Хуульч Д.Ганхүрэлтэй УИХ-ын гишүүдийг эгүүлэн татах эрх зүйн орчин нь ямар байдаг талаар ярилцлаа.

-Өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулиа монголчууд холимог тогтолцоогоор явуулсан. Тойргоос 78, намын жагсаалтаар 48 гишүүн сонгогдож, анхны 126 гишүүнтэй парламентыг бүрдүүлсэн. Тэгэхээр гишүүд сонгогдох эрх зүйн орчин нь тодорхой байна. Харин эсрэгээрээ гишүүнийг эгүүлэн татах асуудалд өнөөгийн мөрдөгдөж байгаа хуулиараа ямар зохицуулалт хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа вэ?

-2024 оны тавдугаар сарын 16-нд батлагдсан УИХ-ын тухай хуулийн есдүгээр зүйлд УИХ-ын гишүүний бүрэн эрх хугацаанаасаа өмнө дуусгавар болох үндэслэлийг зааж өгсөн байдаг. Тус зохицуулалтын дагуу дараахь зургаан тохиолдолд гишүүний бүрэн эрх дуусгавар болно.

Үүнд, ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон, хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өөрөө гаргасныг УИХ хүлээн зөвшөөрсөн, хүндээр өвчилсний улмаас бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон тухай эмнэлгийн дүгнэлт гаргасныг үндэслэн цаашид гишүүний бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж УИХ үзсэн. Мөн Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуулийн 66 дугаар зүйлийн хоёр дахь хэсгийн 4-т зааснаар гишүүнийг эгүүлэн татах үндэслэлтэй гэсэн дүгнэлт гаргасныг УИХ хүлээн зөвшөөрсөн. Түүнчлэн гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн болох нь хуулийн хүчин төгөлдөр болсон шүүхийн шийдвэрээр тогтоогдсон, нас барсан тохиолдолд УИХ-ын гишүүнийг эгүүлэн татах хуулийн заалтууд байна. Эдгээрээс хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өөрөө гаргасныг УИХ хүлээн зөвшөөрсөн, хүндээр өвчилсний улмаас бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон тухай эмнэлгийн дүгнэлт гаргасныг үндэслэн цаашид гишүүний бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж УИХ үзсэн тохиолдлуудад гишүүнийг чөлөөлөх тогтоол гарна гэж заасан.

-Хэрэв гишүүн Ерөнхийлөгч болсон, эсхүл нас барсан тохиолдолд автоматаар сул орон тоо гарсан гэж үзэн УИХ-аас ямар нэг шийдвэр гарахгүй тухайн гишүүнийг шууд чөлөөлөх юм байна, тийм үү?

-Тийм. Үндсэн хууль зөрчсөн бол Цэцээс дүгнэлт гаргасныг УИХ зөвшөөрвөл эгүүлэн татах тогтоол гарна. Гишүүн гэмт хэрэг хийсэн нь шүүхийн хүчин төгөлдөр шийдвэрээр тогтоогдвол, мөн УИХ-аар тухайн асуудлыг хэлэлцэж хуралд оролцсон гишүүдийн олонхын саналаар эгүүлэн татах эсэх шийдвэр гаргахаар байна. Үндсэндээ бол ерөнхийлөгч болсон, эсхүл нас барснаас бусад тохиолдолд гишүүнийг эгүүлэн татах асуудлыг УИХ-аар хэлэлцэж шийдвэрлэхээр байгаа юм. Хэрэв УИХ шийдвэрлэхгүй буюу тогтоол гаргахгүй бол УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэг хийсэн нь тогтоогдсон байсан ч, эгүүлэн татагдахааргүй байна. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-аар гишүүнийг эгүүлэн татах болон чөлөөлөх асуудлыг хэлэлцэхгүй бол бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусгавар болохгүй байх зохицуулалттай байна.

 

-Тойргоос сонгогдсон гишүүн эгүүлэн татагдлаа гэхэд нөхөн сонгууль явах хуулийн хугацаа, заалтууд нь ямар байдаг бол…?

-2019 онд батлагдсан УИХ-ийн сонгуулийн тухай хуулийн 77 дугаар зүйлийн 77.2-т заасны дагуу сонгуулийн тойрогт нэр дэвшиж сонгогдсон УИХ-ын гишүүний орон гарсан бол нөхөн сонгууль явагдана.

Орон гарсан УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийн хугацаа дуусахад нэг жил хүрэхгүй хугацаа үлдсэн бол орон гарсан суудлыг нөхөхгүй гэж хуулиар зохицуулсан байдаг.

-Намын жагсаалтаар орж ирсэн гишүүнийг эгүүлэн татах хуулийн заалтууд юу вэ?

-2019 онд батлагдсан УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 77 дугаар зүйлийн 77.1-т заасны дагуу жагсаалтаар нэр дэвшиж сонгогдсон УИХ-ын гишүүний орон гарсан бол тухайн нам, эвслийн жагсаалтын дараагийн нэр дэвшигчийг УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсонд тооцсон тухай шийдвэрийг Сонгуулийн ерөнхий хороо орон гарснаас хойш 14 хоногийн дотор гаргаж, УИХ-д өргөн мэдүүлнэ гэсэн заалт байдаг.

-Хуулиараа намын жагсаалтаар орж ирсэн гишүүнийг намын даргын шийдвэрээр эгүүлэн татах боломж байдаг уу?

-Байхгүй. Зөвхөн УИХ-ын тухай хуулийн есдүгээр зүйлд заасан үндэслэлүүдээр л эгүүлэн татна. Үүнд, гэмт хэрэг үйлдсэн нь шүүхийн хүчин төгөлдөр шийдвэрээр тогтоогдсон болон Цэцээс Үндсэн хууль зөрчсөн тухай дүгнэлт гарсан бол эгүүлэн татах асуудлыг УИХ-аар хэлэлцэж шийдвэрлэнэ. Гагцхүү, өмнө хэлсэнчлэн эгүүлэн татах үндэслэл бүрдсэн ч УИХ-аас тухайн гишүүнийн эгүүлэн татахыг дэмжихгүй, эсхүл эгүүлэн татах эсэх хэлэлцүүлгийг хийхгүй бол боломжгүй харагдаж байна.

-Намын дарга намын гишүүнээ хөөх, намын гишүүнээс түдгэлзүүлэх эрх нь байдаг. Хэрэв жагсаалтаар орж ирсэн УИХ-ын гишүүнийг намын дарга намаасаа хассан тохиолдолд тухайн УИХ-ын гишүүний бүрэн эрх түдгэлзэх үндэслэл болох уу?

-УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг дараахь тохиолдолд түдгэлзүүлэх эсэх асуудлыг УИХ хэлэлцэж шийдвэрлэнэ гэж УИХ-ын тухай хуулийн 45 дугаар зүйлд заасан байна. Тухайлбал, гэмт үйлдлийнх нь явцад, эсхүл гэмт хэргийн газарт нотлох баримттай нь баривчилж, улмаар Улсын ерөнхий прокурор гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх тухай саналыг УИХ-д оруулсан. Эсвэл гишүүнд холбогдуулан эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн бөгөөд түүнийг албадан саатуулах, баривчлах, цагдан хорих зайлшгүй шаардлагатай гэж үзэн Улсын ерөнхий прокурор бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх тухай саналыг УИХ-д оруулсан. Мөн гишүүнийг эрүүгийн хэрэгт шалгаж яллах дүгнэлт үйлдэн шүүхэд шилжүүлэхийн өмнө Улсын ерөнхий прокурор түүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх тухай саналыг УИХ-д оруулсан зэрэг үндэслэлүүд бий.

Дээрхээс үзвэл, намын дарга нь намын гишүүнчлэлийг түдгэлзүүлсэн, эсхүл хассан гэдэг үндэслэл нь УИХ-ын гишүүний эрхийг түдгэлзүүлэх үндэслэл болохгүй. Хэрэв тийм зохицуулалт байна гэж үзвэл энэ нь Үндсэн хууль зөрчсөн зохицуулалт болох нь гарцаагүй.

Өөрөөр хэлбэл, иргэдийн сонгосон УИХ-ын гишүүнийг намын даргын шийдвэрээр эрхийг нь түдгэлзүүлнэ гэвэл, иргэдийн улс төрийн эрх болон тухайн УИХ-ын гишүүний халдашгүй байх эрх ч зөрчигдөж, хараат бусаар үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй болно.

-Сонгуульд нэр дэвшигчид мэдээж шүүхээс гэмт хэрэгт холбогдолгүй гэдэг тодорхойлолт авч байж дэвшинэ. Шүүхээр тухайн хүнийг гэм буруутайд тооцоогүй л бол нэр дэвших эрх нь нээлттэй байдаг байх. Нэр дэвших процессын үед буюу сонгуулийн үед тухайн хүний гэмт хэрэг хийсэн эсэх нь шүүхээр эцэслэгдээгүй байхад гишүүнээр сонгогдсон тохиолдол саяхан гарлаа. Өөрөөр хэлбэл, Д.Цогтбаатар гишүүний хувьд сонгуулийн үеэр хэрэг нь шүүхэд шилжсэн байсан. Харин сонгуулийн дараа буюу гишүүн болсных нь дараа шүүхээс түүнд гэм буруутай гэж үзлээ. Энэ тохиолдолд яах ёстой байдаг юм бэ. Уг гишүүнийг эгүүлэн татах үндэслэл мөн үү?

-Үндсэн хуульд заасны дагуу шүүхээр гэм буруутайг нь тогтоосон тохиолдолд л тухайн хүнийг гэм буруутайд тооцно гэсэн зохицуулалт бий. Шүүхийн шатанд өмнөх болон шүүхийн шатанд байгаа хэргийн хувьд тухайн хүнийг гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзэх боломжгүй. Түүнчлэн анхан болон давж заалдах шатны шүүхийн шийдвэрийг гардан авснаас хойш 14 хоногийн дотор дээд шатны шүүхэд гомдол гаргах боломжтой байдаг. Энэ хугацаанд ч мөн хүнийг гэмт хэрэг хийсэн гэж үзэх боломжгүй. Тэгэхээр Д.Цогтбаатар гишүүний хувьд сонгуульд өрсөлдөж сонгогдсон нь хууль зөрчсөн асуудал байхгүй. Хэрэг нь эцэслэгдээгүй байсан учраас нэр дэвшээд явсан нь хууль зөрчсөн үйлдэл огт биш гэж үзнэ. Харин одоо бол Дээд шүүхээс шийдвэр гарсан тул, түүнийг дахин дээд шатны шүүхэд гомдол гаргах боломжгүй. Тэгэхээр үндсэндээ Дээд шүүхийн хяналтын шатны шүүх бүрэлдэхүүн тогтоол танилцуулснаар тухайн шийдвэр хүчинтэйд тооцогдоно. Шүүх тогтоолоо шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагад бичгээр хүргүүлнэ. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагаас гэмт хэрэг үйлдсэн нь тогтоогдсон этгээдийн ялыг эдлүүлэх арга хэмжээ авах ёстой.

-Тэгэхээр хамгийн эцсийн шийдвэрийг нь УИХ өөрөө гаргах юм байна , тийм үү?

-Тэгнэ. Гагцхүү, УИХ-ын гишүүнийн бүрэн эрх дуусгавар болоогүй тохиолдолд шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэхийн тулд тухайн гишүүнийг УИХ-ын гишүүнээс эгүүлэн татах ажиллагаа явагдана. Учир нь хэрэв гишүүн гэмт хэрэгт шалгагдаж байгаа бол, түүний халдашгүй байдал, бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудал яригдана. УИХ-ын тухай хуулийн 45 дугаар зүйлд заасны дагуу. Гэтэл Цогтбаатар гишүүний хувьд энэ процесс нь дуусчихсан боловч гэмт хэрэг хийсэн шийдвэр гараагүй байхад УИХ-ийн гишүүн болчихсон асуудал байна.

Тэгэхээр түдгэлзүүлэхгүйгээр шууд эгүүлэн татах асуудлыг хэлэлцэнэ гэсэн үг. Түдгэлзэх асуудал нь гэм буруутай эсэх нь тогтоогдоод, хэрэв гэм буруугүй гэж үзвэл буцаад УИХ-ын гишүүн болох боломжтой гэсэн үг. Харин эгүүлэн татах асуудлыг хэлэлцэнэ гэдэг нь гишүүний бүрэн эрхийг нь шууд дуусгавар болгоно гэсэн үг.

Тиймээс Д.Цогтбаатар гишүүнийг Дээд шүүхээс гэм буруутайд тооцсон шийдвэр гарсан ч УИХ-аас гишүүнийг эгүүлэн татах асуудлыг хэлэлцэхгүй л бол УИХ-ын гишүүн хэвээрээ байх хуулийн зохицуулалттай.

Э.МӨНХТҮВШИН