Монгол суу ухааны академийн ерөнхийлөгч З.Бат-Отгонтой ярилцлаа.

-Нэвтрүүлгээс харахад Жаняа дахь монголчууд маань хэл яриа, аялга, хувцас хунар гээд яг халхаараа байгаа нь хэн хүнд дотно санагдсан байх. Өөр онцлог танд ажиглагдав уу?

-Царай зүс, цус ген, хэл аялга, монгол соёл, зан заншил нь огт хувираагүй нь үнэхээр сэтгэлд өег санагдсан. Энэ олон арван жил яг тэр язгуурын уугуул шинжээ хадгалж чаджээ. Тэр бүү хэл манай ар монголчуудаас ялгаатай нь найман настай балчираас наян настай буурал хүртлээ бүгд уртын дуугаа дуулдаг. Уртын дуу мэдэхгүй нэг ч хүн алга. Нэг уртын дууг 30-40 бадаг дуулж байна. Урын санд нь нийт 200 гаруй уртын дуу байдаг гэж байна. Монголоос гарч явахдаа л эцэг дээдэс нь дуулж, мэдэж байсан нь тийнхүү өвлөгдөж ирсэн байна. Ууц шүүс хөндөж, ёс гүйцэтгэж байгаа нь манайхаас өөр юм билээ.

-Яг хуучин ёс заншлаараа өвлөгдөж иржээ…

-Эндээс авч явсан яг тэр ёс заншлаараа байна гэсэн үг. Манайх найр хурим болохоор нийтээрээ зохиолын дуу дуулдаг даа. Тэгвэл тэд зохиолын дуу гэж мэдэхгүй. Уртын дуугаа бага балчираас настан буурлууд нь хүртэл дуулж байна. Бид өөрийн гэсэн тусгаар улстай. Өөрийнхөө тааваар эрх чөлөөтэй. Гэтэл түүх соёлоо авч явж чадаад ч байгаа юм шиг, үгүй ч юм шиг. Социализмын үед бүгд оросжсон. Ардчиллаас хойш бүгд баруунжаад, европжоод ер нь монгол хүн гэхэд санаа зовмоор болжээ гэж бодогдсон шүү. Гунигтай санагдсан.

-Монголдоо ирж амьдаръя гэсэн туйлын хүсэл эрмэлзэлтэй л байдаг байх даа. Энд төрөл төрөгсөдтэйгөө холбоотой байдаг гэнэ үү?

-Монголоос 1910-аад оны эхээр гарсан хүмүүс нь одоо амьд сэрүүн байсан бол 110 гаруй насыг зооглож байх нь. 1920-иод онд гарсан нь 100 гаруй жил, 1930-аад онд гарсан нь 90-ээд жил болж байгаа гэсэн үг. Тэгэхээр одоо байгаа настанууд нь тэндээ төрж өссөн, Хятадын иргэншилтэй болсон байж таарна. Настанууд нь эцэг дээдсийнхээ нутгийг нэг үзчихээд үхэх юмсан гэж байна лээ. Харин хөдөө байдаг залуучууд нь “Санаагаар болдог сон бол Монголдоо ирж очоод амьдрах юмсан” гэж байсан. Би бас нэг малчин айлд зочилсон. Гэрийн эзэн нь 60 арай хүрээгүй насны хүн байсан. Тэрбээр “1989 онд хоёр улсын хил онгойход зарим боломжтой хүмүүс нь Монголд очиж ахан дүүсээ олж уулзсан. Монголоос хүртэл төрөл төрөгсөд нь тэднийг хайгаад очсон. Нааш цааш жаахан ирж очицгоосон” гэж байв. Тэдний садангийн нэг айл хүүхдээ аваад Говь-Алтайд эцэг эхийнхээ нутагт ирж л дээ. Гэтэл хүү нь эцэг дээдсийнхээ нутгийг үзчихээд дэвхэрч цовхрон уйлаад, бухимдан хэлж байсан гэнэ лээ. Ийм сайхан нутгийг хаяад явчихдаа яадаг байна аа гэж. Тэгэхээр тэд өнөөдөр янз янзын шалтгаанаар хэлж чадахгүй байгаа болохоос дотор нь ийм л бачуурал байгаа. Гаргасан нь тэр залуу боловч тэр настанууд бүгд л эх нутгаа санасан хүсэл тэмүүлэлтэй байгаа. Яагаад гэвэл тэнгэрт хальсан өвөг дээдсийнх нь туйлын хүсэл мөрөөдөл байсан нь ойлгомжтой шүү дээ. Мэдээж монгол хүн л юм чинь салаад явсан сүрэгтээ буцаад нийлчих юмсан гэсэн хүсэл хэнд нь ч байгаа. Ер нь уншиж судалж байхад нэг зүйлийг тод тогтоож авсан. Гаднын янз бүрийн улс орны хүмүүс гадагшаа яваад өөр оронд очиж амьдардаг. Тэд буцаж нутагтаа ирэх нь ч байна. Дийлэнх нь ирдэггүй гэж байгаа. Харин монгол хүн бол хэдэн жил өнгөрөх нь хамаагүй заавал эх орондоо ирдэг гэдэг. Одоо дэлхийн өнцөг булан бүрд монгол хүн амьдарч байна. Гэвч тэд нас нь ахихын цагт заавал Монголдоо ирдэг. Тэгэхээр монгол хүн эх орноосоо амин уяатай байдаг. Энэ утгаар нь бодсон ч нутгаасаа гарсан тэр хүмүүс сүрэгтэйгээ нийлье гэж бодно. Тэгээд ч тэд бол зургаан сая өвөрмонголчууд биш. 180 мянган дээд монголчууд биш. Тэд бол 420 гаруйхан халх монголчууд. Бүр цөөхүүлээ. Нийгмийн учир шалтгааны улмаас хэлж чадахгүй байгаа болохоос бүгд л Монголдоо ирэх хүсэлтэй байгаа. Настан буурлуудынх нь ярьж байгаагаар аав ээж, өвөө эмээ нь нутгаа их санаж байна гэж үргэлж ярьдаг байж. “Аж Богддоо хүрэх юмсан. Үнэхээр сайхан газар сан. Гурван хонь хургалаад таван ямаа ишиглүүлчихвэл сүүгээ саагаад цагаан идээгээ хийгээд өвөлжчихдөг байсан. Хонь, ямаа таана, хөмүүл иднэ. Хавтгайн ноос нь бөөн бөөнөөрөө унадаг байсан” гэж буурал ээжийнхээ нутгаа санан дурсаж ярьдаг байсныг хуучилж байна. Энэ мэтчилэн хөгшчүүл хоорондоо Аж Богддоо хүрэх юмсан, Монголын ахан дүүстэйгээ уулзах юмсан гэсэн маш их хүсэл эрмэлзэлтэй улс байсан байгаа биз. Ямартай ч 1989 онд хоёр улсын хил нээлттэй болох хүртэл наашаа цаашаа явж, бие биеэ мэдэлцэж, уулзах асуудал огт байгаагүй гэсэн. Харин хил онгойхтой зэрэгцээд зарим хүмүүс Монголдоо ирсэн. Зарим нь энд ирээд буцахад нь ахан дүүстэйгээ уулзахаар эндээс хүмүүс хамт очиж байсан. Заримынх нь ах дүүсийн сураг гарахгүй, олдохгүй байна гээд янз бүр л юм билээ. Бодвол төрөл садан нь хорвоогийн жамыг үзүүлсэн л байдаг байх. Зарим нь тухайн цаг үедээ хэлмэгдүүлэлтэд өртөж нас барсан байхыг ч үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр тэр түүхэн цаг хугацаанд болсон явдлуудыг бид таашгүй. Хөөрхий тэд эцэг дээдсээсээ сонсож дуулсан зүйлсээ л ярьж байгаа юм.

-Тэнд анх хэдэн монгол дүрвэж очсон тоо байдаг юм бол. Одоо 420 гаруй халх монголчууд байна гэхээр цус холилдсон болов уу?

-Огт холилдоогүй. Бүх хэл яриа, зан заншил нь цэвэр халхаараа байна. Миний ажигласнаар цус ойртолт энэ тэр нь гайгүй. Хятадын бодлогоор өвөрмонголчууд цус холилдсоныг бүгд мэддэг. Харин эд нар тэгээгүй. Яагаад гэвэл бөглүү, буйдхан уулан дотор ороод суучихсан учир хүний анхааралд өртдөггүй байж. 1980-аад оны сүүлч хүртэл Хятадын баруун хойдын бөглүү нутагт ууланд бүгээд суучихсан ард түмэн гэх үү дээ. Тийм болохоор маш сайн хамгаалагдсан санагдсан. Тэд өвөрмонголчуудтай ч холилдоогүй. Манайх бол баруун аймагт ойрадууд, төвөөрөө халхчууд, дорнодоор буриадууд гээд олон үндэстэн ястан угсаатнууд холилдоод сууж байгаа. Монгол гэдэг нэг л үндэстэн байгаа. Ястан угсаатнуудын бүх ёс заншил холилдсон байдаг. Тэр хэрээр хоорондоо ялгагдахааргүй болчихсон. Ганьсу дахь халх монголчууд өөр ямар ч угсаатантай холилдоогүй учраас анх Монголоос авч гарсан ёс заншил нь яг хэвээрээ байгаа юм билээ.

-Шашин шүтлэгийг нь та анзаарав уу?

-Буддизм талдаа. Эд нарын өвөг эцгийг Монголоос гарч явах үед манайх буддизмд живчихсэн байсан үе. Тэр чанараараа буддизм хүчтэй юм байна гэж харсан шүү.

-Ууланд буйдхан амьдарч байсан хүмүүс үр хүүхдүүддээ эрдэм мэдлэг хэрхэн олгож байсан бол. Монгол бичиг үсгээ мэдэж байна уу. Сүүлийн үеийн залуучууд нь мэдээж орчин цагтайгаа хөл нийлүүлээд мэдлэг боловсрол олж авсан байх. Ажил амьдрал нь ямархуу явдаг бол?

-Тухайн оршин байгаа газрынхаа боловсролын системээр дамжаад манайхтай л адилхан сурч боловсорч ирсэн юм билээ. Хаа газрын жам ёс дэлхийгээр хавтгай болсон учраас сурах нь ойлгомжтой. Хамгийн гол нь гэр бүлийн хүрээнд хүүхдүүддээ олгож байгаа түүх, соёлын мэдлэг маш өндөр. Дээд сургууль төгсөөд төрийн байгууллагад, хувийн секторт ажиллаж байгаа залуучууд зөндөө юм билээ. Жаняа хотын төрийн байгууллагад ажиллаж байгаа залуучуудынхаа талаар дурдаж л байсан. Тэдэнтэй нь уулзаад ярилцлага авах гэхээр хамаагүй дуугарч болдоггүй. Социализмын үеийн үзэл суртал шиг ажил албанаасаа бас халагдчихгүйн тулд ард нь дэмжээд л гүйгээд байх юм билээ.

-Тэдний дунд ороод туулсан зовлон бэрхшээлийг нь сонсож байхад танд ямар сэтгэгдэл төрж байв?

-Туулж ирсэн түүхийг нь яриулж байхад сэтгэл өмрөөд өр өвдөөд байх юм билээ. Үнэхээр хэцүү (урт амьсгаа авав). Бид төрсөн ах дүүсээ сайн мэддэг, тэгээд тэдэнд маань ямар нэг сайн, муу зүйл тохиолдоход сэтгэлийнхээ гүнд баярлах, шаналах гээд янз бүрийн илрэлүүдийг мэдэрдэг. Гэтэл монгол хүн болсныхоо хувьд, бидний яс махны тасархай болох 420 гаруйхан халх монголчууд Ганьсу муж дахь Алаг уул, Алтан тэвш гэдэг газар өнө удаан жил сууж ирсэн байна. Зовлон жаргалыг нь сонсоод, үзээд өрөвдөхийн ихээр өрөвдсөн, өмрөхийн ихээр өмөрсөн. Миний эрх мэдэл хүрдэг бол Монголдоо бүгдийг нь аваад ирмээр л санагдсан. Зовсон ч жаргасан ч нэг дороо хамт байвал л болох юм шиг санагдсан.

-Анх таныг тэдэнтэй уулзахад элэг нэгтнээ хараад хэрхэн хүлээж авав. Өвөг дээдэс нь юу гэж захидаг байсан тухай ярих юм уу?

-Үнэхээр их хүлээлт, үнэхээр их хүндэтгэл мэдэрсэн дээ. Би Монгол суу ухааныг түгээх явцдаа өвөрмонгол, дээд монгол, шиньжан монгол, буриад монгол гээд туургатан монголчуудаар бишгүй нэг очиж мэдсэн, сурсан бүхнээ түгээж, хариуд нь тэдний хайр хүндэтгэлийг бишгүй нэг хүртсэн хүн. Гэвч Жаняагийн халх монголчуудын хайр хүндэтгэл, сэтгэл хүлээлт маш их байсан. Намайг очиход бараг л Монгол Улс тэдэн дээр яваад очиж байгаа юм шиг хүлээж авсан. Уулзахад ч яахав сайхан. Инээгээд л, баярлаад л. Харин салахад нэн хэцүү байсан. Яг ээжийгээ дагаж байгаа балчир хүүхэд шиг хөгшин залуугүй уйлна, дагана, салж ядна. Дахиад хэдхэн хором ч хамаагүй хамт байх юмсан гэсэн нүдээр, сэтгэлээр горьдон харна. …Үнэхээр хэцүү юм билээ.

-Та дахиад Жаняа дахь халх монголчуудтайгаа очиж уулзах уу?

-Ер нь очих төлөвлөгөө байгаа. Эд нараас гадна 4000 гаруй сүби монголчууд гэж бас бий. Тэд бас таван жилийн өмнөөс урьсан. Зорьж очиж уулзана, бас сурвалжилна даа.

-Хаагуур нутаглаж байгаа вэ?

-Бас Ганьсу мужид байгаа. Гэхдээ эд нараас тусдаа өөр газарт байдаг юм. Ер нь Хятад улсад нийт өөртөө засах 31 орон болон муж байдаг. Тэдний наймд нь монголчууд суурьшсан байна. Саяхан болтол бид тэднээс Өвөрмонголыг л мэддэг байлаа. Энэ бол зөвхөн нэг л муж нь. Тэнд зургаан сая өвөрмонгол сууж байгаа. Тэдний хоёр сая нь монгол хэл бичиг, соёлгүй болчихсон. Цаахна Хөхнуур муж гэж бий. Тэнд 160-180 гаруй мянган монголчууд сууж байна. Шиньжан уйгарт 130-140 мянган ойрад монголчууд сууж байна. Гансу мужид сүби монгол гэж байгаа. Цаашилбал, юнань монгол, сичуань монгол, унань монгол, хэбэй монгол гэж байгаа. Хятадын зүүн хойд орноор, Хойд Солонгосын наагуур хил орчим алтан ургийн монголчууд бас байна. Наана нь дагавар монголчууд байна. Хятадад гэхээр найман мужид 10-аад сая монголчууд сууж байна. Орост бид халимаг, тува, буриад гэж л мэднэ. Гэтэл тэнд долоон газарт монголчууд сууж байна.

-Та тэнд байгаа монголчуудтай яаж холбоо тогтоож байна вэ?

-Би “Монгол суу ухаан”-ыг түгээж яваад энэ бүхнийг мэдсэн. Монгол хүн байгаа газар болгон монгол суу ухааныг “Миний юм, манай юм” гэж хүлээж авч сурч, судалдаг. Тэр хэмжээгээрээ эргээд бидэнд баярлаж, талархсанаа илэрхийлдэг. Өглөг өглөгийн дотроос эрдэм номын өглөг шиг их дээд буян байхгүй гэж манай өвөг дээдсийн үг байдаг даа. Би туургатан монголчуудад түүх соёл өгөөгүй. Тэдний түүх соёлыг судалж мэдсэн. Харин тэдний тархи оюун ухаанд нь туйлын үнэний эрдэм мэдлэг болох монгол суу ухааныг өгсөн. Тэр туйлын үнэн л хүнийг, хүний амьдралын алдаа болоод зовлонг засдаг юм байна, сайн сайхан болгодог юм байна. Үүнийг хүртсэн гадаа байгаа монголчууд баярлаж талархсан, буян санасан, ач бодсон сэтгэлээ илэрхийлж надтай харьцдаг. Энэ олон монголчуудыг мэдэж авсан нь ийм учиртай. Ингээд тэд чинь намайг урина, очиж танилцана. Улмаар ахан дүүс бололцоод явж байгаа, сүүлийн арав гаруй жил. Ер нь олон газрын монголчууд надад хэлсэн. Монгол суу ухаан үнэхээр бидний тархи оюуныг хооллож байна гэдэг. Жишээлбэл, Хятад улс 2020 онд хос хэлний тогтоол шийдвэр гараад өвөрмонгол хүүхдүүдэд монгол хэл бичиг заахгүй болсон доо. Түүнээс хойш цар тахлын хорио цээрийн улмаас миний бие өвөрмонголчуудтай уулзаж чадаагүй байсан. Сая өнгөрсөн зун очиход тэд “Монгол суу ухаан байгаагүй бол хос хэлний дараасыг бид дийлж гарахгүй байсан” гэж хэлсэн. Тэгэхээр монгол суу ухааныг монголчууд ойшоох ойшоохгүй янз бүр л байдаг. Туургатанд байгаа монголчуудад тэр чинь босоо голч нь болж байгаа юм. Тэднийг яаж нурж унахгүй, яаж итгэлээ алдахгүй, яаж улам чангаар монголоороо босоо орших вэ гэдэг голч тэнхлэг нь болж байгаа гэсэн үг. Суу ухаан бол туургатанд амин сүнс нь болчихсон. Хаяанд байгаа Орос, Хятадад нутаглаж байгаа захын монголтойгоо уулзахад суу ухаан л ярина. Үүнийг би бардам хэлнэ.

-Та “Монгол суу ухаан”-ы талаар товч сонирхуулахгүй юу?

-Суу ухаан бол туйлын үнэний мэдлэг. Шинжлэх ухаан гэдэг бол харьцангуй үнэний мэдлэг. Хүн төрөлхтөнд тулгараад байгаа энэ их тулгамдсан асуудлууд, зовлон бэрхшээл, сорилтууд угтаа худал хуурмагийн л гай юм шүү дээ. Харьцангуй үнэн гэдэг өнөөдөр үнэн юм шиг санагдах боловч маргааш хувираад худлаа болчихдог зүйл. Хагас үнэн, хагас худлаа гэсэн үг. Тиймээс харьцангуй үнэн болох шинжлэх ухааны мэдлэгээр босгосон, бүтээсэн бүхэнд худал, үнэн хослон зэрэгцэн оршиж байдаг. Үнэн нь бидэнд өнөөдөр тус болж байгаа юм шиг санагдах ч худал нь маргааш бидэнд гай болдог. Тиймээс эцэстээ юу ч шийдвэрлэгдэхгүй. Бидний соёл иргэншил төвшрөхгүй байгаагийн гол шалтгаан энэ. Өөрөөр хэлбэл, харьцангуй үнэн хүн төрөлхтнийг гэгээрүүлэхгүй байгаа, мунхаг харанхуйгаар нь үлдээсэн. Гэтэл монгол суу ухаанд сургаснаар хүн үнэнийг таньж гэмээнэ л гэгээрнэ. Гэгээрч гэмээнэ бүх юм зөв, үнэн, шударга, сайн сайхан болно. Тэгэхээр бүх сайн сайхны үндэс гагцхүү үнэн юм, үнэнийг таних, үнэнийг хэрэгжүүлэх явдал юм. Үнэн хүнийг зөв бүхэнд дагуулдаг. Үнэн хүнд итгэл өгдөг. Үнэн амьдралын олон зовлонт асуудлыг шийдвэрлэж чаддаг. Тиймээс энэ суу ухаан чинь гадаа байгаа монголчуудын өдөр тутмын амьдралын зовлон жаргал, гуниг гутрал, мэдэх мэдэхгүй, чадах чадахгүй олон асуудлыг шийдэж өгөөд байна. Тэд “Миний амьдрал сайжирч, өөдлөн дэвжиж, зовлонгоос ангижирч байна” гээд суу ухаанд гүн талархалтай ханддаг.

-Гадаа байгаа монголчуудтайгаа уулзаад явж байхад та тэднээс Монголоо гэсэн ямар шинжийг олж хардаг вэ?

-Би монгол суу ухааныг түгээх явцдаа газар газрын монголчууддаа очлоо. Тэдний үүх түүх, зовлон жаргал, сэтгэл санаа, аль болох дотогшоо нь нэвтэрч орох гэж хичээж байна. Ингээд ярихад надад нэг л зүйл тод ажиглагддаг. Хятад улсад байгаа монголчууд бол монгол зан заншил, уламжлалдаа маш сайн анхаардаг. Манайх тэдний хажууд огт мэдэхгүй шахам. Оросод байгаа монголчууд энэ ёс заншлаа бүр гээчихсэн. Харин сүүлийн хэдэн жил сэргээх гэж хичээх болсон байна. Ялангуяа буриад, халимагууд хэл усаа сурах гээд дээл хувцсаа өмсөөд чармайж байгаа тал ажиглагддаг. Урд байгаа монголчууд маань монгол уламжлал соёл, зан заншилдаа амиа тавих шахдаг. Үүнийг хамгаалах, авч явах тал дээр маш их хичээдэг дүр зураг тод харагдаад байгаа. Тэгэхээр ар монголчууд бид тэдэнтэй харьцуулахад муу ч сайн ч өөрийн гэсэн төр улстай, эрх дураараа байгаа мөртөө хүний улс, хүний төрийн дарамтад байгаа монголчуудаасаа түүх соёлоо долоон дор анхаарч байна. Бүр дотроосоо түүх соёлоо харийнханд худалддаг бурангуй явдал ч цөөнгүй сонсогдох боллоо. Монголын түүх соёлыг судалдаг хүмүүс дэлхийд байгаа элэг нэгтнүүдээрээ явж үзмээр санагдсан. Тэдний монголоороо орших гэж нэг өдөр, нэг жил, нэг үе ч гэсэн яаж тэмүүлж байна. Түүх соёлоо авч үлдэх гэж, үр хүүхдүүддээ уламжлуулж залгуулах гэж яаж хичээж байгааг очоод, амьдрал дунд нь ороод нэг мэдэрчих юм бол монгол түүх соёлоо оролддог, харийнханд худалдаад зараад, бэлэглээд байж чадахгүй болов уу гэх сэтгэгдэл төрсөн. Үнэхээр энэ монгол түүх соёл аль улсын, ямар төрийн дор байх нь хамаагүй хаа нэг газарт тэр түүх соёлоо алдаагүй үед л дархлаатай оршдог юм билээ. Түүх соёл гэдэг бол монгол хүнийг монголоор нь байлгах дархлаа. Энэ дархлаа байхгүй бол бид Монгол гэдэг өөрийн улсдаа суугаад ч монгол биш болно. Хүн монгол гэдэг дархлаатай байх юм бол эх орон, газар шороо, нутаг орон минь, улс минь, хойч үе минь гэж тэмүүлдэг юм байна. Харамсалтай нь ар монголчуудтай юу ч ярих вэ дээ. Улстөрийнхөн бүгдээрээ нүглийн савнууд. Эрдэмтэн судлаачид нь хоолны савнууд. Нийт ард түмэн нь шуналын савнууд. Бүх юманд надад ямар ашиг ирэх юм бэ гэж ханддаг болсон. Угаасаа ард түмнийг ядуу байлгаад, бас тархийг нь хоосон болгочихоор хүссэнээрээ удирдаж болж байна шүү дээ. Тэгэхээр харанхуй хүмүүс нь эрдэм номтой хүмүүсийн оронд төр удирдаад, худал хуурмаг нь үнэн болж нийгмийн ёс тогтоогоод байхаар юу болох вэ. Ийм л цагийг цөвүүн цаг гэдэг байх. Ямар ч байсан бид гадаа байгаа монголчуудаасаа үлгэр жишээ авах цаг ирчихжээ. Тэд маань хүний төрийн дарангуйлал дор хэдэн арав, зуун жил суугаа мөртлөө яг монголоороо байгаа юм.

 

М.МӨНХЦЭЦЭГ

ӨДРИЙН СОНИН