долонч цох.

Зулзаган ойн хортон. Энэ төрлийн хортон модны мөчрийн ургалтын явцыг бууруулдгаас гадна таримал модонд ихээр үрждэг. Үр боргоцойн хортон. Ургамлын үрээр хооллох ба шилмүүст модны боргоцойн хайрсны уг, үрээр хооллож үрийн гарц болон чанарт маш муугаар нөлөөлдөг. Ургац муутай, гантай жилүүдэд мөчирт цөөхөн тоогоор ургасан нахиа найлзуурыг идэж дуусгадаг. 

Үндэсний хортон. Үндэсний хортон шавжууд төрөл бүрийн ургамлын үндсээр хооллодог хөрсний элдэв идэшт шавж юм. Уг хортонд өртсөн мод богино хугацаанд амьдрах чадвараа алддаг. Анхдагч хортон шавж олширч үржсэн жилдээ модны навч, нахиа, шилмүүс зэргийг цөлмөн идэж зөвхөн хоосон мөчир, иш үлдээдэг тул уг мод цаашид хуурайшин хатаж, хоёрдогч буюу иш, холтосны хортон шавжуудын авгалдай үржин олшрох боломжийг бүрдүүлдэг байна. Навч, шилмүүсний хортон буюу анхдагч хортон шавжийг олшруулах гол хүчин зүйл нь хур тунадас, агаарын харьцангуй чийг, дулаан хүйтэн, нарны илч, халуун, хүйтэн шууд нөлөөлдөг. Ойн хортон шавж үй олноороо үржих, тэдгээрийн хөгжлийн үе шатууд, тархалтын цар хүрээнд идэш тэжээлийн хүрэлцээ гол үүрэг гүйцэтгэнэ. Анхдагч хортон шавжийн авгалдай, хүрэнцэрүүд, өндөгнөөс эхлээд хүрэнцэр, хүүхэлдэй, эрвээхэй болон хувирах үед их хэмжээний уурагт ногоон тэжээл, бал шаардагдах бөгөөд уг тэжээл хүрэлцэхгүй байвал үр, төл нь цөөрөх буюу цаашид амьдрах чадваргүй болдог байна. 

 

Ойн хортон шавжтай хими, механик болон биологийн аргаар тэмцдэг. Механик арга нь хортон шавжийн өндөг, авгалдай, хүүхэлдэй зэрэг тодорхой хөгжлийн үе шатуудад нь түүх арга юм. Энэ арга нь ажиллагаа ихтэй нэлээд хугацаа шаардах тул их хэмжээтэй талбайд явуулахад тохиромжгүй байдаг. Биологийн арга нь ойн хортон шавж байгальд хэт олноор үржин олшрохгүй байхад тоо, толгойг зохицуулан баригч ашигтай махчин, шимэгч шавжаас гадна өвчин үүсгэгчид, шувуу, ан амьтан, бусад био хүчин, хүний үйл ажиллагаа юм. 

Мөн хортон шавжтай химийн аргаар тэмцдэг. Энэ арга нь их хэмжээний талбайг хамруулах сайн талтай боловч хөгжлийн тодорхой үе шатанд нь устгалыг тогтмол хийхгүй бол тэр болгон үр дүнд хүрдэггүй онцлогтой.

 

 

Баабар

 

2022.3.30