Арьс, ширний эмгэнэлтэй түүх ноолуурын хувь заяаг нөмөрч мэдэхээр боллоо. Хөдөө гадаагүй ноолуурын үнэ өсөхийг хүлээж ядсан улсууд л байна. Арга ч үгүй байх, өнгөрсөн жил нэг кг ноолуур бараг 200 мянган төгрөг шүргэж байсан. Гэтэл өнөөдөр 80 мянгаас эхэлж байна. Зарим аймагт ноолуурынхаа гарцаас хамаарч арай дээгүүр үнэтэй гэх боловч малчдын гар дээрээс худалдаж авч байгаа юм ер алга.

Цагтаа ДНБ-ий 17 хувийг дангаараа бүрдүүлдэг байсан арьс, ширний үнэ ханш одоо ямар болсныг бүгд харж байна. Хонины нэхий боодол бохины ч үнэд хүрэхээ байж, жалганд илжирсэн овоолго болж хувирсан нь өнөөх төрийн “мэргэн” бодлогын үр дүн. Лав арваад жилийн өмнө санагдаж байна. Тухайн үеийн Засгийн газраас арьс, ширээ түүхийгээр нь экспортлохыг хориглосон шийдвэр гаргасан даа. Тэгэхэд салбарын яам нь мэргэжлийн холбоодтой нийлээд “Арьс ширээ боловсруулаад нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүн болгоод экспортлох юм бол Монголд л ашигтай” гэхэд нь “Ёстой зөв гаргалгаа байна” гэж бүгд шаагьцгааж билээ. Гэтэл бодит амьдрал дээр хятадууд арьс, шир авахаа болингуут үнэ нь шалдаа унаж, хог дээр үсэрсэн. Хилийн цаана асар хямд зардлаар арьс, шир боловсруулах үйлдвэр үй түмээрээ бий. Ченжүүд малчдын гар дээрээс өндөр үнээр авсан арьс, ширээ шууд тийшээ тушааж давхар ашиг хийдэг байв. Харин ийм шугам хаагдангуут арьс, шир үнэгүйдсэн хэрэг. Энэ нь дотоодын боловсруулах үйлдвэрүүдэд олз болсон. Тэр үед хонины нэхий 500-хан төгрөг болчихоод байхад салбарын яам нь “Энэ бол дотоодын үйлдвэрлэгчдэд том боломж юм” хэмээн мунхаглаж байв шүү. Үндсэндээ тэр цагаас хойш арьс, ширний үнэ өмнө байсан шигээ болж өссөнгүй. Боловсруулж гаргана гээд арьс, ширийг үнэгүйдүүлсэн. Боловсруулах үйлдвэр ч байгаагүй, одоо ч үүнийгээ хийж чадаагүй байна. Яг үүнтэй адилхан ноолуурыг самнаж экспортолно гээд хог болгох вий. Нийгэм ч тэр аяараа ийм болгоомжтой байна.

Хэдэн тоо сөхөж харлаа. Дэлхийн ноолуурын зах зээл 2.7 тэрбум ам.доллараар хэмжигддэг гэнэ. Нийт ноолуурын тэн хагасыг нь манай улс бүрдүүлдэг хэрнээ ердөө 400 гаруйхан сая ам.долларын экспорт хийж байна гэж салбарын сайд ярьжээ. Тийм болохоор ноолуураа самнаад утас болгож гаргавал монголчууд хоёр дахин ашиг хүртэнэ гэсэн төсөөлөлтэй байгаа юм байна. Нэг кг самнасан ноолуур дэлхийн зах зээл дээр 104 ам.доллар буюу 380 орчим мянган төгрөгийн ханштай байна. Монголд ноолуур самнах үйлдвэр овоо хэд байгаа. Тэд 350 сая ам.долларын технологийн шинэчлэл хийж, хамгийн сүүлийн үеийн тоног, төхөөрөмжөөр бүрэн хангагджээ. Хэрэв ноолуураа самнаад гаргах юм бол 500-700 тэрбумын нэмүү өртөг Монголдоо үлдээх боломжтой гэсэн. Энэ жил улсын хэмжээнд 1.3 их наяд төгрөгийн ноолуур татан төвлөрүүлэх ёстойгоос 230 тэрбумыг эргэлтийн хөрөнгийн зээлээр гаргаж байгаа дуулдав. Одоогоор дотоодын үйлдвэрүүд 600 тн ноолуур бэлдсэн дүн бий. Тэд дахиад ноолуур худалдаж аваад самнаж боловсруулаад экспортлох гэтэл мөнгөн дээрээ гацчихлаа. Яагаад гэвэл ноолуур өөрөө их үнэ цэнэтэй бүтээгдэхүүн болохоор асар их мөнгө эргэлдэнэ.

Арилжааны банкууд тэр их мөнгийг өгөхгүй гээд гэдийгээд байгаа бололтой юм. Ядаж байхад нөгөө үйлдвэрүүд нь өндөр өртгөөр тоног төхөөрөмжөө шинэчилж, эргэлтийн хөрөнгө рүүгээ хүртэл орчихсон байдаг. Ингээд банкууд тэднийг зээлийн шаардлага хангахгүй байна гээд чангалчихаж. Үүнээс болж малчдын энэ хаврын “ургацыг” байхгүй болголоо. Малчдын санхүүгийн эх үүсвэр нь малын түүхий эд. Махыг нь хориглож,арьс, шир нь төрийн “мэргэн” бодлогын улмаас хог болчихсон болохоор ноолууртаа л өдийг хүртэл найдаж ирсэн. Ноолуурын мөнгийг нь хаврын ургац гээд байгаа хэрэг. Тэдний энэхүү хаврын ургац нь бүтэн жилийн санхүүгийн бэрхшээлээ давах боломж нь байдаг.

Ноолуурынхаа мөнгөөр малчны зээл, тэтгэврийн зээл, хүүхдийн сургалтын төлбөр, дэлгүүр хоршоонд тавьсан өр ширээ барагдуулна. Хөдөөтэй хүн бүр үүнийг мэдэрч байгаа. Яг үнэндээ мянгат малчин хүртэл банкны зээлээр л амьдарч байна. Орон нутагт аймаг, сумдын дэлгүүрүүд тэр аяараа малчдад бараа таваараа баруун солгойгүй өгчихсөн байгаа. Ноолууранд л найдаад тэр шүү дээ. Дэлгүүрийн эздийн эргэлтийн хөрөнгө санхүүд хүртэл эрсдэл учирлаа. Өдөр шөнөгүй бараа бүтээгдэхүүнийхээ мөнгийг нэхээд суулгахгүй болохоор өнөөх хэдэн малчид нь сумын төв рүүгээ ч зүглэж чадахаа байж. Энэ жил малчид маань тэр их өр ширээ дарах мөнгөгүй болж байх шиг байна. Ямаагаа бахируулан байж самнасан ноолуурыг нь авахгүй байгаа юм чинь одоо амбаар юм уу илүү гэрийнхээ мухарт хаяад оготны ноохой болгох байх даа.

Ноолуурын үнэ унахад үйлдвэрүүд үнэндээ санаа зовохгүй байгаа. Яагаад гэвэл тэд хохирохгүй. Хямд авбал бүр ч сайн. Харин хэдэн бор малчид л хоосон болно. Монгол төрийн бодлого алсуураа л буруу яваад байгаа юм. Сонсоход дэмжихгүй байхын аргагүй хачин гоё, гоё юм ярьдаг. Яг амьдрал дээр хэрэгжих болонгуут хөрсөн дээрээ бууж өгдөггүй зовлонтой. Ноолуурын хувьд дотооддоо боловсруулаад экспортлох нь зөв л дөө. Тэгээд энэ ажлаа эрчимжүүлэх гэхээр мөнгө нь түгжигдчих юм. Үнэ цэнэтэй бүтээгдэхүүн нь өөрт ч үгүй, өрөөлд ч үгүй хог болох маягтай зам руугаа орлоо.

Шийдэл нь үйлдвэрүүдэд хурдан зээлийг нь гаргаж өгөөд малчдаас ноолуурыг нь 140, 150 мянгаар нь аваад дуусгах хэрэгтэй байна. Хүнээ боддог бол засаг төр ингэж л ажилламаар юм. Гэтэл ерөөсөө ард түмнийхээ төлөө бодлого гаргахгүй байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ