Олон нийтийн эрх чөлөөний боломжуудын тухай

Хувийн эрх чөлөө нэг хэрэг олон нийтийн дунд хувийн эрх чөлөө хэрхэн боломжтой болох вэ гэдэг нөгөө хэрэг. Хувийн эрх чөлөө олон нийтийн дунд явагдах тул нэг бол хаагдаж боогдоно эсвэл илүү их боломжтой болж шинэ шинэ дараагийн боломжууд нээгдэх жишээтэй.

200 гаруй жилийн хоцрогдолтой орж ирсэн эрх чөлөө, хувийн эрх чөлөө, бие хүн гэх мэт хүн төрөлхтөний орчин үеийн хүн ёсны ойлголтууд социализмаас хойш үнэ цэнээ алджээ. Олон нийтээрээ ажилтай мэргэжилтэй болох боломж олдсон социализм нуран унангуут зөвхөн дураараа дуртай өөрийн зоргоороо зэрлэг бүдүүлэг зан төрх үйл ажиллагаанууд нийтлэг хэм хэмжээ болсоноор олон нийт гэсэн чухал нийгмийн үндсэн хэсэг социализмд дөнгөж бүрэлдэн тогтоод цааш өсөж хөгжиж чадалгүй хэвэндээ үлджээ.

Дуртайгаа өөрөөр хэлбэл дураараа байгаагаа хаана ч хэзээ ч дур зоргоороо аашилж буйгаа эрх чөлөө гэсэн 90-ээд оны эндүүрэл андууралууд төгсгөл болох цаг улам хойшлогдсоор. Эрх чөлөө гэсэн идэй орж ирсэнээс хойш нэг их онолын түвшинд яригдсангүй хоосон үг иш татлалын хэмжээнээс хэтэрсэнгүй. Тиймээс энэ түүхэн ойлголт түүхийнхээ ойлголт гэдгээр өндөр авч чадсангүй. Олон зуун жилийн өмнөөс хүн төрөлхтөн сүм хийд хаад ноёд дээдэс баячуудаас чөлөөлөгдөх гэсэн анхдагч хүсэл явсаар эрх чөлөө гэсэн түүхэн ойлголтыг хэрэгжүүлж чадсан. Энэ анхдагч хүсэл өнөөдөр нэгэнт хүн төрөлхтөнд биелэлээ олж оюуны түвшинд ухааралын түвшинд онолчид эрх чөлөөг ярих болжээ.

Олон нийтийн эрх чөлөө ярих цаг болсон харагдана. Олон нийт гэсэн ойлголт яагаад олигтой бүрэлдэж чадахгүй байгаа гэхээр шашин, улстөр болон эдийн засаг гэсэн ердөө гуравхан сэдэв нийт хэвлэл мэдээлэл болон хүмүүсийн өдөр дутмын амидралын хэв маяг болжээ. Шашин биш шашины нэр барисан байгууллагууд ихсэж мухар сүсэг болжээ. Шашиныг заавал шүтэх ёстой мэт хэрэглэсэн хэвээр. Улстөр бараадаж өөрийнхөө олж аваагүйгээ олж авах гэсэн цорын боломж гэж үнэлсэн хэвээр. Улс орон ярихаараа эдийн засаг л яридаг өөр боловсрол эсвэл эрүүл мэнд гэх сэдэвүүд эдийн засагтай хамт нэгэн түвшинд яригдах боломжгүй хэвээр.

Эдийн засгийг яриад байна уу гэхээр бас биш банк санхүү яриад байх жишээтэй. Хүнийг өрөнд оруулж хэнч биш болгодог 20-р зууны эхэн үеийн зэрлэг капитализмын сүүлчийн мөрүүд ажиглагдсаар. 100 гаруй жилийн хойно өөрсдөө сайн дураараа өр гэсэн том мунхруулгын золиос болох жишээтэй. Татвар төлөхөөс зайлахгүй гэж хүмүүсийг хөөргөдөг байсан бол одоо өр тавихаас зайлахгүй гэсэн бараг л уриа нийт уур амисгалыг эзлэх мэт.

Ерөөсөө ийм сайхан эрх чөлөө гэсэн үнэт зүйлийг үнэгүйтүүлж социализмын өмнөх төлөвт очиж дахин лам нарт доромжлуулж ноёд дээдэс гэж сэтгүүл гаргаж зурагтаар дээдэс баячууд гэж шагширан явах энэ л ухамсарт биш уур амисгал иргэд нэртэй бүртгэгдсэн хүмүүсийн ганц сэтгэлээ тайвшруулж ганц оройг таашаалтай өнгөрүүлдэг хэв маяг болсон мэт. Энэ л өрөвдөлт бие даасан биш шүтэн биширч оролцсон мэт өөрөөр хэлбэл зурагтаа асааж амжиж харсаныгаа тэдний нэгэн хэсэг мэт хөөрөн баясахыг харахад ямар ч доогуур түвшинд өөрийгөө түлхэн оруулна вэ дээ гэж гайхширал төрөх жишээтэй.

Олон нийт бүрэлдэн тогтож хүчтэй байж чадвал улстөрчид гөлөгнөж эхэлнэ бас банк санхүүгийнхэн ч өрөнд оруулж боолчилдог зангаасаа ч татгалзаж эхэлнэ шүү дээ. Ийм жишээнүүд 20-р зууны дунд үеэс хөгжилтэй орнуудад өрнөж чадсан. Тиймээс олон нийтийн санал асуулгаар улстөрийн бүхий л нарийн төвөгтэй асуудлуудыг шийддэг бараг л уламжлал тогтжээ. Тэгэхээр уламжлал гэдэг ийм тус нэмэртэй болохоос биш морь уралдуулж бөх барилдахыгаа уламжлал гэх албагүй ажээ. Асуулга нэртэй гар утасаар асууж компютерт дүн гаргадаг инээдэмт өрөвдөлт үйл ажиллагаанууд эрх чөлөө гэсэн үнэт зүйлийг улам л хямдруулсаар. Ерөөсөө гар утсаар мунхруулдаг гар утсаар хянадаг айхтар хяналтыг харахад Жорж Орвелийн “1984” нэртэй роман 70 гаруй жилийн дараа бас л моод Монголоор дуусна гэдэгтэй адил хэрэгжээд эхэлжээ.

Эд бараанд хууртагдаж сэтгэл устсан оюуны өндөр түвшинд юу ч яригдахаа болиж ямар ч мэдлэг мэрэгжилгүй хүмүүсийн бөөгнөрөл болсон энэ цаг үеийг магад хамгийн шийдвэрлэх эгзэгтэй цаг үе гэмээр. Хаа л бол үнэн худал мэдэгдэхгүй хоосон тархитай хүмүүс амны чинээгээрээ чих дөжиртөл ярисаар байгаад нүүрний тосоо ч зарна уул ус хосолсон нутаг ороноо ч зарна цаашлаад газрын доорх баялаг нэртэй нүүрс зэсээ ч зарна. Сүүлдээ бүр хүн ч зарж улстөрч болгоно хүүхдээ зарж өндөр албан тушаалд суулгах жишээтэй. Ерөөсөө үүнээс өмнө олигтой байсан бил үү гэсэн асуулт тавигдах жишээтэй. Бүх хүн бичиг үсэгтэй гэр оронтой авгай хүүхэдтэй мэргэжилтэй болох боломжтой албан ёсны хууль дүрэм үйлчлээд ердөө л 70 гаруйхан жил болж байна даа.

90-ээд онд авгайгаасаа татгалзаж, хүүхдээсээ зугатааж, мэргэжилээс дайжиж гэр орноосоо оргон явцгааж орчин үеийн амидралаас татгалзаж ноён дээдэс болох гэж их ч хөөрсөндөө. Өнөөдөр бүгд амаа бариж харамсаад барахгүй. Олон нийт устаж ганц нэг хүмүүсийн өөрөө өөрийгөө баясгаж толгойгоороо тоглож тоосноосоо бусгадаг цаг ирсэн дээ. Энэ цагийг эхлүүлэхэд “Үл мэдэх ба түүний нөхөд” ам булаалдан мэдэмхийрч олны толгойг эргүүлж овоо их хөрөнгө мөнгө салган авцгааж өнөөдөр хэдийний бяцхан олигарх болчихсон инээн баясан суугаа биз. Хүний ёс алдагдаж хүн чанар доромжлогдож баян бол хүн гэнэн ядуу бол буруу гэнэ. Хаанаас ийм үг сураад авсан бүү мэд. Юмны учир мэдэхгүй цаад агуулгыг ойлгохгүй зөвхөн л тоть шиг л давтана.

Олон нийт үүсэж чадахгүй эрх чөлөө олигтой хөгжиж хүмүүсийн хүртээл болж чадахгүй байгаа явдал бол хүмүүс маш их аймхай айдастай байгаагийн баталгаа. Түүнээс гадна хүсэл үүсэх өөрөөр хэлбэл хүсэх чадвар сул дорой байгаагийн тэмдэг. Цаашлаад эрх чөлөөнд саад болж буй хүмүүсийг харахад өөртөө маш их итгэлгүй. Энэ байдлуудаас шалтгаалан сав л хийвэл мухар сүсэгтэнүүд рүү очих эсвэл ганданд шалдан баньд нараар ном уншуулж айдасаа дарцгаана. Эрх чөлөөгүй байх ингэж л бусдын тоглоом тохуу болдог. Үүнийг 100 хүрэхгүй жилийн өмнө анхааруулсан даа. Гэртээ суугаад өөрөө өөрийгөө засаж залруулж өөртөө төвлөрч чадахгүй байгаа явдал эрх чөлөөний ямар ч боломжгүй болгожээ.

Энэ сэдвээр ярихад нилээд төвөгтэй тул философийн түвшинд л ярих боломжтой болохоос биш халин ярилцах болоогүй. Одоохондоо олон нийтийн эрх чөлөөний талаар тодорхой судалгаа хийгдээгүй зөвхөн л улстөрийн түвшинд л ганц хоёр өнгөцхөн дүгнэлт ажиглалтууд хийгдсэн хэвээр. Нөгөөтэйгүүр нэгэнт философийн түвшинд яригдаж чадаагүй тул бусад салбаруудад яригдах хараахан боломжгүй сэдэв тул хүний ухамсарт амидралын төлөвлөгөө хир их эрх чөлөөтэй вэ гэсэн асуултын хэмжээнд л энд яриж буй.

Олон нийт гэсэн ойлголт эрх чөлөөт гэсэн ойлголттой нийлэн өндөр түвшинд бодож дээд түвшинд ярилцах ухамсарт үйлдэлийг шаарддаг тул заавал сэхээтэн хүмүүсийн ярилцлага чухал байдаг. Гэтэл хаана сэхээтэнүүд байдаг билээ. Ерөөсөө сэхээтэн бас л эрх чөлөөтэй адил үүсэж сайн бүрэлдэн тогтолгүй устсан биш билүү. Чөлөөт хүсэл жинхэнэ сэхээтэний наад захын шинж тэмдэг биш билүү. Тэгвэл чөлөөт хүсэл үгүй ядаж эрх чөлөөний онолын номууд бичигдээгүй гэвэл ямар сэхээтэн ярих вэ дээ. Сэхээтэн өнөөдөр байхгүй байгаагийн баталгаа ерөөсөө мухар сүсэг гаарч хадаг бүгдийг ороож хадаг бүгдийг хүлсэн хадагт амидрал үүссэний баталгаа биш үү. Сур сур бас дахин сур биш хадаг хадаг бас дахин хадаг биш үү.

Сэхээтэн хүн наадам үзэхгүй шүү дээ. Улстөрчидийн мориний уралдаан улстөрчидийн нутгийн бөхүүд барилдаж байгааг харж тэгж доод түвшинд очоод юугаа хийх вэ дээ. Амидралын утга учир морио уралдуулж бөхөө барилдуулах тэр доод хэмжээнд очно гэдэг ёстой гайхамшигтай.

Олон нийтийн эрх чөлөө ярихад зөвхөн “Би” гэж ярих биш “Бид” гэсэн ойлголт байх ёстой. Энэ “Бид” дотор зөвхөн ойр дотны хүмүүс биш өөр нутгийн хүмүүс яваа шүү дээ. Энд нутгийн бөх гэсэн ойлголт байхгүй шүү дээ. Ерөөсөө яагаад “Бид” болж чадахгүй явсаар 21-р зуунтай золгосон адал явдалт гэнэн томоогүй үйлдэлүүд энэ бүлэгт яригдана.

Хүмүүсийг харахад хамтран амидрах тэр оньсон түлхүүрийг хэн ч олж чадсангүй зөвхөн доод түвшиний өрсөлдөөн дээр тогтож өнөөг хүрсэн болохоор ёс төр, гэгээрэл боловсрол, оюунлаг бодол гэх мэт эзэмшсэн том номын бичээч хүмүүс хараахан төрөөгүй мэт. Өнгөрсөн үеийг харахад түүхийг сөхөхөд ард түмнийг шударга ёс эрх чөлөөний том том онолын номууд бичиж ухааруулж сэхээрүүлж сэрээсэн тийм хүмүүс олдохгүй хэвээр тул ийм доод түвшинд байх аргагүй л биздээ. Олдоогүй л учраас яриан хэлнээс бичгийн хэлний түвшинд аваачих бичгийн хүмүүс төрсөнгүй. Цагаан толгойн хэдэн үсгийг урьд хойно оруулж гээнэ гээхгүй гэж эгшигтэй зууралдсаар цагийг барах шив. Хэл бичиг найруулан бичих түвшинд үлджээ. Орчуулгын хэдэн номууд болон ойлгосон зүйлсээ буруу зөвгүй ярилцаж маргалдсаар номын соёл бас л дөнгөж үүсээд боогджээ. Ном гэсэн үг өөрөө ямар хэлнээс гаралтай билээ.

Өнөөдөр философийн суурийг тавих ёстой эрх чөлөө, шударга ёс цаашлаад аз жаргал гэх мэт ойлголтуудыг философийн түвшинд ярилцаж тодорхой болгоогүй байж шууд л антрополог буюу хүн судлал, психолог буюу сэтгэл судлал, социолог буюу нийгэм судлал цаашлаад политик буюу улстөр ярилцах гээд ямар ч боломжгүй. Энэ салбаруудын тухай байгаа мэт маргалдаад байдаг. Үнэндээ хууль эрх гэсэн ойлголт ч философийн номуудгүйгээр боломжгүй шүү дээ.

Нэг нэгэндээ мэдэмхийрэх гэж яарч уралдан ярих хүмүүсийг зурагтаар харахад ямар их нимгэн мэдлэг болчимгүй боловсролын нөхцөл байдалд буй ил тод харагддаг.

Яг одоо хүний хүсэл, эрх чөлөө, шударга ёс гээд олон нийтийн чухал сэдэвүүдийг нухацтай ярилцах цаг хугацаа нэгэнт болсон мэт. Боловсрол мэдлэг дээр суурилаагүй гэнэн жижигхэн үнэмшсэн зүйлсээсээ салах зайлшгүй түүхэн цаг үе иржээ. Боловсрол гэхээр нэг л цээжилсэн шүлэг эсвэл аман зохиолын ном биш шүү дээ. Физик математиктаа сайн л бол боловсролтой гэсэн ойлголт ч байхгүй. Ерөөсөө анхдагч боловсрол бол хүсэл зорилго гэж юу байдаг түүнд суралцах бөгөөд түүнийхээ дараа хүний хүсэл эрмэлзэл үргэлж эсэргүүцэл зөрчил болон бусдын дургүйцэлтэй тулгарна гэдгийг ойлгож мэдэх шүү дээ. Ингэж л чадаж байвал боловсрлолтой болсоны баталгаа. Хүсэл зорилго болон эрх чөлөө хүмүүст боловсрол шаардана. Боловсролгүй хүн эрх чөлөөгүй.

Мэдээж олон нийт гэдэг хориж хааж хамгаалуулдаг олон хүмүүсийн нэгдэл биш харин нээлттэй ааш сайтай биеэ барисан хүмүүсийн хамтрал болохоос бусдад гайхуулж бусдын нэр хүндийг гутаадаг газар биш. Цэрэг армид цолоороо ялгарч дээрэлхэдэг гэтэл сүм хийдэд лам шавийгаа доромжилж зарц хийдэг бол олон нийт тийм биш. Олон нийт бол амар амгалан бүгдээрээ адил эрхтэй бас тэгш боломжтой хүмүүсийн нэгдэн амидрах орчин нөхцөл шүү дээ. Олон нийтийн амин сүнс бол хэн хэнийгээ зарцлахгүй бас хэн хэнийгээ дээрэлхэхгүй шүү гэсэн зарчим.

Мэдээж хөдөөгүүр яагаад лам нар баяжиж мухар сүсэг дээд цэгтээ хүрсэн явдал бол тэнд нийгэмших нөхцөл байдал устсаны баталгаа шүү дээ. Хөдөөнөөс хотод орж ирээд бас л хотын соёлыг хүндлэхгүй мухар сүсэг лам шүтээний бүдүүлэг үйлдэлүүдээ үргэлжлүүлж буй явдал болон жишээнүүд хотыг хот биш болгодог хамгийн том гэмт хэрэг шүү дээ. Хөдөө хадаг хэрэгтэй бол хотод хадаг биш боловсрол хэрэгтэй.

Ердөө л маш цөөхөн хүн иргэн болж чадсан тул арай гэж л ламаас ч мухар сүсгээс ч хэдхэн хүн ангид явж чадаж буй бол эрх чөлөө ярихад маш хэцүү болсоны баталгаа. Тийм ч учраас одоо энэ цаг үед ёстой жинхэнэ эрх чөлөөг бүр ч их ярих хэрэгтэй. Яагаад гэвэл эрх чөлөөг хэрэглэхгүй л бол эрх чөлөө устах тул эрх чөлөөний дайснуудын эсрэг тэмцэл зарлахаас өөр замгүй.

Олон нийт боломжтой болж чадна гэдэг ерөөсөө иргэншиж бас нийгэмшиж чадсаны л тэмдэг шүү дээ. Олон нийтийг мэдээж бие хүмүүс л бүрдүүлнэ. Тэгвэл тэр бие хүмүүсийн амидралыг ойлгох ойлголт чухал. Ерөөсөө энэ хүмүүс төрөх болон үхэлийн талаар хэлэх үг юу вэ. Хүний оршихуй цаашлаад хүн байх гээд мөн ч их асуудлууд яригдахгүй хүлээсээр л.

Өнөөдөр олон хүн сонголт байгаа мэт хууртаж буй зөвхөн дэлгүүрийн бараануудыг хараад л хууртдаг. Гэтэл олон нийт болох ёстой нийгэм дотор сонголт олон бий юу мэргэжилээ сонгож сургуулиа төгссөний дараа олон сонголт бий юу гэдгийг асуух л хэрэгтэй. Олон нийт үүсэхэд чухал шаардлагатай эрх чөлөөний тухай бодох бодол цаашлаад шударга ёсны тухай төсөөлөх төсөөлөлд оролцож чадаж байна уу гэсэн тухайн хүний оролцоо ямар вэ энэ тухай л ярилцах гээд байна шүү дээ.

Хөдөөнөөс хот руу орж буй хүмүүсийн эрх чөлөөний тухай бодол болон дуртайгаа хийж дураа дагахаас ямар ялгаатай тухай бодсон уу, хотод ирж орон сууцанд орж эсвэл хотын захад гэр бариж хашаа татсаны дараа хотын суурин аж амидрал эхлэнэ. Энэ үед хамгийн чухал тоглоомын дүрэм бол эрх чөлөө. Энэ эрх чөлөө гэсэн үнэт зүйлийг эзэмшүүлж чадах уу. Мэдээж хотоор шууд дамжаад гадаад руу явж л байгаа. Тэд гадаадад эрх чөлөөг эдлэх боломжтой юу.

Олон нийтийн эрх чөлөөний талаар энэ бүлэгт иргэн хүн болоход шаардлагатай хэд хэдэн сэдэвүүдийг хөндөж ярина. Эрх чөлөөнөөс зугатаах нэртэй Герман зохиолчын номыг эрх чөлөөнөөс дайжих гэж орчуулсан байдаг. Гадаад орнуудад тэгж зугатаагаад дайжаад байдаг эрх чөлөөнүүд байдаг л биз. Тэгвэл зугатаагаад дайжаад байх тийм их овоорсон эрх чөлөө Монгол хүмүүст байна уу.

Олон нийтийн дунд хүслээ биелүүлж сайхан амидрахад эд хогшил ярихаас өмнө нийгмийн соёл, залуусын хүмүүжил, гудамж талбайн ариун цэвэр, хашааны доторх дэг журам цаашлаад өндөр төмөр тор татсан хамгаалалттай хашааны гаднах соёлт амидралын боломж гэх мэт ил тод ярих л сэдвүүд шүү дээ. Тийм биш гэвэл хөгжил ярих гэж ам булаалдаад төсөл хийж энд тэнд социологийн судалгаа хийгээд ямар ч хэрэггүй. Хүний одоогийн соёлд хөгжил явагдаж чадвал хуучин соёлоосоо салж илүү дээд соёлд хүрч л олон нийт хөгжинө.

Нүүдэлчин соёлоос мэдээлэлийн соёлд алхан орох амархан ч түүн дотроо учраа олж тууштай явах тийм ч амар биш. Мэдээлэл хүнийг тулах цэггүй болгож ухаан сарниулж зүг чиг алдагдуулна. Ялангуяа тов тодорхой байгалийн эрхшээлд баригдан явсан хүмүүс эцэс төгсгөлгүй мэдээлэл дунд орж ирээд хөл алдах бол наад захын асуудал. Гагцхүү мэдээлэлийг шүүн тунгааж ухааруулдаг оюунлаг хүмүүс өөрөөр хэлбэл сэхээтэн хүмүүс олон нийтэд зайлшгүй шаардлагатай болдог ба үүнийг хангалттай биелүүлэх тэр хүмүүст эрх чөлөө чухал байдаг. Сэхээтэн хүмүүс эрх чөлөөтэй ажиллаж амидрах боломжгүй газар мухар сүсэг шашин шүтлэг хоосон профессор өнгөцхөн зохиолч яруу найрагчид тэнэглэлийг дээд хэмжээнд аваачиж буй ажиглагддаг.

Олон нийтийн эрх чөлөө өнөөдөр нэгэнт боломжгүй болсоор байгаа өнөөгийн байдлын жишээ гэвэл хотын доторх хотхонд бүр цаашлуулбал хотхоны хашаан дотор хаагдмал боогдмол амидрал нийгэмшилд саад болсоор. Бусдаас нууж хаах ил гаргахгүй нууцтай хүмүүс өөрсдийгөө хашаалаад хот хот биш болж буй бол социализмын үед ганц удаа олдсон өндөр соёлыг устгахын тэмдэгүүд. Хот гэдэг дэн буудлын газар биш зочид буудлуудын цуглуулга биш.

Хотын соёл дахин сэргэж чадахгүй удааширсан явдал олон шалтгаантай. Хот мэдэхгүй хүмүүс хотын төлөвлөлтийг бусниулах жишээтэй. Соёл хөгжих бүр эрх чөлөө авчрах болохоос баригдсан хоригдсон зан заншил уламжлалт ёс эрх чөлөөтэй ямар ч хамаагүй. Хот бол орчин үеийн илэрхийлэл байх ёстой. Тиймээс энд яригдсан бүх сэдэвүүдийг задалж нухацтай ярилцахад дор бичсэн олон нийтийн эрх чөлөөний боломжийн тухай сэдэвүүд тус болох болов уу. Эхний сэдэв болгож хууль эрхийн асуудлууд эрх чөлөөг хэрхэн боломжтой эсвэл боломжгүй болгодог тухай бичлээ.

Хууль эрхийн эрх чөлөөний боломжийн тухай

Философийн гаралтай эрх чөлөөний тухай ойлголтыг хуулийн хүмүүс болон хуулийн онолчид тодорхой болгож хүн бүрт хэрэгсүүр өөрөөр хэлбэл хэрэглэгдэхүүн болгох тэр онол чухал байдаг. Ялангуяа сургуулиа төгсөөд шинээр хуулийн мэргэжлийн ертөнцөд орж ирэхэд хамгийн түрүүнд сурах ёстой онол бол иргэний эрх чөлөөний боломжууд шүү дээ. Хууль эрх гэдэг ганц нэг хүмүүст биш олон нийтэд болон тэдний амар амгаланд зориулсан. Харин эрүү шүүлт бол гэмт хэрэгтэнд зориулсан.

Хүмүүсийн амар амгаланд зориулж хийгдсэн хууль эрх хир хүчээ авч чадсан бэ гэдэг асуулт энд тавигдана. Ямар ч үед хүн бага ч гэсэн жаргах өөрөөр хэлбэл жаргаж үзэх гэсэн ойлголттой явж ирсэн. Нэгэнт хүн гэж өөрийгөө нэрлэхийг хүсэж цаашлаад хүн шиг амидрах гэж хүсэж байгаа бол эцэстээ жаргах л гэж буй. Жаргал гэдэг цол шагнал магтаал албан тушаал биш. Хүн төрөлхтөний түүхийг харахад цол шагнал авсаныгаа жаргал гэдэг ард түмнүүдийн баримт олддоггүй. Худал мунхруулгыг тоохгүй ард түмэн нийгэм болж чадсан ба хамтран эв найрамдалтай амидарцгааж энх тайван гэдэг үнэт зүйлийг амталж чадацгаажээ.

Эцсийн эцэст жаргах гэдэг сэтгэлийн төлөв шүү дээ. Жаргасан сэтгэлийг эдлэхийн тулд сайн сайхан амидрах хэрэгтэй л болов уу. Гэтэл сайн сайхан гэж юу билээ. Сайныг хэн хаана тодорхойлж дүрэм журам тогтоох вэ. Сайханыг хэн хаана үнэлж үнэлэмжийн жагсаалт гаргаж түүгээр үнэт зүйлээ үнэлж дээгүүр байрлуулах вэ. Энэ тухай судалгаа хийж номууд бичигдэхгүй хүлээгдсээр. Ерөөсөө бичигдэж байсан уу?.

Жаргалын тухай их дээд сургуулиуд болон арван жилийн сургуулиудад хичээлүүд зааж байна уу. Ингэснээрээ бүгд нэгэн ойлголттой болж чадсан уу. Эсвэл эмээ өвөө аав ээж үр хүүхэд цаашлаад залуу үе бүгдээрээ хоорондоо дэндүү ялгаатай хачин сонин үнэлэмж мэдрэмжүүдтэй юу.

Сайн сайхан амидрах гэдэг хэн нэгнийгээ гоочилж гадуурхаж тасран тусгаарлан хашаанд өөрийгөө хориж хамгаалалтынханаар өөрийгөө тойруулах биш л болов уу. Ийм газар олон нийт ярих боломжгүй. Англи хэлэнд унаж ухаан алдсан хүмүүсийн “town” гэж хотхоноо нэрлэснийг харахад яаж ч хот хот байж чадах вэ дээ. Хотоос жижигхэн суурин газруудыг хотхон гэдэг болохоос биш хотын дотор хотхон байх хэрэг байна уу.

Олон зуун жилийн өмнө хийгдсэн Ромын хуулиудаас авахуулаад Европ болон Америкийн Үндсэн хуулинд эцсийн эцэст хүнийг л эрх чөлөөтэй амидарч өөрийнхөө хүслээ биелүүлэхэд төр ч бас хуулийн агуулга ч зориулагдах ёстой гэж философийн эх үндсээс гаралтай зааж өгсөн байдаг. Хуулиа дээдлэх биш хуулиар дамжуулан хүнийг дээдлэх гэж бичсэнийг уншихад үнэхээр сонирхолтой.

Яг тойрон буй хүмүүсийн хуулийн тухай ойлголт болон Үндсэн хуулийн тухай мэдлэг даанч нимгэн байдаг явдал угаасаа Манжийн үеэс гаралтай ял, ялтан, эрүү шүүлт, залхаан цээрлүүлэх гэх ойлголтуудаас салаагүй харагддаг. 21-р зуунд ялтан ярих хэрэг байна уу. Өнөөдөр хүнийг засаж залруулж хүмүүжүүлэх болохоос биш хэн хэнээсээ илүү билээдээ. Хорихын хашаан доторхоос гаднахууд тийм их дээр гэж үү. Бүгдээрээ л сайн дураараа хашаанд орчихсон байна шүү дээ.

Зөвхөн хуулийн ойлголтуудаас гадна засаг төрийн нэрсүүд болох их засаг, шадар сайд, яамны сайд гэх мэт ойлголтууд бас л үеэ өнгөрөөж өнөөдөр хоцрогдох ёстой атал даан ч өргөн дэлгэр хэрэглэж буй төөрөгдөлийн баталгаа. Яамдууд ердөө л 40-өөд оны хавиас л өөрийн гэсэн байшинтай зохион байгуулалт бүтэцтэй болсон болохоос биш түүнээс өмнө яам байсан гэж ярих тийм ч амархан асуудал биш. Улаанбаатар хот 70 хүрэхгүй жилийн өмнөөс л дүр төрхөө олсон шүү дээ. Хүрээ бол нийслэл гэж нэртэй болохоос жинхэнэ хот байж чадаагүй. Ерөөсөө өөр хотуудыг ч нийслэл болгож болох шүүдээ.

Хуулийг ярих гэдэг эрх чөлөөг ярих тул цоо шинэ асуудлууд гэдэг тодорхой. 20-р зууны дунд үеэс л эрх гэсэн ойлголт гарч ирсэн бололтой. Тунгалаг тамирын Эрдэнэ анх удаагаа эрхтэй болж буйд баян Итгэлт их л дургүйцдэг. Энэ дургүйцэлүүд ихэссээр нэг нэгийгээ хэлмэгдүүлж эхэлсэн ч байх магадтай. 40-өөд оноос хөгшин залуугүй бичиг үсэгтэй болцгоож чадсан явдал юугаар ч солих ёсгүй ололт амжилт. Тэрнээс биш зөвхөн хаад ноёд болон тэдний үр хүүхдүүд л бичиг үсэгтэй байсан 100 хүрэхгүй жилийн өмнө энгийн бичиг үсэггүй ардуудад тэд их л дээдэс хүмүүс шиг харагддаг байсан биз.

Анх 40-өөд оноос орчин үеийн хуулиуд орчуулагдан хэрэглэгдэж эхэлсэн ба түүний дараа 90-ээд онд залруулга засварууд хийгдэж нилээд их хуулийн сууриуд хийгдсэн боловч хүмүүсийн дунд хуулиас илүү мухар сүсэг хүчинтэй хэвээр үлджээ. Яагаад хуулийн дээр мухар сүсэг гарсаны шалтгаан үнэхээр сонирхолтой.

Мухар сүсэгтэй хүнийг мэдлэг боловсролтой хүн шүүмжлэхэд ердөө л үзэл бодол зөрчилдлөө гэж тайлбарлаж буй том төөрөгдөлийн жишээ. Мэдлэг гэдэг үзэл бодол биш. Мэдлэг гэдэг боловсрол. Боловсрол гэдэг мухар сүсгийн дээр. Мухар сүсгийг халах гэж хүн төрөлхтөн боловсрол гэж бүтээж сургуулиуд байгуулсан. Хэрвээ мухар сүсэг үзэл бодол гэсэн гоё ганган нэртэй болж боловсролын дээр гарсан бол сургуулиудын хэрэг байна уу.

Хүмүүс мухар сүсгээс салж шашин шүтлэгээ гэртээ орхиж хүмүүсийн дунд эрх чөлөөг хэрэглэж сурах тэр цаг хугацаа ойртох биш холдож буйг ажиглахад шалтгаан юунд вэ гэсэн түүхийн холбогдолтой асуудал гарч ирдэг.

Эрх чөлөө гэхээр эрхжүүлж чөлөөт байдал буюу эрхт чөлөөт үйлдэл. Хэрвээ эрхжүүлээгүй өөрөөр хэлбэл эрхгүй буюу эрхт биш чөлөөт гэвэл хуулийн гадуур гэсэн ойлголт болох уу. Эрх гэсэн үг хуультай нийлж хууль эрх болоод л эсвэл чөлөөттэй нийлж эрх чөлөө болоод л хамаа намаагүй хэрэглэгдэж буй бүхий л улстөрийн болон Үндсэн хуулийн агуулга ба зорилгуудыг бүдгэрүүлжээ. Үгийн хослолуудаар ингэж тоглож болох уу?

Үндсэн хуулийг хууль биш эрх гэж л нэрлэх бус уу. Тиймээс Үндсэн хууль биш “Үндсэн эрх” шүү дээ. Бүр ам ангайж болохгүй хэл ээдрээд эвлэрэхгүй байгаа бол “Үндсэн хууль эрх” гэж нэрлэх ч боломжтой.

Үг хэл буруу бол бодол буруу явагдана. Нэгэнт бодол буруу явагдвал сэтгэл буруу сэтгэнэ. Сэтгэл буруу сэтгэвэл мэдрэмж буруу мэдэрнэ. Ингээд буруу сэтгэл мэдрэл үүснэ. Нэгэнт сэтгэл мэдрэл буруутсан газар юу ч хийгээд нэмэргүй солиорол явсаар галзуурал болох жишээтэй. Нэгэнт буруу шийдэлээс буруу үйлдэл хийгдэх тул үр дагавар эсвэл үр нөлөө өгөөж ярих ч хэрэггүй.

Эрх чөлөө гэхээр нэг л их том сэдэв ярих гэж буй ойлголт байж болохгүй. Яагаад гэвэл өнөөдөр орчин үед эрх чөлөө мэдээжийн зүйл болсон шүү дээ. Хуулиар эрх чөлөөг хангах мөн хуулиар эрх чөлөөг хамгаалах тухай ярихын оронд харин эрх чөлөө хэрэгжүүлээд юунд хүрэх мөн эрх чөлөөгөө эдэлсэн хүн тэгээд сэтгэл ханамжтай байна уу үгүй юу гэсэн асуулт бас чухал сэдэв. Энэ тухай дараагийн сэдвээр ярилцана.

Хуулиар заагдсан эрхээр зөвшөөрөгдсөн чөлөөт гэдэг бол зөв буруу тодорхой байх жишээтэй. Эрх гэхээр зөвийг л хэлдэг шүү дээ. Энд бөө эсвэл шашин ямар ч үүрэггүй. Хуулийг л дагана. Хийсэн зүйл чин бусдыг баллаагүй олон хүнийг хохироож залилан хийгээгүй биз. Зах зээлийн зүй тогтол эсвэл хүний эрх яриад залуу үеийг эсвэл ээж аав нарыг молигдоогүй биз.

Хүний чөлөөт байдал бусдын чөлөөт байдлыг хязгаарлана. Харин эрхжсэн чөлөөт байдал бусдын эрхжсэн чөлөөт байдлыг улам боломжтой болгоно. Тэгэхээр миний эрх чөлөө бусдын эрх чөлөөг хязгаарлах биш илүү дэмжинэ. Эрхжээгүй дураа дагасан зэрлэг чөлөөт байдал бусдын чөлөөт байдлыг хааж дарж дарамталж эцэстээ ямар ч чөлөөт биш байдал үүсэх жишээтэй.

Үргэлжлэл бий.