“Хөгүмэй” гэх бусдаас онцгойрох танил бус нэртэй хөөмийн урлагийн дагнасан тоглолт “Тусгаар тогтнолын ордон”-д 2024 оны 3 дугаар сарын 29-ний үдэш нүргэлэв. Монголчууд бид тоглолтын цагт тоомжиргүйхэн хандаж, үзэгчийн танхимруу үхэр шиг цувардаг хоцронгүй хандлагаас хэзээ ангижрих вэ? Цагтаа очсон хэд нь хаалттай хөшгийг ширтэж, хайран цагаа үрэн сууна. Хэн нэг эрх ямбатыг хүлээв үү? Хэдэн суудал дүүрэхийг хүлээв үү? Энэ агшинд үзэгчдийн алга ташилт үрсэн цагийн ухаарал бухимдал, үзэх зүйлийн хүлээлт догдлол аль алийг илтгэх нь нөгөө л нэг уламжлалт соёл гэлтэй...   

Хонх гурвантаа дуугарч, хархираан уянга хүнгэнэн хөшиг ярагдахад тайзнаа хөх утаа суунаглана... Дэлгэцнээ хүгнэгэр уулсын цаагуур жаргах нарны шаргалтсан туяа, түүнээс алсрах тэнгэрт чуулсан түмэн оддын гялбаа, харуй бүрүйн харанхуй орчин дахь “Жангар” гэх зургаан үсэг сүрдмээр сайхан хөвөлзөв. Хөгнөгөр уулсын хормойд хотолсон айл гэрийн хойморт уул усаа аргадаж, хоногийн төгсгөлийг эхлэл юм шиг эргэцүүлтэл хүүрнэх “өвгөн хуурч”-ийн дүрслэл юутай сайхан. Алтайн нурууны нүцгэн уулс, цавчим улаан хад, өндөр уулнаас буух түргэн урсгалт усны хүрхрээ... гээд сав, шим ертөнцийн аливаа дуу чимээ чихэнд сонсогдох шиг, нүдэнд үзэгдэх шиг тийм бодит төсөөллийг үзэгчдийн оюунд өгч чадсан эхлэл байлаа.  

Шинэ нэршил: шинэ төөрөгдөл...

Нүүдэлчдийн хэлэнд тэмдэглэгдсэн “хөөмий” гэх нэр зүйн ойлголтын хувьд киргиз хэлэнд “көмөкөй”, казахад “көмэй, көмекей”, тува, якутад “хөөмэй, күөмэй”,  алтай, шор, хакас хэлнээ “көмэй, көмекей” хэмээн тэмдэглэгдсэн байдгийг эрдэмтэн Л.Хэрлэн (2010) нэг сэдэвт бүтээлдээ сурвалжлан тэмдэглэжээ.

Манай улсын үгийн сангийн ойлголтод “хөөмий”-г тагнайн угт хөнтрөн ургасан мах, “хөөмийлөх”-ийг хөөмийгөөр дуу аялахыг Я.Цэвэл (1966) анхлан үгийн сангийн толь бичигт багтаан тэмдэглэсэн байдаг бол утга зүйн ойлголтын хувьд хэл шинжээч Ж.Бадраа, хэл шинжлэлийн ухааны доктор Г.Гантогтох, М.Базаррагчаа нарын эрдэмтдийн саналд үндэслэн Л.Хэрлэн (2010) “хө-хөг- хөгөм-хөгөмэй” хэмээн угшлаар нь тайлбарлах оролдлого хийж уйгаржин бичгийн “хө-гэ-мэй” гэх аялгын дагуу “хөөмэй” хэмээн бичиж, хэрэглэх нь зөв гэсэн саналыг дэвшүүлсэн. Харин Монгол Улсын хэмжээнд албан баримт болон бичгийн сурвалж, баримтат өвийн бүтээлүүдэд хэдэн янзаар бичиж хэзээнээс нааш төөрөлдөж ирсэн хөнгөн хуумгай хандлагатай байжээ. Тухайлбал,

• 1982 онд  “Телекино” үйлдвэрээс бүтээсэн Ж.Бадраа, Д.Хишигт нарын баримтат киноны нэрийг “Монгол хөөмэй” гэсэн атал киноны турш гарах МҮОНТ-ийн булангийн бичиглэл (title) “Монгол хөөмий” хэмээсэн нь эхний төөрөгдөл...
• 1986 оноос хойш хөөмийн талаарх эрдэм шинжилгээ, судалгааны бүтээлд “хөөмэй” хэмээн дагнан бичихийг Ж.Бадраа, Ж.Энэбиш нар тууштай эрхэмлэсэн...
• 2006 онд хөөмийн урлагийг хөгжүүлэх тухай Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн зарлиг гарахад тус бичиг баримтад “хөөмий” хэмээсэн...
• 2007 оны Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоолоор “Монгол хөөмий” хөтөлбөрийн баримт бичиг батлагдахад мөн л “хөөмий” хэмээн бичсэн нь дараагийн төөрөгдөл...
• 2010 онд Монгол Улс ЮНЕСКО-ийн “Хүн төрөлхтний соёлын биет бус өвийн төлөөллийн жагсаалт”-д хөөмийн урлагаа “The Mongolian traditional art of khoomei” буюу “Монгол хөөмэйн уламжлалт урлаг” хэмээн бүртгүүлсэн байдаг.
• 2018 онд 1308 хөөмийч нэгэн дор чуулж Ц.Намсрайжавын хөгжим “Халуун элгэн нутаг”, Д.Лхашидын хөгжим “Тунгалаг Буянт” (хөөмийчдийн дунд “Буянт гол” хэмээн нэршсэн) зэрэг дуунуудыг хөөмийлснөөр монгол хөөмийг дэлхийн “Геннисийн ном”-д бүртгүүлсэн батламж бичигт “traditional throat singing” хэмээн олон улсын нэршлээр оруулжээ.

Энэ бүх жишээ баримтууд үндэсний хэмжээнд бодлого тодорхойлогчид, судлаач, шинжээчид нэгдмэл санаагүй байгаагийн илрэл бөгөөд хойч үеийн судлан, суралцагчдын өмнө асар их төөрөгдлийг бий болгож байна. Харин Монгол Улсын “Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл”-өөс гаргасан 2021 оны “Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь”-д монгол бичгийн “-хэй”, “-мэй” төгсгөлтэй үгсийг крилл үсэгт “-хий, -мий” хэмээн бичих дүрэмтэйг дурдан журамласан. Үүний жишээнд “дэлхий”, “мэлмий”, “хөөмий” зэрэг үгс багтаж байгааг толь бичгийн үгсийн сангаас харж болно. Улсын хэлний бодлогыг зохицуулах эрдэмтдийн багийн шийдвэр бүхий журамласан толь бол хойч үеийн судлаач бидний замыг заасан хууль мэт эрхзүйн баримт болох нь гарцаагүй хэмээн үзэж миний хувьд өөрийн судалгааны бүтээлдээ “хөөмий” хэмээн бичих болов.

Гэтэл “хөгүмэй” хэмээх дахин нэг төөрөгдөлт нэршлийг бидний олж үзээгүй сурвалж бичгийн шинэ мэдээ гарч ирэв үү? хэмээн нүд, чих сортосхийн сонирхож, уран бүтээлчийн тоглолтын реклам, сурталчилгааг шиншлэх явцад 2024 оны 3 дугаар сарын 27-ны өдөр МҮОНТ-ийн цахим хуудаст нийтлэгдсэн “Өглөө хөтөлбөр”-ийн ярилцлагад “хөгүмэй” нэрнийхээ учрыг ийнхүү тайлбарлажээ. “...Уйгаржин монгол бичигт “хөгэмэй” хэмээн бичигддэг, хөөмийг сурахад “хөг” эгшгийг сонсдог байх нь чухал, “ү” бол ерөнхий тавил, “мэй” гэдэг нь дэлгэх гэсэн санаагаар нэрлэсэн...” (МҮОНТ, Өглөө хөтөлбөр, 2024.03.27) хэмээн дурдав. Үүний дараа уран бүтээлчээс өөрөөс нь дахин тодруулахад мөн дээрх санааг хэлж “...чихэнд сонсголонтой санагдахаар нь “Хөгүмэй” гэж нэрлэсэн...” (Л.Лхамрагчаа, 2024) хэмээв. Хэдийгээр уран бүтээлийн тоглолтын оноосон нэр хэдий ч аливаа нэршил өөрөө нэр томьёоны асуудлыг дагуулах тул “сурвалжийн шинэ мэдээ байж болзошгүй” хэмээн сонирхсон хэтийдсэн таамаглалдаа хялбархан хариулт авснаар лавшруулах сэдэл мухардав. Хэрэв уран бүтээлч өөр нэгэн санаа бодлыг агуулж тоглолтынхоо нэршлийг өгсөн бол түүнийхээ тухай олон нийтэд хүргэсэн мэдээлэлдээ тодорхой хэлж тайлбарлах нь зөв байсан болов уу. 

       

   

Тоглолтын өрнөл: туйлт үзүүлбэр...

...Өвөлгүй зунаараа, өвчингүй мөнхөөрөө, даарах хүйтэнгүй, халах халуунгүй, сэр сэр салхитай, бур бур хуртай Бумба хэмээн алдаршсан оронд үхэлгүй мөнхийн үргэлжид хорин таван настай байдаг Тахь зул хааны үе, Тансаг бум хааны ач, Үйзэн алдар хааны хүү, Үеийн өнчин Жангар баатар болон дээрээс дарлах ноёнгүй, дэргэдээс халдах дайсангүй... тийм хорвоо ертөнцийг мөрөөдөж буй монголчуудын тухай өгүүлэх хүн төрөлхтний сайн сайхан, хүсэл мөрөөдлийн дуулал болсон цээжин баринтагт хөлгөн их баатарлаг туульс “Жангар”-аар эхлүүлсэн нь төгс сонголт болжээ.

   

Хөөмийч Л.Лхамрагчаагийн зохион найруулсан “Адуун сүрэг” /2008/, “Гучин гурван говийн магтаал” /2009/, “Гэрийн магтаал” /2012/, Дээд монголын нутаг” /2015/, “Дээд монгол мину” /2016/, “Сэр” /2021/, “Най уухай” /2021/ гэх зэрэг олон арван бүтээлийг эхлэл, өрнөл, төгсгөлийн хэсэг бүхий орчин үеийн шийдлээр үзүүлэхийг зорьсон бололтой. Тоглолтын хөтөлбөрт багтсан ихэнх бүтээлүүд үндэсний уламжлалыг хадгалсан гэмээр хөгжмийн найруулга бүхий технологийн хамсрааг чухалчилжээ. Язгуур соёлын гайхамшигт үзэгдэл бүхий хөөмийн эгшгийг ардын найрал хөгжим эсвэл хамтлаг хөгжмийн амьд тоглолтгүйгээр шийдэж чадсан нь магадгүй “хөөмийн урлаг” хэт орчин үежих хандлагын илрэл ч байж болох.

Тоглолтын эхлэл өөрөө “туйлт драм”-ын шинжтэй богино үзүүлбэр байсныг энд цохон тэмдэглье. Учир нь 7 минутын турш үзэгчдийн оюуныг ховсдсон гэмээр “Жангар” туулийн хайлалт тоглолтын өнгө аясыг бүхэлд нь байлдан дагуулж, үзэгчдийг өв соёлоороо бахархах сэтгэлийг хөдөлгөж чадсан гэж хэлж болмоор байна. Угтаа “...туйлт драмын бүтэц нь чухал эргэлтийг тойрон зангидагддаг богино хугацаанд өрнөх үйл явдал...” болохыг утга зохиол судлаач Я.Баяраа (2023) жүжгийн номд зориулсан нэгэн шүүмждээ дурдсан байдаг. Ийнхүү уран бүтээлч өөрийн ур чадвар, мэргэшлийн түвшнээ тоглолтынхоо эхлэлээс авахуулаад төгсгөл хүртэлх найруулгын өрнөлөөр үзүүлж чадсаныг бахархан тэмдэглэе. “Аливаа юмны эхлэл гэдэг уг ажлын тэн хагас” болохыг тэмдэглэсэн суут сэтгэгч Пифагорын үзлийн торгон жишээ бол “Хөгүмэй” тоглолтын эхлэл “Жангар” тууль байлаа.

Хэлбэр хөөсөн хэтийдсэн үйлдэл...

Тоглолтын тайз засалд монгол ахуйг үзүүлэхийг хичээж хос авдар, тулгатай тогоо, араг, айрагны хөхүүр (архад), тэвш, тээрэм, цох нүдүүр (уран бүтээлчийн хэлснээр “цокуур”, “уур”, “гүвдүүр” ч гэдэг) зэргийг байршуулсан нь хоосон тайзыг амьдшуулсан мэт боловч байршлын тухайд тайзны тавилт буруудаж, угсаатны соёлын мэдлэг дутагдав уу гэлтэй.

Монголчууд гэрийн доторх зайг хоймор тал, үүдэн тал, гэрийн эзэгтэйн тал, гэрийн эзний тал хэмээн хувааж баруун хаяанд эмээл, хазаар, ногт, чөдөр, айрагны хөхүүр сэлт, гэрийн эзний ор, орны арын хананд ангийн буу өлгөж, орны толгойн талд эр хүний нарийн нандин эдлэл хадгалах авдар байрлуулдаг уламжлалтай. Мөн айрагны хөхүүрийг баруун талд байрлуулдаг нь эрт цагт зөвхөн эрчүүд гүү саадаг байсантай холбоотой аж. Эрэгтэйчүүд баруун талаар гарахдаа хөхүүртэй айргийг бүлж булчингаа чангалдаг заншилтай. Харин гэрийн зүүн хатавчинд эзэгтэйн саалийн сав, гал тогооны эргэнэг сэлт байрладаг.

Тэгвэл “Хөгүмэй” тоглолтын тайзнаа гэрийн доторх байршил буруугаар эргэн айрагны хөхүүр зүүн хойд хоймор хэсэгт, тарианы тэвч гэрийн эзний хэсэг буюу тулганы баруун хэсэгт байрлажээ. Магадгүй энэ нь тоглолтын хөтөлбөрийн дагуу биелээчид гарч ирэх уран бүтээлийн хэсэгт тохируулсан байрлал байж болох ч аливаад судалгаатай хандаж бодит үнэнг үзүүлэх нь уран бүтээлчийн эрэл хайгуул, бүтээлч сэтгэлгээтэй хамаарах зүйл бизээ.  Мөн баруун монголчуудын уламжлал он цаг улирах тусам өөрчлөгдөн хувьссан байх талтайг ч үгүйсгэх аргагүй юм.

Дараагийн нэг хэтийдэл бол тоглолт эхлэхээс төгсөх хүртэлх бүх үзүүлбэрт дүрс бичлэгийн зураглаач тайзны голоор камер барин дураараа тэнүүчлэх явдал. Хэдийгээр тоглолтын агшныг тод сайн дүрсээр баримтжуулж, уран бүтээлчийн царай төрхийг ойроос зураглах (крупны план), хөдөлгөөнт байдлаар авах гэсэн чин эрмэлзэл гэж ойлгож болох ч тайзны соёлд үл нийцэх хэрээс хэтэрсэн үйлдэл болов. Түүнчлэн уран бүтээлчийн өмнүүр хойгуур сүүтэлзэн холхих нь үзэгчийг үл хүндэлсэн хэрэг болохын сацуу уран бүтээлчийн анхаарал, зорилгыг үзэгч рүү бус камерлуу чиглүүлэхэд хүргэж орхив. “Нэг сумаар хоёр туулай буудах” өмнөөс бэлтгэсэн төлөвлөгөөт ажил байсан бол тухайн агшинд камерын гүйдэг хөл, кран зэрэг техникийн өөр хэрэгслийн тусламжийг ашиглаж болох байсныг дурдах нь илүүц болохгүй буй за.  

    

Мэргэжлийн бус мэргэшсэн ур чадвар...

Ерөөс “...монголын орчин үеийн нийгэм, соёлын амьдралыг шинжлэн судлахад өнгөрсөн зууны түүх тэр дундаа социализмын үеийн үйл явцуудыг нэхэн мөшгөх, бодитоор үнэлэн дүгнэх нь нэн чухал...” болохыг судлаач Б.Цэцэнцолмон (2023) тэмдэглэсэн байдаг. Тэгвэл социалист нийгэм буюу өнгөрсөн зууны 30-аад оны сүүлчээс “Хөөмий” гэх сонин хачин дуу авиаг өөрийн өгүүлэх эрхтнээр үзүүлэх болсон нь Тогоочийн Дэрэм, Тогоочийн Чулуун гэх ах дүү нартай холбоотойг судлаач Ж.Энэбиш (2007) онцлон тэмдэглэсэн байдаг. “Монгол Улсын хэмжээнд 1949 онд Ховд аймгийн театрт М.Цэдээ, 1956 онд Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгат Ч.Чимэддорж, 1961 онд Ховд аймгийн теарт Д.Сундуй нар жүжигчний цалин авч хөөмий хэмээх мэргэжлийг буй болгосон...” (Ж.Энэбиш 2007: 274) түүх бидний өмнө бий.

Энэ мэт нэг нь нөгөөгөөс даган дуурайх байдлаар хөөмийд суралцсан хүмүүсийн тоо жилээс жилд нэмэгдэж, хөдөө орон нутаг дахь шавь сургалтын хэлбэр хот суурин газарт танхимын сургалт болон хувирч хожим нь дээд боловсролтой хөөмийч бэлтгэх  болсноор даруй 20 жилийн түүх бүтээжээ. Ийнхүү дипломтой мэргэжилтэн бэлтгэх нь нэг талаараа том дэвшил ч нөгөө талаараа том мөхөл ч байж болох. Боловсролын системд баригдаж, дөрвөн хананы дундах цөөхөн цагийн мэргэшсэн мэдлэгтэй дипломтой хөөмийчийг мэргэжлийн хөөмийч гэх, шавь сургалтаар олж авсан мэдлэгээ байгалийн орчинд мэргэшүүлж туршлагажсан хөөмийчийг мэргэжлийн бус гэх энэ хоёрын зааг ялгааг улсын хэмжээнд зэрэглэл тогтоох байдлаар эрх зүйн орчин бүрдүүлж өгөх нь уран бүтээлчийн ур чадварыг эрэмбэлсэн чухал явдал ч байж мэдэх.

Монгол хөөмийн өвлүүлэлтийн талаарх энэ чухал асуудалд Францын угсаатны хөгжим судлаач Жаонни Кюртэ (2018) танхимын сургалтруу чиглэсэн шүүмжлэлт санаа тэмдэглэсэн нь: “хөөмийн урлаг сургалтын хэлбэрээр дамжин мэргэжлийн хэмжээнд хөгжиж байгаа нь хөдөөгийн ардын авьяастны практик сургалтад нөлөөлж, улмаар тайзны уран сайхны шинжтэй жишиг дуурайл бий болоход хүргэж байна” хэмээдэг. Дээд боловсролын тогтолцооны бодлого тодорхойлогчид, ялангуяа үндэсний язгуур урлагийн онцлогтой хөтөлбөрөөр мэргэжилтэн бэлтгэдэг урлагийн их дээд сургуулийн удирдлага, багш нар тэр дундаа хөөмийн чиглэлээр албан болон албан бус хэлбэрээр танхимын сургалт эрхэлдэг хэн бүхэнд ихийг бодогдуулсан дээрх судалгааны үр дүн уншигчийн хүртээл болж хэдийнээ нийтлэгдсэн ч хөөмийн салбарынхан бид төдийлөн анхаарч уншихгүй байгааг ийнхүү энэ бичвэрт давтан уламжлах нь зүйн хэрэг биз ээ. Цаашид, бид хөөмийн урлагийн үндэсний өв соёлыг алсруулж, тайзны уран сайхны шинжрүү хэтийдүүлсээр байх уу? гэдэг зүйлийг сайтар бодолхийлж танхимын сургалтын хөтөлбөрт хээрийн практик дадлагын цагийг нэмэгдүүлэх байдлаар өөрчлөн боловсруулах, багшийн заах арга барилыг сайжруулах чиглэлээр олон талын шинэчлэл хийх хэрэгцээ шаардлагууд  ар араасаа хөвөрсөөр байгааг хэн хэн нь бодолхийлэх биз ээ.   

Эцэст нь мэргэжлийн дипломгүй ч мэргэшсэн ур чадварынхаа эд бахыг удаа дараагийн уран бүтээлийн тоглолтоор үзэгч олондоо тайлагнаж буй уран бүтээлчдийг үнэгүйдсэн төмрөөр энгэрийг нь цоолохоос илүүтэй мэргэжлийн зэрэг дэв олгох нь улам урагшлах урам зоригийг өгч мэднэ хэмээх мэдэмхийрсэн таамаглалаар энэ шүүмжээ жаргаая.

Дүгнэлтийн оронд...

 “Хөгүмэй” тоглолтоор бамбай хийсэн энэ бичвэрт өгүүлэх гэсэн санаагаа дараах байдлаар тоймловол:

• Хөөмийн урлагийн талаарх судалгаа, шинжилгээний мөр хөөсөн залуу хойч үеийнхэнд зөрчил үүсгэж буй “хөөмэй, хөөмий” гэх нэр томьёоны нэгдмэл бус санааг нэг тийш нь болгоосой гэсэн хүсэл;
• Тоглолтын сэтгэгдэл, бодит байдлын илэрхийлэмжийг тойруулж бус шууд дүгнэх хандлагаар бичсэн шүүмжлэлт санааны анхдагч бичвэрээ уншигч авхайд айлтгаж дүгнүүлэх оролдлого;
• Уран бүтээлчдийн гаргаж буй түгээмэл алдааны нэг нь өв соёлын уламжлалт мэдлэгийг үл умартан хэлбэр хөөж хэтийдэх хандлага олширч буйг илтгэх гэсэн байдал;
• Мэргэжлийн болон мэргэжлийн бус зааг ялгааг дипломоор бус зэрэглэлээр эрэмбэлэх нь оновчтой байж болох санааг шинжлэн өгүүлэхийг эрмэлзэв.

Ашигласан материалын жагсаалт

1. Баяраа, Я. (2023). “Чингисийн монголд ирсэн “Чингис” жүжиг” судлаач М.Саруул-Эрдэнийн орчуулан хэвлүүлсэн “Чингис-эмгэнэлт жүжиг” номонд бичсэн шүүмж. (хэвлэгдээгүй)
2. Жаонни Кюртэ (2018). “Монгол хөөмийн өвлүүлэлт.” Чингис хаан судлал, Боть 22:141-146. Улаанбаатар.
3. Лхамрагчаа, Л. (2024). “Хөгүмэй” тоглолтын үеийн тэмдэглэл. 2024.03.27. МҮОНТ (2024). “Өглөө хөтөлбөр”-ийн нэвтрүүлгийн бичлэг, 2024.03.27.
4. Одсүрэн, Б. (2024). “Хөөмий зааж эхэлсэн түүх” сэдэвт ярилцлага. Ярилцсан М.Амаржаргал. Улаанбаатар. СУИС-ийн хичээлийн “Үндэсний язгуур урлаг”-ийн танхим. 2024.03.22.
5. Цэцэнцолмон, Б. (2023). “Тунгаахуйн учиг, шинжлэхүйн сэжим буюу шүүмжлэлт мэдлэгийн эрэлд.” (хэвлэгдээгүй)
6. Хэрлэн, Л. (2010). Монгол хөөмэйн утга холбогдол. Улаанбаатар.
7. Энэбиш, Ж. (2007). Уран сайхны шүүмж буюу онгодын өдөөгч “халгай”. Улаанбаатар.