Орчлон ертөнцөөр дамжин аялах орон-цагийн байгууламжид долгиолох өөр нэгэн таталцлын долгионыг одон орончид илрүүлжээ. Энэ бол “LIGO” (Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory) буюу Лазер Интерферометр Таталцлын-Долгион Ажиглалтын төвийн эрдэмтдийн илрүүлсэн дөрөв дэх удаагийн гоц үзэгдэл юм. Өнгөрсөн жилийн эхээр анхны таталцлын долгионыг илрүүлж байсан түүхтэй. Иймэрхүү илрүүлэлтүүд нь тогтмол явагдаж байгаа ч уг сүүлийн нээлтийг дан ганц LIGO шинжлэх ухааны ажиглалтын төв хийгээгүй гэдгээрээ их онцлог юм. LIGO ажиглалтын төв нь Үндэсний Шинжлэх Ухааны Сангаас санхүүждэг таталцлын-долгионыг хэмжихэд зориулагдсан Вашингтон болон Луизианад байрлах хоёр ажиглалтын төвтэй юм. Мөн Европ дахь Италид байрладаг Верго(Virgo) гэдэг өөр нэгэн ажиглалтын төв байдаг байна. Энэ нь үндсэндээ LIGO-той адил ажиглалтын төв юм. Өнгөрсөн 8-р сарын 14-нд Верго ажиглалтын төв нь нэг тэрбум орчим гэрлэн жилийн цаана байрлах хар нүхнүүдийн хүчтэй нэгдэлт(мөргөлдөөд нэг болох)-ээс бий болсон анхны таталцлын-долгионыг LIGO ажиглалтын төвтэй хамт илрүүлсэн байна. LIGO ажиглалтын төвийн өмнөх бүх илрүүлэлтүүд нь ч мөн адил хар нүхнүүдийн нэгдэлтээс үүсэлтэй байсан. Гэхдээ энэ бол гурван ажиглалтын төвийн анхны удаагийн хамтарсан ажиглалт байлаа.

 

 

Тэгвэл 3 ажиглалтын төв яг ямар давуу талтай гэж ?

 

Гурван ажиглалтын төв таталцлын долгионыг илрүүлэх нь уг долгионыг хаанаас ирснийг илүү сайн тодорхойлоход чухал ач холбогдолтой юм. Эрдэмтэд ажиглалтын төв тус бүрт долгион хэзээ ирсэн хугацааг ашиглан долгионы хаанаас эхэлсэн байж болох талаар илүү нарийвчилсан тодорхойлолт гаргах юм. Энэ бол яг л гурван GPS хиймэл дагуул ямар нэг зүйлийг Дэлхийн яг энд байна гэж тодорхойлдогтой адил. “Энэ нээлт нь өмнөх ажиглалтын үр дүнгүүдийг бодвол итгэмээргүй сайн нарийвчлалтай болсон байна” гэж Верго ажиглалтын төвийн төлөөлөгч Жо ван дэн Брэнд хэлжээ.

Мөн таталцлын-долгионы эх үүсвэрийг олох нь дараагийн ажиглалтын мөрөөр орох гол түлхүүр юм. Энэ удаагийн долгионууд нь хар нүхнээс гарсан тул ямар ч гэрэлгүй байсан. Тиймээс дараагийн долгион хаанаас илэрч болох талаар мэдэх боломжгүй байгаа юм. Гэвч хэрвээ LIGO болон Верго ажиглалтын төвүүд нь нэг өдөр однуудын нэгдэлтээс үүссэн долгионыг илрүүлвэл, бусад одон орончид дуран авиа ашиглан долгионы эх үүсвэрийг олох боломжтой юм. “Бид Верго ажиглалтын төвтэй хамт ‘multi-messenger astronomy’ гэж дуудагдах одон орон судлалын шинэ үе шат руу орлоо” гэж Пенн Стейт болон Кардифф Их сургуулийн физикч Бангалор Сатьяпракаш хэллээ.

 

 

Таталцлын долгионыг хэрхэн илрүүлдэг вэ ?

 

Таталцлын долгионыг судлах алхам нь маш том дэвшил юм. Ялангуяа сүүлийн жилийн 2-р сарыг хүртэл Алберт Эйнштейний Харьцангуйн ерөнхий онолын хамгийн том хэсэг байсан таталцлын долгионы талаар хараахан шинжлэх ухааны нотолгоо гаргаагүй байсан юм. 1900 оны эхээр Эйнштейний дэвшүүлсэн онолын... "цаг хугацаа(time) болон орон зайн(space) хоёр нь орон-цаг (space-time)" гэж дуудагддаг, нэгэн үргэлжилсэн зүйл гэх ойлголтыг өгсөн нь хүн бүрийн физик үзэлд эрс өөрчлөлт оруулж байлаа. Эйнштейн "биеийн эргэн тойрон дахь орон-цаг гажиж муруйсан байдаг" гэсэн санаа дэвшүүлсэн. Мөн тэдгээр биетүүд хөдлөх үед орон-цагт долгион үүсгэдэг, яг л цөөрөмд хөдлөх завины үүсгэж байгаа долгион шиг. Гэсэн хэдий ч эдгээр таталцлын долгионуудыг илрүүлэх нь хэн нэгэн Дэлхийн хаа нэгтэйгээс маш өчүүхэн зүү хайх шиг л итгэмээргүй хэцүү юм. Тиймээс л эрдэмтэд LIGO болон Вергог бүтээсэн бөгөөд тэд хэдэн сая гэрлийн жилийн цаана орших маш их масстай биетүүдээс үүдэлтэй асар том долгионыг илрүүлэхээр бүтээгдсэн юм. Уг судалгааны төвүүд нь хар нүх болон нейтрон оддын мөргөлт, нэгдэлт болох газрын хайдаг байна. Их масстай биетүүд ойртон хоорондоо нэгдэн бүр их масстай биет болохоосоо өмнө секундэд хэд хэдэн удаа бие биенээ тойрон эргэдэг байна. Уг хөдөлгөөн нь гэрлэн хурдаар өөрөөсөө гадагш бүх чиглэлд асар том таталцлын-долгионыг бий болгодог аж.

 

 Эдгээр долгионууд нь Дэлхий рүү ирэх явцдаа мэдэгдэхүйцээр буурдаг. Тиймээс тэднийг хамгийн мэдрэмтгий төхөөрөмжөөр хэмждэг байна. Тэхээр LIGO болон Верго ажиглалтын төвүүдийн ажиглалтын төхөөрөмж нь L хэлбэртэй төстэй хоёр вакуум, битүүмжилсэн, төгсгөлдөө тольтой урт хоолойтой байдаг. Толь тус бүр рүү тусах лазер нь хоёр хоолойн огтлолцол дээр байрладаг. Долгион үүсэх үед орон-цаг гажиж, лазерын үүсгүүрээс толь хүртэлх зай холдож, ойртох болно. Эрдэмтэд эдгээр хөдөлгөөнийг хэмжихдээ толь тус бүрд "лазер хүрэхийн тулд хэр их хугацаа" зарцуулж байгаагаар нь тодорхойлдог байна. Энэ маш өчүүхэн хэмжээ байдаг бөгөөд толины шилжилтийн хэмжээ протоны өргөнөөс 1’000 дахин бага зайтай байдаг байна.

 

LIGO ба Верго

 

LIGO 2016 оны 11-р сарын 30нд эхлүүлсэн ажлын хамгийн сүүлийн ажиглалтыг өнгөрсөн 8-р сарын 25-нд хийж дуусчээ. Верго нь LIGO-г бодвол бага зэрэг мэдрэмтгий бус (нарийвчлал муу ч гэх юм уу) ба 8-р сарын 1-нд өөрийн үйл ажиллагаагаа эхэлсэн бөгөөд 8-р сарын 14нд хар нүхнүүдийн мөргөлтийг ажиглахад хангалттай байж. 1.8 тэрбум гэрлэн жилийн цаана эргэлдэх хоёр хар нүхний масс нь манай нарнаас 31 болон 25 дахин том байжээ. Эцэст нь тэд нэгдсэнээр манай Нарнаас 53 дахин том хар нүх болжээ.

 

Манай Нарнаас 31 болон 25 дахин их масстай хар нүх

 

Эдгээр хар нүх нь LIGO-ийн эрдэмтдийн таталцлын-долгионыг хайж эхэлж байхдаа тооцоолж байгаагүй их массыг агуулсан байв. Харин Сатьяпракаш хэлэхдээ “Энэ бол маш энгийн л зүйл” гэжээ.Гурван ажиглалтын төв хар нүхний байршлыг тодорхойлохдоо өмнөх зөвхөн LIGO-ийн хоёр ажиглагчийн тодорхойлж байсан үр дүнгээс 20 дахин илүү нарийвчлалтай тодорхойлж чаджээ.Эцэст нь LIGO болон Верго ажиглалтын төвүүдийг илүү нарийн, мэдрэмтгий төхөөрөмж бүтээн сайжруулахын тулд 2018 оны намар хүртэл түр амралтаа авсан байгаа ажээ. “Цааш сайжруулснаар бид жилд эдгээр үйл явдлуудаас хэдэн арваар нь илрүүлж эхлэх болно гэж бодож байна. Мөн энэ бол сэтгэл хөдөлгөм эрин үе байх болно” гэж Сатьяпракаш хэллээ.

 

Нийтлэлч А.Жаргалсайхан