Хууль зүйн үйлчилгээний төвийн хуульч, өмгөөлөгч Г.Цолмонгэрэлтэй ярилцлаа.

-Мөрдөн байцаалтын нууц задруулахтай холбоотой хууль эрх зүйн ямар зохицуулалт байдаг, энэ нь ямар үзэл баримтлал зорилготой болох талаар эхлээд ярьж өгөхгүй юү?

-Гэмт хэргийг тал бүрээс нь бүрэн, бодитой шуурхай шалган тогтоох, гэмт хэргийн халуун мөрөөр орж нотлох баримт хуучраагүй, балраагүй байхад бэхжүүлж авах. Гэмт этгээд хамтран оролцсон этгээдүүд, түүнд хамаарал бүхий этгээдүүд өөрийн тусын тулд гэмт хэргийн ул мөрийг баллах, нуун дарагдуулах, нөхцөл байдлыг өөрчлөх байдалд оруулахгүйн тулд Мөрдөн шалгах ажиллагааны баримт мэдээллийг нууцалдаг. Нөгөө талаар гэмт хэргийн талаар олон нийтэд нээлттэй мэдээлэх нь бусдыг гэмт хэрэг үйлдэх сэдэл төрүүлэх, насанд хүрээгүй хүүхдүүдийн төлөвшөөгүй зан суртахуунд сөргөөр нөлөөлнө гэж үздэг.

Гэмт хэрэг гэдэг нь Эрүүгийн хуульд заасан, хүний жам ёсны эрхийн эсрэг, нийгэмд аюултай гэм буруутай үйлдлийг хэлдэг. Гэмт хэрэгтнийг илрүүлж хэргийг шалган тогтоох ажиллагаанд саад учруулж байгаа үйлдлийг Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 21 дүгээр бүлэгт Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны эсрэг гэмт хэрэгт хамааруулж гэмт хэргийг илрүүлэх шийтгэх харилцаанд оролцогч нарыг хариуцлагажуулах замаар хүний эрх аюулгүй байдлыг хамгаалдаг. 2002 оны Эрүүгийн хуулийн 257 дугаар зүйлд Эрүүгийн хэргийн мэдээ баримтыг задруулах гэмт хэргийг хуульчилсан бөгөөд хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгчийн зөвшөөрөлгүйгээр эрүүгийн хэргийн мэдээ баримтыг задруулсан бол хариуцлага хүлээлгэхээр заасан байдаг.

УИХ-аас Эрүүгийн хуульд хамгийн сүүлд 2023 оны арванхоёрдугаар сарын 7-ны өдөр нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан бөгөөд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн 3 дугаар зүйлээр өөрчлөн найруулсан зүйл ангиудын нэг нь Эрүүгийн хуулийн 21.9 дэх хэсэг Мөрдөн шалгах ажиллагааны нууц задруулах гэсэн гэмт хэрэг юм. Эрүүгийн хуулийн 21.9 дэх хэсэг урьд нь 2017 оны тавдугаар сарын 11-ний өдөр мөн өөрчлөлт орж байсан. Ер нь Эрүүгийн хууль 2015 онд одоогийн өнгө төрхөөр батлагдсанаас хойш даруй 27 удаа нэмэлт өөрчлөлт оруулсныг судлаачид шүүмжилдэг, учир нь Эрүүгийн хууль харьцангуй тогтвортой байх, онолын суурьтай, системчлэл ойлгомжтой байх ёстой байдаг авч бодит байдал дээр байгууллагын дотоод журмаас ч олон өөрчлөгдөх нь нэгдүгээрт, анхнаасаа хуулийг судалгаа муутай баталсан, хоёрдугаарт, улс төрийн, эсвэл нийгмийн шинжтэй нөлөөлөл тус хуульд удаа дараа тусч байгааг

-Дорноговь аймагт 13 настай охиныг хөнөөсөн хэрэгтэй холбоотойгоор мөрдөн байцаалтын нууцыг алдахаас сэргийлж хуулийн өөрчлөлт орсон. Энэ тухай тодруулбал?

-D.parlianment.mn сайтын мэдээллээс үзвэл 2022 оны тавдугаар сарын 4-ний өдрийн Засгийн газраас УИХ-д өргөн барьсан Эрүүгийн хуулийн төсөлд 21.9 дэх хэсгийг өөрчлөх агуулга байгаагүй. Мөн УИХ-ын гишүүнээс 2021 оны гуравдугаар 22-нд өргөн барьсан төсөлд ч мөн алга байна.

Харин нэмэлт өөрчлөлтийн төслийг УИХ-аар хэлэлцүүлэх явцад Хууль зүйн яамнаас Эрүүгийн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн үзэл баримтлал төслүүдийн талаарх танилцуулгад хэд хэдэн асуудал нэмэгдсэн гэж ойлгож байна. Хуулийн үзэл баримтлалд Хууль зүйн сайд тодорхойлохдоо “Сүүлийн жилүүдэд мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг задруулах асуудал нэмэгдэж, энэ нь хүний эрх, эрх чөлөөнд халдах, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлөх нөхцөл байдал үүсэхэд хүргээд байна.Иймд мөрдөн шалгах ажиллагааны талаар албаны үүргийн дагуу олж мэдсэн алба хаагч, ажилтан прокурорын зөвшөөрөлгүйгээр мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт, мэдээллийг задруулсан, шүүгч, прокурор, хууль сахиулагч, өмгөөлөгч, мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг албаны үүргийн дагуу олж мэдсэн алба хаагч, ажилтан мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцалсан баримт, мэдээллийг зориуд задруулж, нууцалсан гэрчийг илчилж хэрэг шалган шийдвэрлэх ажиллагаанд саад учруулсан үйлдэлд оногдуулах ялыг чангаруулах шаардлагатай байна” гээд дээрх нэмэлт өөрчлөлтийг 2023 оны 12 дугаар сарын 7-ны өдөр баталсан байна.

Дорноговь аймагт 2023 оны 10 дугаар сард алга болсон бага насны охины талаар янз янзын эх сурвалжаас мэдээлэл хийж олон нийтэд хэлэлцүүлэг өрнөсний үр дүнд тус хуулийн заалтыг чангатгах нийгмийн шаардлага гарсан гэж үзэхээр байна.

-Тодруулахгүй юу?

-Эрүүгийн хуулийн 21.9 Мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг задруулах гэмт хэрэг 2015 оны хуулинд анх үндсэн 1, хүндрүүлэх 1 зүйлчлэлтэй байсан. Тодруулбал, 21.9.1 хэсэгт “ Мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт, мэдээллийг олж мэдсэн хүн, албан үүргийн дагуу олж мэдсэн албан хаагч ажилтан-Прокурорын зөвшөөрөлгүй мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт, мэдээллийг олон нийтэд задруулсан бол 450-1350 нэгжээр торгох, 1-3 сар хүртэлх хугацаагаар зорчих эрх хязгаарлах, 1-3 сар хүртэл хорих ял” зэргээс шүүх сонгож хэрэглэхээр заасан байсан.

21.9.2 “Шүүгч, прокурор, хууль сахиулагч, өмгөөлөгч, мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг албан үүргийн дагуу олж мэдсэн албан хаагч, ажилтан мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцалсан баримт, мэдээллийг зориуд задруулж, нууцалсан гэрчийг илрүүлж хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд саад учруулсан бол 1жил-3 жил хүртэлх хугацаанд эрхийг хасаж 450-14000 нэгжээр торгох, 1сар-3жил хүртэл зорчих эрх хязгаарлах, 1сар-1 жил жил хүртэл хорих ял” шийтгэнэ гэж анх батлагдаж байсан.

2017 оны тавдугаар сарын 11-ний нэмэлт өөрчлөлтөөр 21.9.1 дэх хэсэгт “торгуулийн ял нь 450-5400 нэгжээр торгох, 240-720 цаг нийтэд тустай ажил хийлгэх, 1сар-1 жил хүртэл зорчих эрх хязгаарлах”, 21.9.2 дэх хэсэгт “1сар гэсэн доод хэмжээг 6 сар болгон” ялын хэмжээг нэмэгдүүлж өөрчилжээ.

2023 оны 12 дугаар сарын 7-ны өдрийн өөрчилсөн найруулгаар Эрүүгийн хуулийн 21.9 дэх хэсэг нь 1,2,3 төрлөөр зүйлчилдэг болж өөрчлөгджээ.

  1. Мөрдөн шалгах ажиллагааны талаар олж мэдсэн Хувь хүн түүнийг задруулсан бол торгуулийн ял нь 450-5400 нэгжээр торгох, 240-720 цаг нийтэд тустай ажил хийлгэх, 1сар-1 жил хүртэл зорчих эрх хязгаарлах”
  2. Албан үүргийн дагуу олж мэдсэн алба хаагч, ажилтан-Прокурорын зөвшөөрөлгүйгээр задруулсан бол 1-3 жил эрхийг хасаж 240-720 цаг нийтэд тустай ажил хийлгэх, 6 сар-3жил хүртэл зорчих эрх хязгаарлах, 6 сар-3жил хорих ял
  3. Шүүгч, прокурор, хууль сахиулагч, өмгөөлөгч, албан үүргийн дагуу олж мэдсэн алба хаагч, ажилтан мөрдөн шалгах ажиллаганы нууцыг зориуд задруулсан, нууцалсан гэрчийг илчилж хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд саад учруулсан бол нийтийн албанд ажиллах эрхийг 3-5 жил хасч, 1-5 жил зорчих эрхийг хязгаарлах, эсвэл 1-5 жил хорих ялаар шийтгэнэ гэжээ.

-Сүүлийн үед энэ өөрчлөлттэй холбоотойгоор өмгөөлөгчид мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулахад хүндрэлтэй болсон гэв үү. Ямар хүндрэл бэрхшээл учирч байна вэ?

-Гэмт хэргийг илрүүлэх, мөрдөх ажиллагааг төр хариуцан явуулдаг. Төр мөрдөгч, прокурорууддаа итгэж, өндөр үүрэг хариуцлага эрх мэдэл өгсөн. Тиймдээ ч мөрдөгч, прокурор нь гэмт хэрэг илрүүлэх тусгай эрх хэмжээ, тусгай хэрэгслүүдийг ашигладаг билээ.

Өмгөөлөгчид мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад өөрийн үйлчлүүлэгчийн өгсөн мэдүүлэг өгөх ажиллагаанд болон өмгөөлөгч өөрөө хүсэлт гаргасан мөрдөн шалгах ажиллагаандаа биечлэн оролцох эрхтэй, мөн шинжээчийн дүгнэлтийг танилцах эрхтэй байдаг. Бусад байдлаар хэргийг мөрдөгч прокуророос танилцуулах хүртэл мөрдөн шалгах ажиллагаанд оролцох эрхгүй хуультай. Өмгөөлөгч мөрдөн байцаалтын ажиллагаа дууссан үед хэргийн материалтай танилцдаг.

Хэргийн материалыг нууцын зэрэгт авсан материал, нууцад аваагүй гэж ангилж болно. Шүүх хуралдаан хуульд заасан зарим хэрэгт болон оролцогч хүсэлт гаргаснаас бусад тохиолдолд нээлттэй явагдна гэсэн зарчимтай. Багануурын нүүрсний хэрэг, Н.Түвшинбаярын хэргийн хуралдаан нээлттэй явагдсаныг бид мэднэ. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэвэл нууцад аваагүй хэрэгт мөрдөн шалгах ажиллагаа дууссан бол хэргийн талаар олон нийт мэдэх, мэдээлэл авах боломжтой гэсэн үг юм.

-Ер нь өмгөөлөгчийн эрх мэдэл хязгаарлагдмал гэж ойлгож болох нь ээ?

-Тийм. Нөгөөтэйгүүр дэлхийн зарим орнууд прокурор, мөрдөгчтэй зэрэгцээд өмгөөлөгч мөрдөн шалгах ажиллагаанд нээлттэй оролцох боломжтой байдаг, манай орны хувьд энэ нь хязгаарлагдмал байгааг зарим хуульчид шүүмжилдэг. Прокурор шинжээч томилох эрхтэй бол өмгөөлөгч прокурор зөвшөөрсөн тохиолдолд л шинжилгээ хийлгэх эрхтэй байх жишээний. Мөрдөн шалгах ажиллагаа дууссаны дараа прокурорт нэмэлт ажиллагаа хийлгэх хүсэлтээ өмгөөлөгчид гаргадаг, мөн шүүхийн урьдчилсан хэлэлцүүлгийн явцад нэмэлт ажиллагаа хийлгэх хүсэлт гаргах боломжтой, гэхдээ түүнийг шүүх үндэслэлтэй гэж үзсэн тохиолдолд л прокурорт буцаан гүйцэтгүүлэх боломжтой. Өмгөөлөгчийн мөрдөн шалгах ажиллагаанд оролцох эрхийг нэмэгдүүлэх нь яллах цагаатгах талын баримтыг бүрэн цуглуулах, хэргийг тал бүрээс нь бүрэн бодитой, шударга шийдвэрлэхэд дөхөм болно гэж боддог.

-Энэ өөрчлөлт нь сэтгүүлч мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулахад хүндрэлтэй болсон. Хүн гэдэг заалт ороод ирчихсэн. Үүнд сэтгүүлч орно гэж үзэж байгаа. Өнөөдөр ч энэ заалт хэвээр байгаа?

-2002 оны Эрүүгийн хуулийн зохицуулалтыг харвал “Хүн” гэдэг ойлголт угаас байсан байна гэж харагдана. Ихэвчлэн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцсон оролцогч, гэрч, шинжээч, цагдаа прокурор шүүх өмгөөллийн байгууллагын ажилтан туслахууд, дадлагын оюутнууд гэх мэт хүмүүс тухайн хэргийн талаар мэдээ баримтыг мэдэж байгаа тус хүмүүс хамааралтай гэж ойлгож болно.

Харин Эрэн сурвалжлах сэтгүүлч нар, сонирхогч этгээдүүд тухайн хэргийн талаар таамаглал дэвшүүлэх, баримт цуглуулах, нийтэд илэрхий байгаа баримтын хүрээнд мэдээ бэлтгэх, дүгнэлт хийх эрх нээлттэй.

Эрүүгийн хуулийн 21.9 дэх хэсгийн зохицуулалтуудыг задлан үзвэл-мөрдөн шалгах ажиллагааны баримт, мэдээллийг олж мэдсэн хувь хүн-түүнийг задруулсан бол хариуцлага хүлээнэ. Олон нийтэд задруулсан гэх ойлголтыг хасч тодорхой тооны этгээдүүдэд задруулсан л бол хариуцлага тооцохоор байна. Албаны үүргийн дагуу тус мэдээллийг мэдэж байгаа албан хаагч ажилтан бол түүнд мэдээлэл хийх зөвшөөрлийг прокурор өгөөгүй л бол мэдээлэх нь хориотой байх нь. Шүүгч прокурор хууль сахиулагч өмгөөлөгч нь мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцалсан баримт мэдээллийг зориуд задруулахгүй байх зэрэг ойлголтыг нарийн тодорхойлох шаардлагатай байна. Жишээ нь, Мөрдөн шалгах ажиллагааны нууц гэсэн ойлголтыг тодорхойлсон хууль байхгүй байна.

Мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт, мэдээлэл гэдгийг мөн л онож тодорхойлохгүй бол таны асуусанчлан хэт ерөнхий байгаагаас сэтгүүлчдийн, эсвэл өөр хэн нэгний олж авсан мэдээлэл мөрдөн шалгах ажиллагааны баримт байсан гэж үзэн хэрэг нээн шалгагдах нөхцөл байдал үүснэ.

Эрүүгийн хуулийн 21.9-д зааснаар хэрэг үүсгээд-Яг мөрдөн шалгах ажиллагааны баримт мөн эсэх, түүнийг задруулсан эх сурвалж нь хэргийн хавтастай танилцсан нууц мэдээллийг мэдэж байсан хүн мөн эсэх, задруулахгүй гэсэн баталгаа гаргасаар байж задруулсан эсэх, түүнийг олж авсан хүн ямар зорилгоор задруулж байгаа зэрэг нөхцөл байдлыг шалган тогтоох байх л даа. Гэхдээ л тус хуулийг хэрэглэх явцад хэргийн бүрэлдэхүүнийг тодорхойлоход хүндрэл учрах, хэт ерөнхий байгаагаас бүхий л тохиолдол гэмт хэрэгт тооцогдох, улмаар ялимгүй нөхцөл байдалд бусдыг хилсээр шийтгэх, сэтгүүлчдээр дамжуулан явагддаг мэдэх эрхийн хязгаарлалт дарамтыг бий болгох зэрэг сөрөг талтай.

Б.ЭНХЗАЯА