Дарьгангачуудын биет болон биет бус соёлын өв, нүүдэлчин амьдралын хэв маягийг сурталчилж, гадаад, дотоодын аялагчдыг урин дуудах зорилготой “Ганга нуурын чуулган” энэ сарын 5, 6-ны өдрүүдэд Сүхбаатар аймгийн Дарьганга суманд зохион байгуулагдсан талаар өмнө нь бид мэдээлж байсан. Уг чуулганы үеэр Дарьганга дархчуудын бүтээлийг дэлгэн үзүүлсэн төдийгүй Төрийн дархан Ш.Даваадорж хүү, хүргэний хамтаар газар дээр нь мөнгөн аяга тэргүүтнийг урлан үзүүлж байв. Энэ бол чимхлүүр ажиллагаа бүхий уран хийцээрээ бусдаас ялгардаг дарьгангын гар урлалыг шавь сургалтаар өвлөн уламжлуулахад “Ганга нуурын чуулган”-ыг зохион байгуулагчид ихээхэн анхаарал хандуулан ажиллаж байгаагийн илрэл юм. Ингээд дархчуудтай хөөрөлдсөнөө хүргэе.

Ш.Даваадорж: Дарьганга хийц бүтээлч сэтгэлгээ, чимхлүүр ажиллагаа их шаарддаг

-Дарьганга хийц бусад хийцээс юугаараа ялгардаг вэ?

-Дархан бол нэн эртний урлаг. Өнгөрүүлсэн цаг хугацаа аливаа зүйлийг боловсронгуй болгодог. Дарьгангын мөнгөн урлал он цагийн уртад хээ угалзны гүйцэтгэл болоод зохиомжны хувьд нэн өвөрмөц шинжийг агуулан баяжиж, тэрхүү онцлог хэв шинжээ хадгалж ирсэн. Жишээлбэл, өлзий хээ, цэцгэн хээ, навчин хээ гэх мэт дүрслэхэд маш гоё зүйлсийг урлалдаа шингээж өгдөг учраас илүү их бүтээлч сэтгэлгээ, чимхлүүр ажиллагаа шаардагддаг, үүгээрээ бусдаас ялгарч чаддаг.  

-Таны урласан бүтээгдэхүүнийг тоолвол хэд хүрэх бол?

-Дарьгангын алдарт дархан М.Балдан-Осорын охин Б.Буд гэж зураач байдаг. Бид хоёр  2008 онд Алтан овооны тахилгын үеэр “Тал нутгийн өв соёл” сэдэвт хамтарсан үзэсгэлэн гаргаж байсан. Үзэсгэлэнд тавьсан бүтээлүүдээрээ ном гаргасан. Үүнд хүүхдэд хэрэгтэй номын цүнх, хонхноос эхлээд бэлэг дурсгалын зэс хөөмөл, сүм суварга, төрийн тэргүүнүүдийн захиалж хийлгэсэн эд зүйлс гээд олон зүйл багтсан байгаа. Түүнээс хойш ч олон бүтээлийн ард гарлаа. Нарийн тоо хэлж мэдэхгүй байна.

-Бүтээгдэхүүнээ хаагуур борлуулдаг вэ?

-Лангуу, дэлгүүр гээд байх юмгүй. Энэ урлагийг авч явахад нэг хүний нас багадна. Бүтээлийнхээ санааг бодож, боловсруулж, хийхэд маш их хугацаа зарцуулагддаг, дэлгүүр бодохтой манатай. Ерөнхийдөө амнаас ам дамжих байдлаар бүтээгдэхүүн маань борлогддог доо. Нэг хүний захиалгаар ямар нэг зүйл хийгээд өглөө гэхэд тэр нь бусад хүмүүст таалагдаад бидэнд хандах жишээтэй.

-Танай удамд дархан хүн байсан уу, энэ ажлаа үр хүүхдүүддээ өвлүүлэн сургах талаар санаа тавьж байгаа биз дээ?

-Манай удамд таван үеийн дээр буюу 13-р зууны үед маш уран дархчууд байсан юм билээ. Тэд Чингис хааны цэргүүдийн хуяг, дуулгыг хийж өгдөг байсныг олж мэдсэн. Хүний гень долоон үедээ мултардаггүй, авъяас болон бусад шинжээ хадгалдаг гэдэг. Хүү Д.Ганбаатар маань 24-р сургуульд уран зургийн багшаар ажилладаг. Хүргэн маань бас дархан. Охид ч гэсэн нэлээд гарын уртай, гоёл, чимэглэлийн зүйлс хийдэг.

Г.Эрдэмбилэг: Монголынхоо нийт дархчуудад  зориулсан хөшөө бүтээх хүсэлтэй

Ганга нуурын чуулганы үеэр өөрийн урласан бүтээлүүдээ дэлгэн үзүүлсэн Г.Эрдэмбилэг дархантай уулзаж ярилцлаа. 

-Дархан хэмээх энэ урлагт хэдийнээс эхлэн зүтгэв?

-Миний хувьд 16 настайгаасаа эхлээд 20 жил гар урлалд зүтгэж байна. Сүхбаатар аймагт төрж, өссөн. Одоо Дорнод аймагт амьдарч байгаа. Энэ удаагийн “Ганга нуурын чуулган”-аар бүтээлийг маань дэлгэн, олон нийтэд үзүүлэх боломж олгосон Сүхбаатар аймгийн музейн хамт олонд талархаж байна. Бүтээлүүдийн маань дийлэнх хувийг эмээл, мөнгөн аяга, хэт хутга эзэлдэг.

-Таныг дархчуудад зориулсан хөшөө барих гэж байгаа гэлээ. Аймгийн төвд “Эрдэнэмандал” хийдийн өмнө нэг дөшний хөшөө барьсан байна билээ. Дахиад тийм хөшөө хэрэгтэй гэж үү?

-Хийдийн өмнөх гудамжийг нэрт дархан М.Балдан-Очир агсны  нэрэмжит гудамж болгосон байдаг. Тэр гудамжинд нэг дөшний хөшөө барьсныг би дуулсан. Гэхдээ тэр нь орос маягийн дөш байна гэдгийг дархчууд маань хэлж байсан. Миний хувьд Алтан овооныхоо энгэрт дархчуудад зориулсан хөшөө бүтээх хүсэл, зорилго тээж яваа. Энэхүү хөшөөг монголын бүх л дархчууд зорин ирж, адис жанлав хүртдэг байгаасай гэж хүсч байна. Энэ санааг маань олон хүн дэмжиж байгаа. Ялангуяа Сүхбаатар аймгийн гаралтай дархчууд, жишээлбэл төрийн дархан Ш.Даваадорж ах маань маш таатай хүлээж авсан.

-Хөшөөний тухайд ямар материалаар хийх, ямар санаа агуулсан байх талаар төсөөллөө хуваалцаач?

-Доод биеийг нь боржин чулуугаар, дээд хэсгийг нь зэсээр хийсэн дөшний хөшөө байна. Гэхдээ орос дөшнөөс өөр, монгол, тэр дундаа дарьганга дархчуудын ашигладаг дөш байна. Үүнийг манай дархчууд өөрсдөө хийчихнэ.

-Яагаад заавал дөш гэж?

-Бидэнд харагддаггүй, далд ертөнцийн бүх муу, муухай зүйлсийг алх, дөш үлдэн хөөдөг хэмээн үзэж, эрт үеэс хүндэтгэлтэй хандаж ирсэн байдаг. Тухайлбал, дээхнэ үед хошуу ноёд цагаан сараар хамгийн ахмад эсвэл хамгийн алдартай дархныд айлчилж, дөшнөөс нь адис авдаг байсан гэдэг. Зарим газар дөшний баяр ч тэмдэглэдэг юм билээ. Энэ утгаараа дархчуудад зориулсан хөшөө бол дөш байх ёстой гэж үзсэн. Дөш бас эрэмбэтэй. Жишээлбэл, надад “Ван” дөш байдаг. Аймгийн музейд “гүнж” дөш байдаг. Ван дөш бол гүнж дөшийн өвөө гэж хэлж болно.

            Нэг зүйл сонирхуулж хэлэхэд, манай урлангийн ойролцоо 500 орчим метр зайд байдаг нэг подстанцыг чөтгөртэй гэж хүмүүс ярьдаг. Тийм болохоор үүнийг сонссон хүмүүс хажуугаар нь өнгөрөхдөө эвгүйцдэг юм билээ. Би шавьтайгаа хамт оройдоо голдуу ажлаа хийдэг юм л даа. Энэ үед бид хоёр “өнөөх чөтгөр одоо нэлээд холдоод, хоёр километрийн цаана очсон байх даа, бодвол өглөө буцаад ирэх биз” хэмээн хошигнож ярьдаг /инээв/.

-Бид Дарьганга хийцний талаар зөндөө дуулсан. Өөр ямар, ямар хийц байдаг вэ?

-Дарьгангачуудаас гадна төв халхын урчууд, Ноён сэврэйгийнхэн, хойшоо Хөвсгөл тийшээ Далай чойнхорынхон, Баруун монголынхон гэхчлэн бүсчилж ярьж болно. Баян-Өлгийн казакчууд хүннүгийн үеийн хийцтэй сонирхолтой бүтээлүүд бас бий. Эдгээрийг ялгаж салгаж хардаг байх хэрэгтэй.