ОХУ-д В.В.Путин, Монголд МАН ялсан тохиолдолд “Монголын ардчилагчдаас барь, хорь. Түүчээг нь мохоож, зүрхийг нь үхүүл” гэдэг зарчим үйлчилдэг гэх дэл сул яриа бий. Гэтэл үүнийг батлах гэсэн мэт У.Хүрэлсүх Путинд тал засч Э.Бат-Үүлийг шоронд хийчихээд яваад очтол олигтой үнэлэгдсэнгүй.

Орост 1917 онд Хаант засгийг халж, Октябрийн хувьсгал ялсан. Оросын сүүлчийн хаан II Николайг түүхэнд Цагаан хаан, монголчууд Баатар цагаан хаан гэж нэрийдсэн байдаг. II Николай хаан бол хувьсгалаас өмнө Оросыг захирч байсан бөгөөд тэр үеийг Баатар цагаан хааны үе гэдэг. Оросууд хувьсгал хийж, дараа нь коммунизмаар замнасан ч эргээд Путин гэх Баатар цагаан хаантай болсныг дотооддоо хаа сайгүй эсэргүүцэж, тус улсын сэхээлэг хэсэг Путин эрх мэдлээ хэрхэн хэтрүүлж, хаанчилж байгаа талаар баримттай шүүмжилсээр байгаа. өнгөрсөн жил Орос даяар Путиныг эсэргүүцсэн жагсаал хүчтэй өрнөж, гадаад орнуудад ажиллаж амьдарч байгаа оросууд хүртэл байгаа байгаа газартаа “АнтиПутин” хэмээн жагссан нь Баатар цагаан хаанаа эсэргүүцсэн хэрэг л дээ. Иймийн учир түүнийг Баатар цагаан хаан гэв.

У.Хүрэлсүх бараа бологчдоо дагуулаад Э.Бат-Үүлийн цагаан толгойг “ганзага”-лаад Баатар цагаан хаанд бараалхсан боловч бидний, Монголын ард түмний хүсч байснаар л лав айлчлал нь ямар ч үр дүнд хүрсэнгүй. УЦС-аас эхлүүлээд шийдвэрлэвэл зохих тулгамдсан олон асуудал байсан учир ямар нэг шийдэлд хүрч, хэлэлцээр хийж манай эрх ашиг жаахан ч атугай хангагдах байх гэж таамаглаж байтал юун хэлэлцээр манатай амаа ч том ангайж чадалгүй, багшаараа ам руугаа алгадуулаад харин ч нэмж гэрийн даалгавар аваад ирж байгаа хүүхэд аятай л юм болоод өнгөрчихлөө.

УЦС барих асуудлыг сөхтөл “Яах юм бэ, бид та нарыг тогоор ханатал чинь хангая” гэчих шиг боллоо. Тогоор хангая, зүгээр өгье ч гэсэн байж болно. Гэхдээ зүгээр, үнэгүй юм өглөө гэж бодож байтал дараа нь гэнэт хаанаас ч юм төлж дийлэхээргүй өр гаргаж ирээд толгой тоншдог зантайг нь та бид мэднэ ээ дээ. Ах дүүгийн найрамдал гэж монголчууд 60, 70 жил хөөрцөглөж, хөөр болж байтал сүүлд нь Орос ах нар нь өрний хавхандаа тасхийтэл хавчаад авсан. Тогоор хангая гэдгийн цаад санаа нь нэг иймэрхүү урхи, хавхархуу юм байж мэднэ. Нефтийн тал дээр бас дуугарсан биш бүр ч эвгүйтээд явчихав уу, яав. Жижиглэнгээр очоод шавчихаар хэн тэрийг авч, хэн тэрийг нь зарах вэ дээ. Дампуурах хэмжээний төлөв ажиглагдлаа, яриа хэлцлээс нь харахад нефть, шатахуун дээр.

Монголчууд өөрсдөө төмөр зам барьж чаддагийг Женко тэргүүтэй хүмүүс харуулаадахтал бас л гар, хөлийг нь хүлээд авчихлаа. Оросууд л зөвхөн төмөр замын бүтээн байгуулалтыг гардан хийх ёстой болоодохов.

Богдхан төмөр зам, хөндлөн трассууд, боомтуудаар гарах төмөр зам, Ханги-Мандал боомт, Гашуунсухайтын төмөр зам гээд Монгол Улсын хөгжлийг

түргэтгэх томоохон бүтээн байгуулалтын олон ажил бий. Монголд төмөр замын сүлжээг маш сайн хөгжүүлэхгүй бол ганцхан боомтоос хараат байснаар улсаараа хэрхэн боогдож, хаагддагийг саяны Хятад улсын хилийн хориг харууллаа. Дээр дурдсан төмөр замууд баригдаж, үйл ажиллагаа нь эхэллээ гэхэд Эрээн хаагдахад Ханги-Мандалаар орж гараад байж болно. Хангимандал хаагдлаа гэхэд Гашуунсухайтын боомт гэсэн хувилбараар бараа таваараа тасалдуулчихгүйгээр татаад байх боломж бүрдэх юм. Гэтэл ийм сүлжээ, төмөр замуудыг Монголд, монголчуудаар бариулахгүй байх санаагаа сая айлчлалын үеэр нөгөө тал шургуулчих шиг боллоо. Төмөр замыг чинь барьж байна, барилцаж байна гээд Богдхан төмөр замын ажил дээр ах нар лав 10 жилийг өлхөн сунжруулчихаж чадна.

Айлчлал болгоноор шахуу ярьдаг мөртлөө хэзээ ч ажил хэрэг болдоггүй нэг сэдэв байдаг нь хийн хоолой. Энэ удаагийн айлчлалаар мөн л улиглаж байна лээ. Хийн хоолойг тавихаар болсон уу, судлах хэмжээнд очсон уу гэдэг нь бас л тодорхойгүй. Ямартаа ч амаар тохирч байх шиг. Саяхан л “Судалж эхэлж байна” гэдэг байсан юм чинь одоо бол “Судлахаа эрчимжүүлэхээр боллоо” гэдэг

дээрээ ирчихсэн байх гэж таамаглаж байна. Хэлэлцээр ямар шатандаа явж байгаа эсэх, бодит ажил нь хэзээ эхлэх нь учир битүүлэг.

Төмөр зам, хийн хоолой гэх мэт хойд хөршөөс хараат эдгээр сэдэв, ажлууд бол бүгд зэрэглээ. “Хийн хоолой барих ажлыг судлах ажлыг эрчимжүүллээ” гэдэг хийрхсэн, суртал ухуулгын шинжтэй энэ байр сууриа одоо боль. Яг энэ өгүүлбэрийг айлчлал болгоны дараа сонссоор ард түмэн залхаж байна. Улс орны хувь заяатай холбоотой ийм том асуудлууд дээр хийрхэж, худал хэлж аргацааж болохгүй. Ард түмэнд үнэнийг нь хэл. Улс орны аливаа асуудал дээр хийрхэж болохгүй, хийрхвэл яаж элгээрээ хэвтдэгийг та бид сүүлийн хоёр жилд, ковидын цар тахлын үед харлаа, амьдралаараа мэдэрлээ шүү дээ. Яг үнэнээр нь, бодитоор нь юу болсныг, юу ярилцсанаа ард түмэнд өч. Эх орны өмнө тулгамдаад байгаа асуудлуудын үнэн бодит нөхцөл байдлыг ард түмэн, олон нийт мэдэж байх ёстой.

Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үр дүнд УЦС болон яаралтай шийдвэрлэх ёстой хэд хэдэн асуудалд нааштай хариу сонсох эсэх нь нийт Монголын эрх ашиг байсан юм. Монголын эрх ашиг талаас харвал хий дэмий, цаг үрсэн, ашиггүй айлчлал болчихлоо гэж шулуухан хэлж болно. Гэхдээ мэргэжлийн улсууд, дипломатчид юу гэж дүгнэх нь бас өөр байх. Монголын эрх ашгийг хангасан, түүний төлөө зорьсон айлчлал биш юм бол тэгээд хэний эрх ашгийн төлөө хийгдсэн айлчлал вэ гэдгийг мэдэхгүй юм. өөх ч биш булчирхай ч биш, өдөр ч биш шөнө ч биш гэгчээр манай Ерөнхийлөгчийг оросууд хэдэн хөшөө, дурсгалд мөргүүлж байгаад буцаачихав бололтой янз нь.

Монголын Ардчиллын Загалмайлсан эцгийг шоронд хийн байж, нэр нүүрээ баран байж очсоноос нь дүгнэвэл Монгол Улс Ардчиллын “баянбүрд” гэгддэг бахархам тодорхойлолт аль эрт алга болсныг, тэр баянбүрд нь хэдийнэ ширгэчихсэнийг баталчихлаа. Монголын ард түмний хувьд Ардчилал дууссан юм байна. Ардчилсан орон, бид ардчилалтай гэж өөрсдийгөө худлаа хуурдгаа одооноос больцгооё. АН Монголд ардчилал бий гэж худлаа юм ярьж, уриалдгаа ч зогсоо. Хоосон лоозогнохоо аяд.

Ардчиллын төлөө зүрх нь үнэн голоосоо цохилж л байгаа бол хэнийг ч байсан урдаа гаргаад араас нь зоригтой дага л даа. Аль хүчтэй байгаагаа, ардчиллын төлөө тэмцэж чадахыгаа урдаа оруул. Дараа нь дотоод асуудлаа шийднэ биз. Ямартаа ч Ардчиллыг яаралтайгаар эзэнтэй болгож авахгүй бол нөхцөл байдал хүндэрлээ, болохоо байлаа гэдэг нь энэ удаагийн айлчлалаас илт мэдрэгдлээ. “Ганзага”-луулсаар байгаад хэдэн ардчилагчид чинь дууслаа, дууслаа.