Улс орны баялагт нь харийнхан шүлэнгэтэж байхад Уул уурхайн яам “нойр”-ноосоо ч сэрээгүй хурхирч байна. Газар нутгийг нь сэндийлэх гадныханд Монгол Улсын баялаг дуусна уу, байна уу падгүй.

Харин эрдэс, баялгийг нь хурдхан шиг зөөгөөд өөрсийн данс руугаа хийчих  өөдгүй төлөвлөгөөтэй ажиллаж буй. Алтыг нь аваад авдрыг нь хаядгийн жишгээр амин хувиа хичээсэн гадны компаниуд даварч байна. Даварсан компаниудад даруулга хэрэгтэйг салбар хариуцсан сайдаас авахуулаад салбагнаж гүйдэг дарга нар сайн мэдэх байлтай. Гэтэл гэмгүй царайлаад гэдсээ илээд хэвтэж байдаг эрх мэдэлтнүүдийн балгаар газар нутаг минь хүнийх болжээ. Орд газраараа төдийгүй тоймгүй  их баялгийн нөөцөөрөө Өмнөговь аймаг улсдаа толгой цохидог. Тэгвэл тус нутагт эзэн суусан Нарийнсухайт, Таван толгой, Оюутолгой гээд томоохон компаниуд бий. Эдгээр компаниуд нүүрс, зэс, хүдэр, алт гээд олборлохгүй зүйл алга.

 Товчхондоо, газар нутгийг нь хархны нүх шиг хөндийлж нутгийн иргэдийг амаар нь шороо үмхүүлж байна. Амьсгалах агааргүй, улаан шороогоор уушиг, цээжээ хордуулж буй иргэд хаана гомдоллож, хэнд хандахаа мэдэхгүй хохирч сууна. Ёстой л нөгөө баялгийн хараалд нэрвэгдэнэ гээч нь энэ байх.

 УЛААН ШОРООГООР АМЬСГАЛДАГ ӨМНӨГОВЬЧУУД УНДНЫ УСГҮЙ БОЛЖ МЭДЭХ НЬ

Говь нутагт ус гэдэг чанд­­мань эрдэнэ байлтай. Гэтэл уул уурхайн компаниуд унд­ны усаар зогсохгүй газрын хөрс­ний усаар нь гараа угаагаад дууслаа. Тэгэхээр Өмнөговийн 54000 шахуу  иргэн  цангаж мэдэх зовлонд унажээ. Өм­нийн цэнхэр говьд дэд бүтэц муу хийгдсэн. Хэдийгээр сум орон нутгийнхан гадны ком­паниудаас хөрөнгө мөнгө авдаг ч хаашаа, хэний халаасанд шургалсан нь тодорхойгүйгээр алга болчихдог. Ямар сайн­даа л нутгийн иргэд нь ланд уначихаад лаа айлаас гуй­гаад явж байх вэ дээ. Зүй нь гадны компаниуд нутаг усыг нь эзэгнэсэн бол ир­гэдийн амьдрал ахуй, дэд бүтцэд анхаарал хандуулдаг баймаар. Гэтэл уурхай тийш зурайх замууд тэгш, улс орны зүг хөтлөх зам нь улаан шороонд хучигдсан аж. Улаан шороогоор амьсгалдаг Өмнө­говь­чүүд удахгүй ундны усгүй болж мэдэхээр байна. Учир нь Оюутолгой компани олбор­лолтоо хийх нэрийдлээр говийн усыг барж дууслаа. Оюутолгойн ордыг ашиглах үйлдвэр бүрэн хүчин чадлаараа ажиллавал 1250 литр/секунд ус хэрэгтэй гэдэг. Төлөвлөгөөний дагуу бол  газрын доорх усны орд болох “Гүний хоолойн” газрын доорх усны ордын нөөц 870 литр/секунд буюу 75 168 м3 хоногоор нөөцийг баталсан байдаг. Цаашид усны хэрэгцээ шаардлагатай гэж үзвэл 2015 оноос гадаргуугийн усны нөөцөөс ашиглах тухай яригдах байсан. Гэтэл аль хэдийнэ газрын доорх усны нөөцөө дуусгаж, гадаргын ус уруу гараа сунгасан юм. Үүнийгээ тэд тайлбарлахдаа “Өнөөдөр бидэнд батлагдсан усны нөөц хүрэлцэхгүй. Тэгэхээр бид усныхаа нөөцийг нэмэгдүүлэх, шинэ эх үүсгэвэр бий болгох асуудлыг ярьж байна. Оюу­тол­гой усны нөөцийг нэмэг­дүүлэхээр шинээр хайгуул хийж байгаа” хэмээн шалтаг тоочно. Гэтэл бодит байдал дээр Гүний хоолой, Галбын говь гэж тус ордоос 40-60 км-ын зайд газар доогуур хэдэн арван км үргэлжилсэн 200-300-гаад метрийн гүнд орших гүний усны нөөц аль хэдийнэ “дуусчээ”.

УСНЫ ТУХАЙ ХУУЛИЙГ УЛАНДАА ГИШГЭЖЭЭ

Тавантолгойг таваглаж, Оюу­тол­гойг олуулаа идэх мөрөөдөл үгүй болсон. Харин ч газар нутгаа ашиг­луусныхаа хөлсөнд их хэмжээний өрөнд орж мэдэх өөдгүй гэрээг эрх мэдэлтнүүд хийчихсэн гэдэгтээ санал нэгдэх биз. Өнөөдөр бид гэрээ ярьж байх зуурт галбын говь усгүйтэж мэдэх аюулд орсныг сануулъя. Өнгөрсөн онд Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газраас  “Ариун цэврийн тухай”, “Усны тухай”, “Хот суурины ус хангамж, ариутгах татуурга, ашиглалтын тухай” хууль тогтоомж, “Ундны усны MNS 900-2005” стан­дар­тын хэрэгжилтэд хяналт тавих үүднээс говийн аймгуудын усанд шалгалт хийсэн байдаг. Энэхүү шал­гал­тад Дорноговь, Дундговь, Говь-Алтай, Говьсүмбэр, Өмнөговь зэрэг аймгууд хамрагдсан юм. Гэтэл говийн аймгуудын ундны усны зарим худгуудад мөнгө, хүнцэл, бор, кальци, хром, төмөр, магни, манган, молибден, натри, никель, хар тугалга, селен, стронци зэрэг хүнд металлууд стандартад заасан дээд хязгаараас давсан үзүүлэлттэй илэрсэн нь тогтоогдсон аж. Тэгэхээр тухайн нутагт оршин суугчдын эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх түвшинд хүртэл ундны ус нь бохирдсон гэсэн үг. Оюутолгойн Засгийн газартай хийсэн хөрөнгө оруулалтын гэрээ нь 30 жил хүчинтэй. Учир мэдэх хүмүүс 27 жилийн хугацаатай гэх нь ч бий. Ингээд бодохоор  энэ олон жилийн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг говийн усны нөөц хангаж чадах уу гэсэн эргэлзээтэй бөгөөд инээдэмтэй асуулт гарч ирнэ. Оюутолгойнхны яриад байдаг гүний хоолойн усны нөөц хэр вэ. Ийм хэмжээний ус байгаа гэх баталгаатай тоо одоогийн байдлаар байхгүй. Гэрээнд зааснаар нэг секундэд 870 литр ус соруулчихаад 27 жил хэрэглэх үү. Үүнийгээ тэгээд үйлдвэрлэлд ашиглана гэх. Хэрэв гэрээнд зааснаас их хэмжээний хүдэр боловсруулаад эхэлбэл 870 литр секунд ус хүрэлцэх үү. Цаашлаад Олон улсын нисэх онгоцны буудал, томоохон цахилгаан станц, ажилчдын хотхон гээд эсэн бусын зүйл баригдаад эхлэхээр усны хэрэглээ ихэснэ. Энэ мэт зүйлсийг тооцоолоогүй гэж үү Оюутолгойнхон. Оюутолгойн ойр орчмын айл өрхүүд олон зовлон тоочдог. Газар нутаг нь талхлагдсаныг хэлээд яриад нэмэргүй. Дээрээс нь ундны усгүйтэл, агаарын тоос­жилт  толгойн өвчин болжээ. “Уурхай гэдэг нь нэгэн худалчийн эзэмшдэг нүх” хэмээн хошигносон бай­даг. Тэгвэл Оюутолгой ком­панийнхан гүний усаар тэжээгд­дэг ургамал, амьтад зэрэгт үзүүлэх нөлөөллийг урьдчилан тооцоолохгүй өнөө, маргаашийн үйлдвэрлэлтийн төлөө хөрсний усыг хүүлж байгаа бололтой. Нутгийн иргэд болон Оюутолгойд ажилладаг эх сурвалжуудын мэдээлж буйгаар хөрсний ус нэрийдлээр гадаргын ус ашиглаж буйгаа компанийнхан нуун далдлах гэж байдаг аргаа хэрэглэсэн аж. Цоонгуудыг битүүлэх ажлыг хийж нүглийн нүдийг гурилаар хуурчээ. Ингэлээ гээд монголчууд хууртахгүй.

 ХАРИУЦЛАГА ХҮЛЭЭХ ЭЗЭНГҮЙ “ХАЯГДМАЛ” КОМПАНИ

Оюутолгой гэх нэр дэлхийд данстай. Гэсэн атлаа хариуцлага гээчээс хачин хурдан зугтдаг гаж зуршилтай. Эл компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлд монголын талаас Г.Батсүх, Н.Багабанди, Ч.Ганболд, П.Цагаан зэрэг хүмүүс бий. Харин гадаадаас Эндрю Хардинг, Камерон Макрэй, Кэй Пристли, Крис Бэйтман нар байдаг. Мөн гүйцэтгэн удирдлагад Камерон МакРэй, Жак Сато, Хьюстон Спенсер, Айван Велла, Жон М.Жонс, Жастани Карае Матью Гили, Майкл Бек, Питер Николс, С.Отгонбат нарын хүмүүс багтдаг байна. Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчид гэхээр Эрдэнэс Оюутолгой, Туркойз Хилл Ресурс юм. Байгууллагын бүтэц бүрэлдэхүүнийг харахаар хариуцлагыг хамгийн тэргүүнд тавьдаг баймаар нөлөө бүхий эрхмүүд байх. Бодит байдал дээр уул уурхайн нөхөн сэргээлт, усны асуудал байгаль орчны асуудал яригдахаар эдгээр хүмүүсийн нэг нь ч ам нээхгүй алга болчихдог. Ашиг, орлогоороо гайхуулж ярих болохоор ил гардаг эрхмүүд юм. Өнөөдөр Оюутолгойд үүссэн байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн асуудалд эдгээр хүмүүсийн дуу хоолой, хүч чадал хэрэгтэй. Гэтэл таг чиг. Ганцхан жишээнээс дурь­дахад, өнгөрсөн онд хийгд­сэн Оюутолгойн ордоос зэс, алт олборлох боловс­руулах төслийн өргөтгөл шинэч­лэлтийн нэгдсэн төслийн бай­гальд орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэл­гээний тайлан гэж байдаг. Үүнийг баталж гарын үсэг зурсан эрхмүүдийн дунд төлөө­лөн удирдах зөвлөл болон гүйцэтгэх удирдлагуудаас хэн нь ч байсангүй. Хэний ч “танихгүй” хүмүү­сийн гарын үсэг бүхий тайланг өөрсдийн цахим хуудсандаа байр­луулсан байх жишээтэй. Тэгэхээр гадны хөрөнгө оруу­лалтаар монголын нутаг дэвс­гэр дээр үйл ажиллагаа явуулж буй компанийг монгол­чууд л төлөөлөхөөс бус харийн­ханд хамаагүй гэдгийг нотлох шиг. Өнөөдөр усны асуудал хөндөгдөж байгаа ч үнэн хэрэгтэй үйлдвэрлэлийн хаягдлын асуудал хөндөгдөхгүй байна. Энэ хаягдал нь хүний эрүүл мэндэд ямар сөрөг нөлөө­тэйг мэргэжилтнүүд мэд­­дэг баймаар. Хатуухан хэлэхэд, өм­нийн цэнхэр говийн­хон үнсэнд хаягд­сан шалз шиг хоцрох вий дээ. Бид дараагийнхаа дугаарт Өмнө­говьд үүссэн тоосжилтын асууд­лыг хөндөх болно.

“NT” © Б.ЧАНЦАЛ