Малчин айл малаа хамгийн хямдаар зарж нэг хохиров. Харин хоёр дахь хохирогч хэн бэ. Төв аймгийн Өндөрширээт сумаас өвлийн идшээ араас хааяа нэг "нудчих" жижигхэн дөрвөлжин чиргүүл дээрээ ачаад буцаж явлаа.

Хот ортол 150 гаруй километр зам туулна. Энэ зуур хоёр ч удаа төв зам дээр эргүүлийн цагдаа нартай тааралдаж шалгуулав. Өвлийн идэш бэлтгэх цагаар малын хулгай гаардаг болохоор аймгууд руу явах төв замуудаар хөдөлгөөнт эргүүл гаргаж байгаа аж. Аль нэг цэгээс нөгөө цэг рүү мал болон махыг шилжүүлэн тээвэрлэхдээ заавал сумынхаа багийн болон засаг даргын тодорхойлолт, мал эмнэлгийн шинжилгээний бичиг, тухайн харьяаллынхаа цагдаагийн бичиг зэргийг хавсарган авч явах ёстой.  

 

   Эс тэгвэл хувь хүнийг 50 хүртэл, аж ахуйн нэгжийг 250 хүртэл мянган төгрөгөөр торгож,  авч яваа мал, махыг нь хураах заалттай. Өдөр нар хэвийсэн хойно гарсан болохоор шөнөдөө багтаж орвол их юм болов. Ачаатай чиргүүл чирсэн унааны маань хурд цагт 30, заримдаа 40 километр л хүрнэ. Үнэхээр ч оройн 23 цагийн алдад Эмээлт сууринд дөхөж ирлээ. Эндээс хамгийн эхний "дайралт" эхэлсэн гэж болно. Хоёр жижиг тэргээр "Г" хэлбэрийн хашилт үүсгээд биднийг замаас гаргаж орхив. Айсан, гайхсан гэдэг тоймгүй. Хамгийн түрүүнд "дээрэм" гэсэн бодол толгойд зурсхийв. Авч явсан ганц хутгаа баруун халаасандаа сандран шургуулж амжихуйд нэхий дотортой өвлийн зузаан хувцас, эсгий гутал өмссөн том биетэй нөхөр ирээд машины цонх тогшиж байна. Цонхоо багахан доошлуултал "За сайн явж байна  уу, наймаа байна уу хө" гэх нь тэр. Хэрэг улам л бишдээд байгаа мэт. Нэг л болохгүй зүйл зөгнөөд байх шиг. "Сайн. Сайн байнауу"хэмээн хариу баригчаан аядав. Гэтэл нэг нь аль хэдийнэ чиргүүлийн маань дэргэд очсон, бүтээсэн гялгар уутыг сөхөж байгаа харагдах нь тэр. "Хөөе та нар яах гээд байна аа" гэж орилохтой минь зэрэгцэн, үхрийн мах юм уу хө, үнэ тохироод авъя, гайгүй өндөр үнээр авна шүү" гэх юм. Овоо тайвширсан хэдий ч болгоомжлох сэтгэл төрсөөр. "Үгүй ээ, хувийнхаа идшийг бэлтгээд буцаж байна, зарахгүй" гэсэн ч сэжигтэй нөхөд шалгаасаар. Намайг махаа зарах гэж яваад итгэлтэй байх шиг. Машинууд нь хөдлөх боломжийг маань хааж зогссон хэвээр. Килограмм үхрийн махыг 4500-д авъя гэнэ.

 

   Ченжүүдэд дээрэлхүүлж, даапаалуулж, дорд үзэгдэж явдаг хүмүүс зөвхөн малчид гэвэл өрөөсгөл болно. Наад зах нь өвлийн идшээ бэлтгэж яваа над мэтийн хүмүүс байна. Харин "нэг зоосны адилхан хохирч суугаа хүмүүс бол худалдан авагчид. Жилээс жилд үнэ нь нэмэгддэг мах гээч түүхий эд уг нь Монголд хамгийн элбэг, хямдхан байх ёстой. Жил бүрийн арванхоёрдугаар сарын 7-нд мал тооллогыг орон даяар зохион байгуулдаг. Өнгөрсөн жил улсын хэмжээнд нийт 40.4 сая толгой мал тоолсон. Өмнөх онд 36.3 сая мал тоолсноос 4.1 саяар өссөн аж. Мал, хөдөө аж ахуйн гаралтай ноос, ноолуур зэрэг түүхий эдийг дэлхийн бусад оронтой харьцуулхад хамгийн хямдаар худалдан авах боломжтой хүмүүс шүү, монголчууд гэдгийг өгүүлээд байх шиг. Энэ жил харьцангуй хямд байгаа гэлцэх боловч "Дэнжийн 1000"-ын "Хүчит шонхор" зах дээр үхрийн ястай мах кг нь 8500, цул нь 9500 төгрөг гэж байна. Худалдан авагчдын олонхийг бүрдүүлдэг жижиглэнгээр авагчдад мах очихдоо ийм өртгөөр ирдэг гэсэн үг. Cap бүр авдаг цалин нь өргөн хэрэглээний бараа, тэр дундаа монголчуудын гол хүнс болсон мах гээчийг дийлэхгүйд хүрсэн харагдаж байгаа юм. "Хүчит шонхор" захаас худалдаж аваад жижиглэнгийн лангуун дээрээ зарахдаа 1000-2500 төгрөг нэмдэг гээд л бодчих. "Меркури" зэрэг баячуудад зориулсан гэж хэлж болох газарт бол үүнээс ч илүүг нэмнэ. Ийм л дүр зураг харагдаж буйг худалдан авагчид тэр бүр мэдэхгүй. Олонхи нь "Цаанаасаа үнэтэй ирж байна шүү дээ" гэсэн ч енжийн үгэнд хууртана.

 

   Ийнхүү хот руу орж ирэхээс өмнө гурван удаа "гэнэтийн дайралтад" өртлөө. Тухай бүртээ замаас шахуулж гараад, хашуулж зогсч байгаад авч яваа идшээ дээрэмдүүлчих шахна. Санаа зовно гэсэн ойлголтгүйгээр, эрээ цээргүй хүний авч яваа махыг үздэг юм билээ. Тэр ч бүү хэл зарна гэж хэлээгүй байхад л "мяалж" эхлэхийг нь яана. "Ямар их цустай янзлаа вэ" л гэнэ, "Турж үхсэн мал шив дээ" гэж хүртал эгдүүцэл төрүүлж байсан. Эмээлт суурины цаанаас авахуулаад 22-ын товчоо харагдтал ийнхүү гурвантаа зогсч дарамтлуулав".

 

   Үүгээр зогсохгүй. Замдаа цагдаагаас гадна ченжүүдэд шалгуулж хаширсан болохоор чиргүүлтэй машинтай төв замаар явахаасаа зүрхшээж, холуур тойрдог ч харьцангуй хөл хөдөлгөөн багатай баянхошууны замыг сонгосон маань буруудсан байв. Энэ нь жинхэнэ махны ченжүүдийн зам аж Тэд Баянхошуугаар явж байгаад "Дэнжийн 1000" руу араас нь  орчихдог болохоор сонгодог биз. Таван минут ч хүрэлгүй нэг нөхөр "Наймаа байна уу хө, зарах мах байна уу" хэмээн машины цонхоор хашгирна. Шөнийн хоёр цаг шүү дээ. Яасан ч унтаж амардаггүй улс гэхээр ийм болчихдог юм. Өдөр шөнөгүй л мах ярьж явдаг шинжтэй. Явсаар арай гэж Баянбүрдийн тойргоор орж ирлээ. Гэтэл тойргоос Бөмбөгөр" худалдааны төв ордог замын автобусны буудлын зайнд дахин, гэхдээ бүр "П" хэлбэрийн хашилтад орчихдог юм байна. Эгц ард нэг машин, урд нэг машин. Гарах замыг минь хааж зүүн гар талд бас машин. Энэ бол сүлжээ хэлбэрт орсон, зохион байгуулалттай мафийн гэмээр тогтолцоо мөнөөсөө мөн. "Зарахгүй" гээд байхад гурван талаас хашиж зогсчихоод явуулдаггүй. Сүүлдээ хэрүүл уруул болж цагдаа дуудахдаа хүрэв. Ийнхүү 102 гэсэн дугаар руу залгаж тусламж дуудахаар утсаа чихэн дээрээ автал нэг секундын дотор тэнд хэн ч үгүй болчихов. Гурвын гурван машин эргээд харах хооронд алга болчихсон нь илбэдүүлсэн мэт. Иймэрхүү зүйл үзэж туулаад ирсэн чинь "Даварсан ченжүүдийг хулхинд нь" гэдаг арга хэмжээ зохион байгуулж, тарвага хулхиддаг шиг "амин газар"-ыг нь онож цохих арга хаймаар бодогдов. Махны ченжүүдээс болж шат шатанд нь хэчнээн хүн хохирч байгааг хараад зүгээр сууж боломгүй. Малчид болоод худалдан авагчдыг ойртуулах өөр аpra юу байна. Тэдний дунд ийм ёс суртахуун, энэрэх сэтгэлгүй болчихсон "Эвдэрхий гүүр" байх учиргүй.

 

 

Р.СЭЛЭНГЭСАЙХАН