Монгол Улсын аварга Сүхбаатарын Мөнхбаттай ярилцлаа.

-Энэ жилийн баяр наадам аварга, арслан цолтон төрсөн сайхан наадам боллоо. Ч.Санжаадамба анх удаа түрүүллээ. Энэ тухайд таны сэтгэгдэл...

-Монголчууд тусгаар тогтнол, эв нэгдлийнхээ баярыг Үндэсний их баяр наадмаараа тэмдэглэдэг гэж ойлгодог юм. Эрийн гурван наадмын чимэг болж эр бяр тэгширсэн хүчит бөхчүүд нь зодоглож түмэн олноо баясгадаг. Энэ жилийн наадамд үе тэнгийн минь бөх Ч.Санжаадамба маань түрүүллээ. Түүнийг төрийн наадамд түрүүлэхэд хэн ч маргахааргүй, яах аргагүй сайхан бөх. Түрүүлэх ёстой хүн нь түрүүлж л гэж бодож байна.

-П.Бүрэнтөгс, Р.Пүрэвдагва хоёрын барилдааны талаар та юу хэлэх вэ?

-Тухайн үед би барилдаж байсан учраас сайн харж чадаагүй. Гэхдээ сүүлийн үед манай монголчуудад нутгархах үзэл хэт их байна. Арлын Японд манай монгол залуус сумо бөхөөр амжилт үзүүлээд, эзэгнэж л байна шүү дээ. Япончууд уурлаж, уцаарлахгүй л байгаа биз дээ. Ийм байдал байх хэрэггүй л гэж боддог юм. Тэр барилдааны тухайд хоёр ч удаа барилдаад шийдэгдсэн.

-Та наймын даваанд Г.Эрхэмбаяр аваргыг амласан. Эрэмбээрээ бол та амлах нь зөв. Гэхдээ аварга, аваргаа амласан нь үзэгчдэд таагүй сэтгэгдэл төрүүлсэн. Та яагаад Г.Эрхэмбаяр аваргыг амласан юм бэ?

-Наадмаас хойш энэ талаарх яриа чих дэлсэж л байна. Гэхдээ үндэсний бөх гэдэг бол хувь хүний спорт, амжилт байдаг. Тиймээс би өөрийнхөө амжилтыг л бодож ийм ам авсан. Ганцхан би ч биш дархан аваргууд гурвын даваанд нэгнийгээ амлаж л байдаг ш дээ. Эрхэмбаяр аварга бид хоёрын барилдаан хариуцлагатай даваа байсан. Тийм учраас би амласан. Давчих болов уу ч гэж харсан бас цааш цаашдын олон зүйлийг бодсон. Тухайн үеийн нөхцөл байдлаас л харж амлаж байгаа болохоос заавал аваргыг амалъя гэж төлөвлөөгүй. Бас наадмын өмнөхөн аваргуудын нэрэмжит барилдаанаар Г.Эрхэмбаяр аварга бид хоёр үзүүр түрүүнд үлдсэн юм. Би их амархан хаясан. Тэгээд ч тэр үү болчих юм шиг л сэтгэл зүйтэй байлаа. Гэтэл Г.Эрхэмбаяр аваргын маань бэлтгэл наадмаар нэлээн чамбайрч, сайн болж орж ирсэн. Би бол сайхан л барилдаан болсон гэж боддог. Унасандаа харамсдаггүй. Бөх хүн унаж, хаях гэж л бөх болдог. Гэхдээ наадам болгонд түрүүлнэ гэж бодож барилддаг даа. Нэг зүйлийг бас бодож явдаг юм. Үндэсний бөхийг дагасан явган яриа их байдаг. Амлачихаад давж чадахгүй бол мөнгө авчихаж, аварга амлавал амлаж чадахаа байж, давчихвал мөнгө өгчихөж гээд л. Гэхдээ аливаа зүйлд хэт туйлширч болохгүй шүү дээ. Миний бие ёс заншил, нандин зүйлийг шингээсэн үндэсний бөх минь цэвэр байж улам хөгжөөсэй, олон үзэгчтэй, барилдахыг хүссэн залуучуудаар дүүрэн, бөхийн цол үнэ, хүндтэй байгаасай гэж хүсдэг хүний нэг. Мөн бөхийн ногоон дэвжээг амьдралаа болгосон, түүний төлөө зорьж яваа залуу бөхчүүдийн минь зам мөр нь дардан байгаасай билээ л гэж хүсмээр байна даа.

-Таныг улсын наадамд түрүүлэх жил аав тань манай сонинд өгсөн ярилцлагадааНэг зүйлийг бас бодож явдаг юм. Үндэсний бөхийг дагасан явган яриа их байдаг. Амлачихаад давж чадахгүй бол мөнгө авчихаж, аварга амлавал амлаж чадахаа байж, давчихвал мөнгө өгчихөж гээд л. Гэхдээ аливаа зүйлд хэт туйлширч болохгүй шүү дээ. Миний бие ёс заншил, нандин зүйлийг шингээсэн үндэсний бөх минь цэвэр байж улам хөгжөөсэй, олон үзэгчтэй, барилдахыг хүссэн залуучуудаар дүүрэн, бөхийн цол үнэ, хүндтэй байгаасай гэж хүсдэг хүний нэг. Мөн бөхийн ногоон дэвжээг амьдралаа болгосон, түүний төлөө зорьж яваа залуу бөхчүүдийн минь зам мөр нь дардан байгаасай билээ л гэж хүсмээр байна даа.

-Таныг улсын наадамд түрүүлэх жил аав тань манай сонинд өгсөн ярилцлагадааНэг зүйлийг бас бодож явдаг юм. Үндэсний бөхийг дагасан явган яриа их байдаг. Амлачихаад давж чадахгүй бол мөнгө авчихаж, аварга амлавал амлаж чадахаа байж, давчихвал мөнгө өгчихөж гээд л. Гэхдээ аливаа зүйлд хэт туйлширч болохгүй шүү дээ. Миний бие ёс заншил, нандин зүйлийг шингээсэн үндэсний бөх минь цэвэр байж улам хөгжөөсэй, олон үзэгчтэй, барилдахыг хүссэн залуучуудаар дүүрэн, бөхийн цол үнэ, хүндтэй байгаасай гэж хүсдэг хүний нэг. Мөн бөхийн ногоон дэвжээг амьдралаа болгосон, түүний төлөө зорьж яваа залуу бөхчүүдийн минь зам мөр нь дардан байгаасай билээ л гэж хүсмээр байна даа.

-Таныг улсын наадамд түрүүлэх жил аав тань манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа-Аливаа зүйлд сав дүүрнэ гэж байдаг. Тэр үед миний бэлтгэлийн сав нь дүүрсэн гэж боддог юм. Хамт бэлтгэл хийсэн Ө.Бат-Оршихтойгоо намар нь цэргийн наадамд үзүүр түрүүнд үлдэж байсан. Тэрнээс өмнө “Цэргийн наадам удахгүй болно, үзүүр түрүүнд хоёулаа үлдэнэ” гэж ярьж байлаа. Тэр үед би аймгийн заан, Ө.Бат-Орших аймгийн арслан байсан юм. Ө.Бат-Орших маань “Би чамайг гуйхгүй” гээд л наргиж билээ. Яах ч аргагүй л ир орчихсон байж дээ. Улсын наадамд цол авна гэсэн бат итгэлтэй байсан.

Юм гэдэг их сайхан ерөөлтэй. Би Монгол Улсын заан Ч.Батзоригоор тав давж Монгол Улсын начин цол хүртсэн юм. Шинжлэх ухаан, технологийн их сургуульд сурч байхдаа нэгдүгээр курсээ төгсчихөөд амралтаараа гэртээ харьчихсан байлаа. Тэр үед Монгол Улсын начин Ж.Алтансүх начин цолоо хүртээд удаагүй байсан юм. Сум руугаа явах үедээ манайхаар дайрлаа. Зүүнговь сум руу нь би хүргэж өгөхөөр болсон юм. Тэр үед Хяргас суманд Кёкүшюзан Д.Батбаярын нэрэмжит барилдаан болж таараад оролцлоо. Харин гурвын даваанд Ч.Батзориг заан намайг амладаг юм байна. Ч.Батзориг зааныг татаад хавирах гэхээр нь хутгаад давахаа алдлаа. Хүмүүс ч юу болов гэж шуугиад. Хэдий унасан ч тахимаа өгөхдөө би их бэлгэшээж билээ. Өөртөө бол “Яасан гоё юм, өөр шигээ том бөх болгоорой” гэж бодож байсан. Тэр ерөөлөөр ч юм уу, Монгол Улсын начин гэх эрхэм цолыг тэр хүнээр хүртсэн дээ. Тэр үеэс хойш хүн сайн сайхныг хүсэж явбал бүтдэг юм байна гэж их итгэсэн.

-Ер нь бөх хүнд аз, од гийнэ гэж байдаг болов уу?

-Намайг “Шонхор” биеийн тамирын сургуульд орж байхад маш олон бөх болох сонирхолтой залуучууд байсан. Бүгд л бөхийн оргил цолонд хүрэхийг мөрөөдсөн залуус байлаа. Эргээд харахад мөрөөдөлдөө эзэн болж чадаагүй хүмүүс нь хойно хоцроод байна уу даа гэж харагдах юм. Харин тууштай, дайчин нөхөд нь мэдээж амжилтад хүрсээр байна. Үүнээс гадна том хувь байдаг гэж бодогддог юм. Эцэг эх, уул ус, ард түмний минь буян заяа түшдэг байх. Хүний хувь заяа л юм болов уу даа.

-Монгол Улсын арслан Б.Ганбат танай нутгийнх байх аа?

-Тийм. Манай Баруунтуруун сумынх. Бөх болох гэж хорхойсч явах үед минь зургаан залуу зааны нэг Монгол Улсын арслан Б.Ганбат ах минь ид байлаа. Зургаан залуу заан бол Монголын ард түмнийг үндэсний бөх рүү маш их татаж чадсан шүү дээ. Тиймээс тэднийг, тэр дундаас нутгийн бөхөө дэмждэг байсан. Тэр үед одоогийнх шиг зурагт элбэг биш учраас радиогоор сонсоно. Дараа нь хотод орж ирээд л Б.Ганбат арслантай уулзсан. Тэр үед заан байсан л даа. Түүнээс хойш хамт бэлтгэл сургуулилт хийсэн. Гадуур хамт явж байх үед хүмүүс “Ганбат заан явж байна” гээд л их хүндэлж, биширдэг. Тэр үед мундаг юм аа гэж их бахархдаг байлаа. Ахаасаа их зүйл сурсан даа.

-Ахмад бөхчүүд үнэтэй сургаалаасаа харамгүй л хайрладаг байх. Энэ талаараа яриач?

-Ахмад нь багачуудаа сургадаг монгол ухаан бий. Тэр дундаа үндэсний бөхөөр барилддаг хүнээс монгол эр хүний загварыг хардаг байх ёстой. Тиймээс ахмад бөхчүүд сургааль хайрлаж, зөв байлгахын тулд хичээдэг болов уу. Миний хувьд улсын наадамд түрүүлдэг жилээ Х.Баянмөнх аварга дээр очиж байлаа. Манай нутгийн бөх Д.Бумбаяр заан “Баянмөнх аваргаас очиж зөвлөгөө ав” гээд намайг өөрийн биеэр дагуулж очсон. Надад хэтэрхий бага зүйлд дэвэрч хөөрч болохгүй, барилдаан бүхэн чухал гэдгийг захиж байсан.

Тэр зөвлөгөө бол наадамд хийсэн миний хамгийн том мэх байсан даа. Аваргын үгийг сонсоогүй, өөртөө суулгаагүй байсан бол яах ч байсан юм билээ.

-Удахгүй намар цагийн барилдаанууд эхэлнэ. Бэлтгэлээ хэр базааж байна вэ?

-Бэлтгэл яг жигдрээгүй байна. Удахгүй бэлтгэлдээ орно. Намар цагийн барилдаанууддаа оролцох болно. Бөх хүнд л Монгол Улсын аварга гэсэн сайхан цол бий. Үүнийгээ хадгалж сайхан л барилдъя гэж боддог. Надад Тува, Өмнөд Монголоос маш их үнэ өртөг бүхий бооцоотой барилдаанд хүч үзэх санал ирдэг. Би давна гэдэгтээ мэдээж итгэлтэй байна. Өөрийнхөө ахуй амьдралыг бодвол өндөр бай шагналтай тэр барилдаануудад очих нь надад ашигтай. Гэхдээ би Монгол Улсын аварга цолтой бөх хүн. Тийм байж тэнд очоод уналаа гэхэд Монголын нэр сүр цуг унана. Энэ цолны үнэ хүнд ч гэсэн. Тэгэхээр аварга боллоо ч үүнийг дааж явна гэдэг их том үүрэг хариуцлага байдаг юм шүү дээ.

Ийм болохоор бас аймгуудын наадамд ч зодоглодоггүй. Үргэлж зөв байж, үлгэр жишээ байх юмсан гэж хичээдэг юм.

О.Ариунцэцэг