АН-ын ҮЗХ өнгөрсөн баасан гарагт хуралдаж УИХ-д нэр дэвшигчдээ тодруулсан билээ. Тэгвэл энэ хурал эхнээсээ дуусах хүртлээ асуудал, маргаан дагуулсан гэдгийг Л.Цандэлэг хэлэв. Бид энэ талаар түүнтэй цөөн хором ярилцлаа.

- Ардчилсан нам УИХ-д нэр дэвшигчийг хэрхэн тодруулдаг юм бол?
- Хуулинд зааснаар нам гэдэг бол олон нийтийн сайн дурын үндсэн дээр байгуулагдсан байгууллага. Өнөөдөр намын зохион байгуулалтаар Монгол улсын Засгийн газар болон төр бүрдэж байгаа. Ардчилсан намын өөрийн дүрэм, журам гэж байгаа. Тэр дүрмээр аливаа үйл ажиллагаа явагдахгүй бол хууль бус гэсэн үг.

Ардчилсан намаас нэр дэвшигч нь анхан шатны байгууллага дээр танигдсан хүн байх ёстой. Дунд шатны байгууллага буюу аймгийн намын хороо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ цуглаад хэн хэнийг УИХ-д нэр дэвшүүлэх вэ гэдгийг хэлэлцээд, нууцаар санал хураадаг журамтай. Сэлэнгэ аймгийн Ардчилсан нам С.Баярцогт, Аж үйлдвэрийн сайд Д.Эрдэнэбат, Л.Цандэлэг миний биеийг сонгож, шалгаруулсан. 230 гишүүнтэй, АН-ын ҮЗХ гэж байгаа. Дунд шатны байгууллагаас нэр дэвшихээр олонхийн санал авсан нэр дэвшигчдийн талаар санал байгаа бол тэрийгээ ҮЗХ ээр ярилцаад зөвхөн басамжилна гэж АН-ын дүрэмд заасан. Хэрвээ тухайн нэр дэвшигч намын даргын сэтгэлд хүрээгүй бол намын дарга ҮЗХ-д саналаа ирүүлж, асуудлыг санал асуулгаар шийддэг дүрэмтэй.

-АН-ын ҮЗХ-ны хурал дээр юу болсон бэ?
-АН-ын ҮЗХ төрийн ордонд 18:00 цагт эхэлнэ гэсний дагуу бүх хүн цугласан. Хүлээлгэсээр шөнө боллоо. Сонгуулийн тухай хуулиар нэр дэвшигчийг улс төрийн намууд 27-ны 00:00 цагаас өмнө нэр дэвшигчийг зарлах ёстой. Гэтэл 23:00 цагийн орчимд намын дарга бие хамгаалагч нартайгаа их сүртэй гэнэт орж ирсэн. Шууд шүүхийн тогтоол уншиж байгаа юм шиг барьж орж ирсэн цаасан дээрээсээ бүх тойрогт өөрсдийнхөө зоосон хүмүүсийг нэрлээд явсан. Гэтэл 6-7 хүний нэр нь өөрчлөгдсөн. 3-4 хүний тойргуудыг сольсон. 5-6 хүний нэрийг хасаад хаясан байдалтайгаар орж ирсэн. Өнөө ҮЗХ-оор хэлэлцүүлэх яалаа даа?

Нэр дэвшигчдийн нэрийг хэлээд З.Энхболд хамгаалагч нартайгаа гараад зугтчихсан ш дээ. Тэгээд хаалганы цаана гараад мэдэгдлээ хийчихсэн. Нилээн олон хүний намдаа итгэх итгэл буурч, намаасаа гарахаар болсон. З.Энхболдын нэр дэвшүүлсэн 10 гаруй хүн нь намын анхан шатны байгууллагад нэр хүнд нь уначихсан. Нэг аймагт нэр дэвшиж гишүүн болчхоод тэндээ юу ч хийгээгүй, намын листээр гишүүн болно гэж найдаад хуйвалдаж байсан хүмүүс тойргоосоо хөөгдөөд ирэхээрээ өөр энд тэнд нэр дэвшиж байна. Тухайлбал Р.Бурмаа сайд Дорнодын хүн. Нутгийнхан нь нутаг руугаа оруулахгүй, хөөгөөд байгаа шүү дээ. Тэгэхээр нь Дарханд нэр дэвшүүлж байна. Иймэрхүү байдлаар сахилга хариуцлага, гишүүдийн өрсөлдөөний тэгш боломж, хүний нөөцийн бодлогоо шинэчлэх энэ бүх асуудлуудыг уландаа гишгэж, З.Энхболд болон хуйвалдаад байгаа хэдхэн хүмүүс гишүүдийг гутаасанд бид эгдүүцээд байна.

- Тойрог нь солигдсон болон аймгийн намын хорооноос дэмжигдээд ҮЗХ-ны хурал дээр нэр нь “унасан” хүн хэн юм бол?
- Батын Батбаатар жишээ нь намаасаа гарлаа гэж мэдэгдээд гараад явсан. Бид нарын “Бенз” гэж ярьдаг Л.Эрдэнэчимэг гишүүнийг Сонгино хайрхан дүүрэг дээр юу ч хийгээгүй гээд намын анхан шатны байгууллагаас гаргаж ирээгүй хүнд тойрог өгсөн гэх мэтчилэнгээр олон юм бий.

Хууль бусаар төрийн эрх авах ажлыг АН өөрөө дүрмээ зөрчөөд хийчихлээ. Тэгэхээр энэ сонгууль бол өнөөдөр хууль бус боллоо гэдгийг л мэдэгдэж байгаа юм.

20 гаран жил АН-ын гишүүн явлаа. Шударга хэлдэг олон хүнийг намаас шахаад шахаад гаргалаа. Энэ дээр байгаа бүх улсууд өнөөдөр явдалтай улсууд. Бид мэдэж байгаа ш дээ. С.Баярцогт оффшор данстай нь үнэн. Оюутолгойн гэрээг хийсэн. Гэрээ өнөөдөр Монгол улсад ашиггүй болсон. Дээрээс нь Чингис бонд гээд их хэмжээний мөнгө авсан улсууд байна. Энэ бүх хуйвалдаан, төрийн эсрэг хийж байгаа мөнгө цаасны асуудал, будлианд хутгалдсан улс өнөөдөр АН-ын тархи толгой болж хууль бус шийдвэр гаргаж, намыг хувийн компани шиг болгож байна. Эхнэрээ, нууц амрагаа, хаа хамаагүй хүнийг УИХ-д нэр дэвшүүлж байгаа нь өөрийнхөө үгээр байлгах, кнопчид болгох гэж байна. Ингэснээрээ өнөөдөр Монгол улс ямаршуу байдалтай болов? Сүүлийн 26 жил бидний амьдрал хичээн дордов? 26 жил миний амьдралын тал хугацаа. Би энэ намын гишүүн байсан. Хэзээ ч сонгуульд өрсөлдөж байгаагүй. Яагаад гэвэл төрийн алба хашиж үзээгүй. Надад шаардлага байгаагүй. Би хувийн ажлаа хийгээд тариа тариад малаа маллаад явж байсан.

- Яагаад ингэж дүрэм журам зөрчив? Начны найраа гэдэг шиг зүйл болов уу?
- Намын даргын өрөөнд буюу УИХ-ын даргын өрөөнд 12 цагаас хойш манай фракцийн томчууд гэж ярьдаг ш дээ, тэд цугласан байдаг юм. “Женко” Х.Баттулга, Р.Гончигдорж, Г.Батхүү, С.Эрдэнэ, Фортуна Н.Батбаяр, оффшор данстай С.Баярцогт нар цугласан байдаг. Тэд цуглаад хэнийг явуулахгүй, хэний эрх ашиг сонирхол байна? Өөрсдийнхөө ашиг сонирхлыг ярьсан байдаг.

С.Баярцогтыг оффшор данстай чамайг хаснаа гэсэн яриа гарсан байдаг. С.Баярцогт нь хариуд нь З.Энхболд гэдэг хүн албан ёсоор намын дарга бишээ. Тэгвэл ҮЗХ дээр өөрийг чинь унагана гэсэн шантааж хийсэн байдаг юм. За тэгвэл больё оо. З.Энхбод одоо болтол намын даргаар албан ёсоор баталгаажигдаагүй ш дээ. Ийм асуудал болоод хууль ёсны бус үүрэг гүйцэтгэгч дарга, хууль ёсны бус фракцийн толгойлогч нартай хуйвалдах маягаар буюу намын дүрмийн заалтуудыг зөрчөөд нэр дэвшигчдийг оруулж ирсэн. Энд найз, хамаатан, бүүр намд ажилладаггүй улсууд, намын гишүүн мөн эсэх нь тодорхойгүй улсууд байсан. Намын дүрэмд УИХ-д нэрээ дэвшүүлж байгаа хүн 20 сая төгрөгөө тушаасан байх ёстой гэсэн байдаг. Гэтэл огт хаа хамаагүй хүний нэрийг тэрэн дээр гаргаж ирж, бүдүүлгээр дүрэм зөрчсөн.

Энэ ямар хор уршигтай вэ? Гэвэл өнөөдөр та хууль зөрчсөн бол хариуцлага хүлээнэ. Гал үндэстэн холбооныхон төрийн ордон руу буу бариад очсоноос болоод арван хэдэн жилийн ял авсан. Тэгвэл өнөөдөр тэрнээс ноцтойгоор төрийн ордон дотор ноцтойгоор хууль зөрчөөд, УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшигчийг шууд томилоод өөрсдөө хууль зөрчиж байгаа нь өөрсдөө төрийн ордон руу буу бариад дайрсантай ялгаагүй. Ингэж хууль бус сонгууль явуулахыг юу гэж нэрлэдэг вэ гэхээр “Төрийн эрхийг хууль бусаар авах” гэж ялтай зүйл анги. Ийм зохион байгуулалт хийж АН хууль зөрчсөн учраас энэ удаагийн сонгууль хууль ёсны бус. Тиймээс бид зохих ёсны шүүхийн байгууллагад өргөдөл, гомдлоо өгөөд явна.

Дээрээс нь нэг сонирхолтой юм болсон. Би яагаад миний нэр алга болчхов гээд асуухад, инээгээд “Л.Цандэлэгээ нам ялахаар би чамд ажил өгнөө” гэсэн. Би үнэхээр гайхсан. Арай ч дээ намын дарга хүн ийм наймаа хийж амьдардаг юм уу? Эсвэл Л.Цандэлэг албан тушаалд очихын тулд сонгуульд оролцсон болж таарч байна уу? Энэ чинь аягүй сонин байдалтай болчихож байгаа байхгүй юу.

- Та тэгвэл яах гэж сонгуульд оролцож байгаа юм?
- Би 20 гаран жил тариа тарьсан хүн. Сүүлийн үед “Монголын үр тариа эрхлэгчдийн газар тариалангийн холбоо”-ны ерөнхийлөгчөөр ажиллаа. Энэ хугацаанд Монголын газар тариалан сүүлийн 4 жилд буюу АН засаг барьснаас хойш, ялангуяа Х.Баттулга гэж хүн сайд байсан. Юу ч хийгээгүй. Сайд болонгуутаа будааны үнийг ихээр буулгаж ашиг сонирхлын зөрчил гаргасан. Яагаад гэхээр Женко Х.Баттулга гэдэг хүн өнөөдөр Монголын дөрвөн том гурилын үйлдвэрийн нэг болох “Милл хаус”-ын эзэмшигч. Тэрүүгээр “Талх чихэр” гэж компани талх, чихэр, боовоо хийж байгаа. Өөрөөр хэлбэл нугалсан наймаа хийж амьдарч байгаа хүн. Гэтэл тэр хүн тариаланчдын будааны үнийг сайд болонгуутаа буулгасан. Тэгж байтал Р.Бурмаа гэж хүн сайд болсон. Дандаа тариаланчийн эсрэг, яамыг дандаа хүүгийнхээ хүмүүсээр хүрээлүүлэн сүлжээ бий болгож, хууль бус юм хийж байсан. Монгол улсад будаа байсаар байтал 2015 онд будаа их хэмжээгээр импортоор оруулж ирж Монголын гурилын үйлдвэрүүдтэй хуйвалдан их хэмжээний ашиг унагасан хүн. Энэ байдлыг эсэргүүцэн сүүлийн гурван жил янз янзаар тэмцлээ. Яагаад ч болдоггүй юм байна. Хамгийн сүүлд л гэхэд нийт 6000 орчим тонн стандарт шаардлагыг зөрчөөд үрийн будаа биш зүгээр таваарын будаа оруулж ирсэн. Тэгээд үрийн будааны үнээр тариаланчдад шахсан, борлогдохгүй болохоор бүүр үнэгүй өгсөн. Анхнаасаа будлиантуулж явсаар байгаад улсад гурван тэрбум төгрөгийг хохирол учрууллаа гэж бид харж байна. Ийм байхад “Монголын үр тариа эрхлэгчдийн газар тариалангийн холбоо”-ныхон хуралдаад намайг сонгуульд нэр дэвшүүлэхээр болсон. Дээрээс нь би АН-ын гишүүн, ҮЗХ-ны гишүүн. Би Дарханаас нэр дэвших хэрэгтэй байнаа, манай тариаланчид ийм хүсэлтэй байнаа гээд З.Энхболд даргатай уулзахад “Дарханд бол амжихгүй ээ. Дарханы суудлыг бид аль хэдийн хуваарилчихсан. Чи газар тариалангийн бүсэд очиж ажилла” гэсэн. Дархан аймгийн ҮЗХ-ны гишүүн хүн Сэлэнгэд очоод өөрийгөө таниулаад тэр хурлаас гарч ирнэ гэдэг процетурын хувьд хүнд л дээ. Би тэнд очоод хүмүүстэй уулзаад гарч ирж байхад намайг дуучин бүсгүйгээр сольсон байна лээ. Хэн байх нь хамаа байхгүй. Гэхдээ л өнөөдөр Монголын газар тариаланчдыг ардын дуучингаар солино гэдэг 300 000 гаруй хүний амьдралыг авч явж байгаа тариаланчдийг гутаан доромжилж, дээрээс нь хууль зөрчиж байгаа бусармаг үйлдэл гэж үзэж байгаа.

Газар тариалангийн бодлого ярилцахаар, хууль хэлэлцэхээр заавал тариаланчдийн дуу хоолой байх ёстой. Би тариаланчдийн дуу хоолой болох гэж байгаагаас З.Энхболдын ярьж байгаа сайд болох, албан тушаал авах гэж дэвшээгүй.

- Та бид гэж хэлж байна. “Бид”-д тань АН-ын фракцийн төлөөлөл орсон уу? Та бүхэн цаашид хэрхэх гэж байна?
- Нэг хүн болиулдаг юм биш миний дүү. Ялангуяа төрөөс хүний эрх эрх чөлөөний эсрэг хуйвалдаан зохион байгуулах замаар хүний эрх, үндэсний нийтлэг эрх ашгийг ноцтой зөрчих нь хэвшил болж, тухайн зөрчлийг арилгах арга механизм байхгүйгээс эрх нь зөрчигдөж, дарлагдаж, доромжлогдсон ард түмний бухимдал, гомдол, өс хонзон хийгээд тэмцэлдэх хүсэл болон хувирч байгаа нь нийгэмд нэн аюултай нөхцөл байдлыг бий болгож байгаа юм. Тийм учраас Монгол хүн болгоны эдлэх ёстой эрхийг эдлүүлэхийн төлөө бид нэгдэх ёстой.

Ард түмэн энэ сонгуульд маш анхаарал болгоомжтой оролцох хэрэгтэй. Энэ сонгууль нь Үндсэн хууль зөрчсөн болохоор бид хүчингүй болгуулахаар өмгөөлөгч хөлсөлж авч байгаа. Үүний төлөө ажиллах болно. Энэ бол ганцхан миний биш ҮЗХ-ны гишүүний бодол.

Өнөөдөр Ардчилсан нам З.Энхболд, Женко Х.Баттулга, Н.Батбаяр, С.Баярцогт, Р.Гончигдорж нарын тоглоомын нам биш. Энэ бол ард түмний нам. Ардчиллын нам. Тэгэхээр бид нэгдэж хууль бус үйлдлийн эсрэг дуу хоолойгоо нэгтгэж намыг шинэчилнэ, хууль бус үйлдэл, уусан идсэнийх нь хариуцлагыг нь хүлээлгэнэ.

- Цаг гарган ярилцсанд баярлалаа.

А.Баярмаа