“БХЯ Заамарын ордод цэрэгжүүлсэн хамгаалалт оруулах гэж байна, орд газартай болж олборлолт хийх нь гэхчилэн мэт янз бүрийн мэдээлэл тарах боллоо. Үнэн бодит мэдээллийг өгнө үү?

-Ямар ч хариуцах эзэнгүй болчихсон энэ мэт уурхайг тийм байдлаар ашиглаж яагаад болохгүй гэдэг үүднээс ажлын хэсэг томилогдон ажиллаж байна. Гэхдээ эхлээд аль нэг орд газар дээр туршиж үзье. Хэрвээ үнэхээр боломжтой, зөв зүйтэй ажил байж чадвал цааш нь үргэлжлүүлье гэсэн байр суурьтай байгаа. Гэхдээ Батлан хамгаалах яам төрийн байгууллага учраас шууд зөвшөөрөл өгөх боломжгүй. Тийм хуулийн зохицуулалттай юм. Харин БХЯ-ны дэргэдэх Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар ч юм уу, аж ахуй нэгж байх аваас хариуцуулаад ажиллаж болох юм гэсэн хувилбарыг ярьж байна.

-Төрийн өмчид компани хайгуулын юм уу, ашиглалтын үйл ажиллагаа явуулна гэсэн үг үү. Мөн олборлосон алтаа Батлан хамгаалах яам юунд зарцуулах талаараа албан хүсэлтдээ ирүүлж үү. Цэргийн албан хаагчдаа хооллох эсвэл зэвсэг худалдан авахад ашиглах юм болов уу. Та сонирхсон л байлгүй?

-Мэдээж олборлолт явуулна. Олборлосон алтаа Монгол банкинд тушаах ёстой.

Тэр ойлгомжтой. Бид яагаад энэ хувилбарыг сонгоод байгаа нь бас учиртай. “Заамар”-ын уурхайг аль хэдийнэ эвдээд, сүйдэлчихсэн учраас хувь компани ажиллахад хэцүү. Харин цэрэгжүүлсэн байгууллагын харьяа газрууд техник тоног төхөөрөмж, хүн хүчээ ашиглаад орд газрыг ашиглах боломжтой учраас энэ хувилбарыг туршиж үзэх гээд байгаа хэрэг. Туршаад үзэхэд яагаад болохгүй гэж. Тийм учраас хийгээд үзье гэж л яриад байна. Хоёр гурван газар ажиллаад үзье гэсэн хувилбар байгаа. Яг эцэслэн шийдээгүй учраас газрын нэрийг энд дурьдаад яахав” энэ бол Уул уурхайн яамны Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Б.Батхүүгийн “Монголын мэдээ” сонины 2015 оны арванхоёрдугаар сарын 8-ны өдрийн дугаарт өгсөн ярилцлагын хэсэг. Уг ярилцлагыг хэд хэдэн удаа уншлаа. Унших тусам инээд ч хүрэх шиг, уур ч хүрэх шиг. Дэлхий дахинд хугацаат цэргийн албан хаагчдаа алт олборлолтод дайчилсан тохиолдол ердөө ганц. Тэр нь БНХАУ. Хятадын соёлын хувьсгалын эцэг Мао-гийн үед Зэвсэгт хүчин нь өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлнэ хэмээснээс үүдэн тус улсын Зэвсэгт хүчин эдийн засгийн бүхий л салбарт хөл тавьсан төдийгүй уул уурхай тэр дундаа алтны салбарыг ч орхиогүй аж.

Үүнийг олон улсын хүний эрхийн байгууллага эрс эсэргүүцэн хугацаат цэргийн албан хаагчаар албадан хөдөлмөр эрхлүүлэх нь олон улсын гэрээ конвеци төдийгүй хүний эрхийг ноцтойгоор зөрчсөн хэрэг хэмээн үзэж, үүнийгээ нэн даруй засч залруулахыг хүссэн албан шаардлагыг Хятадын шинэ Ерөнхийлөгч Си Зинь Пин хүлээн авч улсынхаа Батлан хамгаалах салбарт “ их цэвэрлэгээ” хийсэн гэнэ билээ. Дэлхийд мөртэй том улс олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээ ийн биелүүлж байхад Монгол Улс эсрэгээрээ Батлан хамгаалах салбар нь төрийн өмчит компани байгуулан түүгээрээ дамжуулан Зэвсэгт хүчнийхээ чадавхи, хүний нөөц, техник тоног төхөөрөмжийг ашиглан, маш бага зардлаар алт олборлох тухай яриа өрнүүлж байгаа нь зөв шийдэл мөн үү.

Миний санах нь ээ, 1990-ээд оны дундуур нэгэн генерал алт олборлогч хувийн компанид ажиллах хугацаандаа танил талаа ашиглан БХЯ-тай гэрээ байгуулан,инженерийн техник тоног төхөөрөмжийг нь түрээслэн мөнөөх Заамарт алт олборлосон юмдаг. Цэргийн техник тоног төхөөрөмж гэдэг уул уурхайн зориулалтынх биш учраас хэдхэн өдөр ажиллаад эвдэрч , ашиг олсноосоо эс бөөн төлбөр ялбарын асуудал яригдаж байсансан. Эл үйлдэл шилэн кабель тавигдах үед ч давтагдсан байдаг. Тэгэхээр цэргийн зориулалттай техник хэрэгсэл бол цэргийнх л байдаг байхгүй юу. Дээр нь нэмж хэлэхэд, манай ашиглаж байгаа техникийг эдүгээ Орос үйлдвэрлэхээ больсон тул уулын ажилд ашиглаад эвдэрсэн тохиолдолд сэлбэг хэрэгслийн эрэлд мордоод ч тусыг олохгүй л болов уу. Захиаллаа гэхэд шинэ техник авснаас илүү өртөг зардал гарах биз.

Нөгөөтэйгүүр, би эх хүн. Эх орныхоо өмнө тангараг өргөн торгон хилээ манахаар явсан хүүгээ Заамарын алтны орд газарт “нинжа” болох эс бөгөөс уулын ам сахисан хамгаалалтын ажилтан болгож, алтны төлөө амиа тавих шуналт этгээдүүдийн гарт амийг нь өргүүлмээргүй байна. Энэ утгаараа цэргийн албан хаагчтай холбоотой хууль эргүүлж үзлээ. Ямартай ч хуульд “Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин нь цомхон, чадварлаг, мэргэжлийн байна” гээд заачихаж.

Бас “... Цэргийн эрдэмд шамдан суралцах” гэсэн байна лаа. Гэтэл хүү минь цэргийн эрдэмд бус алтыг хэрхэн олборлох, угаах тухайд мэргэжлийн болчихоод халагдах хэрэг үү. Ийм байж болохгүй байх аа. Энгийн иргэд үүнийг “Монгол Улсын Засгийн газар цэргийн албан хаагчдаа тэжээж дийлэхгүйдээ тулж, тэднээр алт олборлуулах хэмжээнд очоогүй байлтай. Хэрэвзээ эх орон батлан хамгаалах зэвсэггүй болчихоод хэдэн бор цэргээ шороотой хутгах хэмжээнд хүрчихээд байгаа юм уу” гээд ойлгочихвол яана. Тийм биш байгаасай гэж залбирая. Үүнтэй холбогдуулж, өөрийн дуулсныг өгүүлье. ЗХУ тухайн үед Байгаль –Амарын төмөр замыг тавихдаа ч хугацаат цэргийн албан хаагчдаа дайчлаагүй юм билээ. Энэхүү бүтээн байгуулалтад оюутан залуусын хөлс хүчээр бий болжээ. Тиймээс алт олборлож, Монгол банкинд тушаах тухай асуудал нь яавч цэргийн албан хаагчийн эх орныхоо өмнөх хүлээх үүрэгт багтах ёсгүй. Хожмын хойшид ч цэргийн хууль дүрэмд нэмэлт, өөрчлөлтөөр ч орохгүй биз.

Тэгээд ч саяхан Монгол Улс НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн гишүүн болох эрхтэй болсон биш билүү. Гэтэл нэг гараар хийснээ нөгөө гараараа устгахтай адил шинэ цагийн Монгол Улс хоёрын хоёр олон улсын конвецид нэгдчихээд байхад хугацаат цэргийн албан хаагчдаараа алт ухуулах гээд байгааг ер ойлгохгүй байна. Барилга, төмөр замын бүтээн байгуулалтын асуудал бол арай өөр хэрэг. Цэргийн мэргэшсэн анги нэгтгэлүүд цэргийн зориулалтаар ашиглах бүтээн байгуулалтад гар бие оролцдог л юм билээ. Гэхдээ бидэнд эргэж харах гашуун туршлага бий. Эх орны бүтээн байгуулалтад оролцуулах 1000 цэргийн карантенийг байгуулах гэж хэрхэн тэвдэж байлаа даа. Эдүгээ эдийн засаг хямарчихаад байхад 24 тэрбум төгрөгийн төсөвтэй Батлан хамгаалах салбар бүтээн байгуулалтад оролцож чадах нь юу л бол. Хугацаат цэргийн албан хаагчдын хувьсах зардал дөрвөн сая гэхээр 6000 цэргийн асуудлыг шийдэх төсөв. Гэтэл барьж буй төмөр замаа дагаад нүүлээ гэхэд түүнийг дагаж гарах урсгал зардлаа даах тэнхээ байхгүй шүү дээ. Бас мэргэжлийн боловсон хүчин байхгүй. Тэднийг сургах, дадлагажуулах зардлаа хаанаас олох юм.

Барилга ч ялгаагүй. Энэ мэтчилэн ахуй хэрэглээ, эмнэлэг үйлчилгээ гээд зөндөө зардал бий. Тиймээс алт олборлож, Монгол банкинд тушаах асуудал бол Батлан хамгаалах салбарын хошуу дүрж, хөл тавих зүйл ердөө ч биш. Хууль ч байхгүй. Ингэж хэлэхээр Б.Батхүү даргын хэлсэнчлэн “Батлан хамгаалах яам төрийн байгууллага учраас шууд зөвшөөрөл өгөх боломжгүй. Тийм хуулийн зохицуулалттай юм. Харин БХЯ-ны дэргэдэх Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар ч юм уу, аж ахуй нэгж байх аваас хариуцуулаад ажиллаж болох юм гэсэн” гэх тайлбарыг өгөх л байх. Тиймээс энэ асуудалд Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга Ж.Бямбадорж ямар байр суурьтай байгааг манай сонинд өгсөн ярилцлагын хэсгээс дахин хүргэх нь зөв байх.

“Монгол Улс саяхан НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн гишүүн болох эрхтэй боллоо. Гэвч дотооддоо дээр таны хэлсэнчлэн жижиг шалтгаан дурьдсан асуудлаа зохицуулж чадаагүй байж гадаадад хүний эрхийн талаар ярина гэхээр өрөөсгөл сонсогдоод байгаа юм?

-Нэр төрийн хэрэг, том асуудал. Бид баярлах ёстой. Гэхдээ энэ бол гоёлын дээл биш шүү. Монгол Улс бахархах асуудал ч биш. Бид маш том хариуцлага хүлээж байна. Хүний эрхийн талаар гарсан олон улсын гэрээ конвенцийг үлгэр жишээ биелүүлдэг байх ёстой. Дотоодын хууль тогтоомжоо ягштал биелүүлж, хүний эрхийн талаар бүх байгууллага сэтгэл гаргаж, хөрөнгө мөнгө тавьж ажиллах учиртай. Засгийн газар, УИХ шаардлагатай шийдвэрийг цаг алдалгүй гаргах гэх мэт олон шалгуурыг шаардана. Тэгж байж л бид бусдын хүний эрхийн асуудлыг ярих эрхтэй болно. Өөрөө сайн байж бусдад үлгэр дууриал болдог шүү дээ. Энэ шаардлагыг монголчууд бүх нийтээрээ дагаж мөрдөх учиртай юм.

-Олон улсын гэрээ конвенц­ийг манайх хэр дагаж мөрддөг юм бэ. Хэрэгжүүлдэггүй улсын жагсаалтад орчихсон явдаг шүү дээ?

-Гэрээ конвенцид нэгдэн орох асуудал маш чухал. Энэ талаар Хүний эрхийн үндэсний комисст тодорхой үүрэг оногдсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газрыг гэрээ конвенцид нэгдэж ороход түлхэц болж нөлөөллийн арга хэмжээ авна гэж байдаг. Энэ талаар бол сайн. Би хувьдаа сэтгэл хангалуун байдаг. Гэрээнд нэгдэж орох нэг хэрэг, харин түүний заалтыг нэгбүрчлэн хэрэгжүүлэх өөр хэрэг. Олон улсын өмнө үүрэг хүлээх хэцүү. Ний нуугүй хэлэхэд, аливаа нэгэн гэрээ конвенцийн биелэлт гаргах, ээлжит нэгдсэн хэлэлцүүлэг болоход хэдэн яам л харайж гарна. Гадаад хэрэг, Хуульзүйн яамдууд энд тэндээс материал цуглуулж эхэлдэг. Унтаж сэрж, унаж туссан юм шиг үйл ажиллагаа явуулдгаасаа гарах ёстой. Зарим нь танайд юу байна гээд л манайх руу бичих жишээний. Хүний эрхийн үндэсний комисс 14 илтгэл бичихдээ хүний эрхийн бүх асуудлыг хамарсан байдаг. Манай илтгэл англи хэл дээр олон улсад гарч, танигдсан.

-Гэхдээ хүний эрхийн байгууллагын эрх үүрэг, дуу хоолой жинтэй байх шаардлага байна. Хүний эрхийн үндэсний комисс 10 мянган цэргийг бүтээн байгуулалтад дайчлах нь хүний эрх зөрчсөн явдал хэмээн байр сууриа илэрхийлсэн ч эрх баригчид үл тоосон нь үг, үйлдэл нь ямар ч үнэ цэнэгүй гэж харагдаад байгаа юм?

-Наад асуудлаас чинь болж зарим гишүүд намайг ажлаа хий гэж загнасан. Та нар олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээ ухамсарлаж, УИХ-д бичээч гэж загналаа. Бид илтгэл тавихаас өөр яах юм бэ. Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагаас Засгийн газарт шаардлага тавиад манайхаар судалгаа хийлгүүлсэн. Цэргээр болон хорих ангийн хүмүүжигч нараар албадан хөдөлмөр хийлгүүлж буй асуудлаар судалгаа хийсэн. Хорих ангийн хүмүүжигч нарын асуудлаар бүх шатанд ярьж байж гэмээнэ ойлголцсон. Цэргийн хувьд ямар ч яриа байхгүй гэж хэлдэг. Бямбадоржийн асуудал огт биш. Энэ бол Монгол Улсын Засгийн газрын асуудал. Нэгэнт илтгэлдээ онош тавиад, ийм эмчилгээ хийж болохгүй гээд хэлээд байхад эм өгөөд, албадан өөр эмчилгээ хийгээд байгаа юм. Олон улсын байгууллагууд энэ боломжийг өгөхгүй.

Албадан хөдөлмөрийг хориглох тухай хоёр конвенцид манайх нэгдчихсэн. Тэр заалтаа зөрчсөн. Э.Бат-Үүл дарга бизнес талаас нь чухал хэлсэн байна лээ. Юм гэдэг чинь учиртай. Цэргийн албан хаагчдаар батлан хамгаалах, цэргийн үүрэг гүйцэтгэхээс бусдаар ямар ч ажил гүйцэтгүүлж болохгүй. Манай байгууллага 1991 онд баталсан олон улсын хүний эрхийн стандартыг бүрэн хангасан. Гуравдах удаагаа А статусаар магадлан итгэмжлэгдсэн улс ховор шүү. Хамгийн их хэл ам дагуулж буй асуудал төсөв. Хамгийн бага төсвийг манай байгууллагад өгсөн. Өнгөрсөн жил үнэхээр зовж байж нэг жилийг барсан.

Тэгэхэд энэ жилийн төсвөөс дахиад 100 сая төгрөг хассан. Цалинг ч гэсэн 10 хувиар хасагдчихсан, яах юм бүү мэд. Хуулиуд нь байгаад байдаг. Гэтэл санхүүжилтээ хасчихаар яах юм бэ. Бидний нэр хүнд олон улсад сайн байгаа. Ази номхон далайн хүний эрхийн байгууллагыг даргалж байна. Хүний эрхийн үндэсний байгууллагуудын зохицуулах хорооны товчооны гишүүний сонгуульт ажил хийж байна” хэмээснийг төрийн түшээд хийгээд Батлан хамгаалах салбарын удирдлагууд уншаагүй өнгөрөөгүй л байлтай.

Эх сурвалж: www.mminfo.mn