У. Оргилмаа

                                Н.Багабанди гуай Оюутолгойн ТУЗ-д байж л байг

-Та бидний ярилцлага АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр болж таарлаа. Сонгуулийн үр дүнтэй холбоотой тааны таамгийг сонсох завшаан олдлоо гэж олзуурхаж байна?

-Чөлөөт ертөнцийн “лидер” хэн байх нь чухал л даа. Ж.Байден сонгогдсоноор Америкийн бодлого урьдчилан таамаглаж болохуйц болно гэсэн хандлага яваад байна. Би нэг фантаз хараад байгаа юм. Юу гэвэл “Хэрэв Ж.Байден ерөнхийлөгч ямар нэгэн учир шалтгаанаар үүрэгт ажлаа гүйцэтгэж чадахгүй бол дэд ерөнхийлөгч Камала Харрис АНУ-ын Ерөнхийлөгч болох” юм. Тэр бол ази гаралтай. 

Ээж нь энэтхэг хүн. Аав нь Карибын тэнгисээс гаралтай санагдаж байна. Энэ тохиолдолд АНУ-ын түүхэнд анх удаа эмэгтэй хүн Ерөнхийлөгч болох магадлалтай. Сонирхолтой шүү, өнгөт арьстан гэвэл Барак Обама болж байсан. Эмэгтэй гэвэл Хиллари нэгэнтээ оролдоод чадаагүй. Эмэгтэй хүн АНУ-ын сонгуульд шууд өөрөө нэр дэвшээд гараад ирнэ гэвэл хэцүү юм шиг байна билээ. Саяын сценариар бол боломжтой харагдаад байгаа юм.

-Яагаад би үүнийг онцлоод байна вэ гэвэл дээрх жишээнээс гадна Европын хэд хэдэн орны Ерөнхий сайдаар эмэгтэй хүн томилогдсон. Үүнээс гадна бусад орны жишээнээс харахад дэлхий дахинд эмэгтэйчүүд төрийн өндөр албан тушаалд томилогдох нь элбэг болж ирлээ.

-Манайд ч энэ тренд хүчээ авна уу гэхээс буурахгүй гэж би ойлгож явдаг. Тиймээс ч Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам ( МҮАН) гэж байхад анх удаа ҮЗХ-ны 1/3 нь эмэгтэйчүүд байх квотыг тогтоолгон, дүрэмд тусгуулж байлаа. Үүнийг С.Зориг агсан бид хоёр хамтран санаачилсан юм. Түүнээс хойш улс төрийн бусад нам ч иймэрхүү заалтыг баримт бичигтээ тусгаж эхэлсэн. 

Сонгуулийн тухай хуульд ч намаас нэр дэвшигчдийн гуравны нэг нь эмэгтэйчүүд байхаар хуульчлагдсан. Энэ мэтчилэн эмэгтэйчүүдэд улс төрийн боломж нээж өгөх алхмуудыг хийсэн удаатай. Мөн УИХ-ын сонгуулиар өөрийн квотыг эмэгтэй хүнд өгсөн гэх зэргээр эмэгтэй улстөрчдөө дэмжиж ажиллах ёстой гэж үздэг. Ер нь манай эмэгтэйчүүд надад талархах л учиртай шүү.

-За одоо өөрийн орны улс төр рүү оръё. Яг өнөөдрийн байдлаар Та Ардчилсан намын талаар ямар үнэлэлт дүгнэлттэй байна вэ. Ямар удирдлага шаардлагатай байна вэ?

-Ний нуугүй хэлэхэд надад Ардчилсан намын дарга хэн байх нь сонин биш. Цаг үе яг одоо АН-ын өмнө ямар зорилт дэвшүүлээд байгаа юм бэ? Тэр зорилтыг хангаж чадах ямар бүтэц байгаа юм бэ. Тэр бүтцийг нь амилуулж чадах хүн нь хэн юм бэ? Ийм л дарааллаар асуудалд хандах учиртай. Ингэж хандаж байна уу, үгүй юу. 

Эсвэл сэтгэлийн хөдөлгөөндөө автаж, бусдын тоглоом болж дагаж намиран, “танайхан муу байна” гэхээр бүгдээрээ муу байна гэж ойлгоод байна уу. Үнэхээр муу байгаа бол яг юуг нь муу гээд байгаа юм бэ. УИХ-ын сонгууль, орон нутгийн сонгуулийн үр дүнгүүд шалгуур мөн л дөө. Гэхдээ богино хугацааны л зүйл. Урт хугацаандаа аваад үзвэл чухамдаа шалгуур нь юу байсан бэ, яасан бэ гэдгийг харах ёстой байх. 

-Энэ намын тухай ярихдаа удирдлагыг нь ярихгүй байх боломжгүй. Шулуухан асууя, С.Эрдэнэ сайн дарга байсан уу?

-С.Эрдэнээг их муу дарга байсан гээд янз бүрээр яриад байна. Алдаа дутагдал байсан л байх. Үнэхээр муу байсан юм уу, эсвэл муу гээд танд итгүүлсэн, таны тархийг “угаачихсан” юм уу, хэн мэдлээ. Би намын олон дарга нартай ажиллаж үзсэн. Гэхдээ С.Эрдэнэ, Н.Алтанхуяг гэхчлэн субьектив хүнийг харахаас өмнө, АН-ын дарга гэж, Монгол Улсын Ерөнхий Сайд, тэр агентлаг, аймаг сумын дарга гэж институциональ талаас нь харилцах гэж чармайж ирсэн. 

Тэр утгаар харах нь надад хялбар байдаг. Жишээ нь, та нар өөрсдөө туршаад үзээрэй. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд АН-ын дарга юу гэж хэлсэн ямар байр суурьтай байсан, ямар үйлдэл хийсэн нь зэргийг шинжлээд үзээрэй. Алдсан гэхээс оносон нь илт илүү гарна. Ингэж харвал үнэлэлт, дүгнэлт чинь өөрчлөгдөж магадгүй. Өнөөдөр манай нийгмийн ухамсрыг залдаг механизм чинь цэвэр улс төрийн эрх ашиг, өнөө маргаашийн сонгуулийн ялалт, эрх мэдэл, албан тушаалын төлөөх тэмцэл болчихож.

Зөвхөн энэ өнцгөөс бүх зүйл яваад байгаа учраас ямар ч бурхан байсан элдэв өнгийн алдаа наагаад муухай харагдуулж чадаж байна. Өнөөдөр сошиал мэдээлэл замбараагүй, бие даасан хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ч байхгүй болчихлоо шүү дээ. Ямар ч хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл тодорхой нэг ашиг сонирхлыг илэрхийлсэн бүлэглэл, хэсэг бүлэг хүмүүсийн эрх ашгийг хамгаалаад байна. 

Ийм үед намын бодлогын хүрээнд сэтгэлийн хөдөлгөөнд автахгүй байх, ялангуяа шүүмжит сэтгэлгээ их чухал байна. Юу болсныг тал талаас нь авч үзэх, ямар орчинд үйл ажиллагаа явуулж, ямар зам туулсан нам билээ гэдэг талаас харвал арай бодитой харагдана.

-Та бол тодорхой нэр хэлэхийг хүсэхгүй байна, тийм үү?

-Тийм, надад бол тэр нь нэг их чухал биш. Ардчилсан нам, ер нь намууд ямар үүднээс асуудалд хандах ёстой юм бэ гэдгийг дээр санал хэллээ. Тэр дараалал, үзэл санаагаар асуудалд хандаасай гэж хүсэж байна. 

ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРӨГДСӨН НЭР ХҮНДТЭЙ ХҮН МОНГОЛ ДАЯАР БАЙХГҮЙ БОЛЧИХЛОО

-Хоёр сонгууль дараалаад МАН олонх болж эрх барьж байна. Ийм үед олон нийт сөрөг хүчинд урьд урьдынхаас илүүтэй найдаж байна. Гэтэл сөрөг хүчин чимээгүй вэ. Та сөрөг хүчнээс юу хүлээж байна вэ?

-Сөрөг хүчний дуу хоолой олон нийтэд хүрнэ гэдэг маш харьцангуй ойлголт болчихоод байна. Чи намайг асуултаас бултаж байна гэж битгий бодоорой. Чадлынхаа хэрээр бодитоор харах гэж оролдоод байгаа юм шүү. Өнөөдөр сөрөг хүчин үйл ажиллагаагаа хүчтэй явуулъя гэхээр популизм буюу олонхид таалагдах эсэх асуудал болчихоод байна. 

Илүү ихийг, илүү гоёыг амлах, илүү популист байхыг сөрөг хүчнээс шаардах болжээ. Тэгж байж эрх баригчдаас давж тод харагдах ёстой мэтээр ойлгоод байна шүү дээ. Энэ бол миний мэддэг улс төр биш. Алиа салбадай нарын жүжиг болчихоод байгаа юм. Тэглээ гээд шийдэгдэж байгаа нь хаана байгаа юм бэ? Алиа салбадай болохгүй асуудлыг нухацтай хөндье гэвэл хэн ч сонсохгүй, дагахгүй. Үнэн худал нь мэдэгдэхгүй мэдээллийн үер, далай таныг хүлээлж байгаа энэ тохиолдолд хүн өөртөө л найдахаас өөр аргагүй. 

Өөрөөр хэлбэл, урьд өмнөх шиг чиний өмнөөс энхрий хайрт нам бодчихдог, шийдвэр гаргачихдаг, юу бодох, хийх ёстой, ямар дуу сонсох, ямар хувцас өмсөх ёстойг чинь шийдчихдэг тэр үеэс тэс өөр. Чиний хандах хандлага чинь худал үнэн түмэн мэдээллийн далайд живчихгүй байхын тулд чи өөртөө л найдах ёстой. Энэ хүний л үгийг сонсъё, итгэе гэх авторитет буюу нэр хүндтэй хүн Монгол даяар байхгүй болчихлоо.

 -Тийм хүмүүсээ “устгачихсан” гэсэн үг үү?

-Устгачихсан. Мохоочихсон. Үгүйсгэсэн. Нэг хэсэг нь өөрсдөө цөхөрсөн байх. Тиймээс чи өөртөө найд, цутгаж буй мэдээллийг, түүний эх сурвалжуудыг шүүж чаддаг байх ёстой. Энэ хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, тэр сэтгүүлч арай ханатай бичдэг гэдгийг харьцуулан, шилж сонгож мэдээллээ авч сурах хэрэгтэй. Тийм ч үүднээс би чамтай ярилцаж байна. Энэ бол факт, баталгаатай баримт гээд л уншдаг, бичдэг. Факт бол дангаараа юу ч биш. 

Төсвийн алдагдал таван хувь байна гэдэг факт мөн. Гэхдээ юу хэлээд байгаа юм бэ? Энэ тавын тоо хэзээ утга учиртай болох вэ гэхээр өмнө нь хэд байсан юм бэ, цаашаа хэд болох вэ гэдгийг илэрхийлж байж мэдээлэл өгнө. өөрөөр хэлбэл, тэр факт гээд байгаа юм чинь тодорхой агуулга, орчинд л утга учиртай болдог юм. Үүнийг мэдэхгүй яваа бол таны тархийг хэн нэгэн “базсан” байна л гэсэн үг.

 -Би оюутан залуустай нэлээд холбоотой ажилладаг, ярилцдаг. Тэд Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан АН-ын Ц.Элбэгдорж, Р.Амаржаргал, Н.Алтанхуяг, Ч.Сайханбилэг нар нийлээд намаа сэргээж болдоггүй юм уу гэдэг гэнэхэн асуулт тавьдаг. Түрүүлж уулзсаных танаас үүнийг уламжилж асууя? Лав өнгөрсөн долоо хоногт Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж Ардчиллын тухай лекц уншлаа, нижигнэтэл алга ташсан ерээд оных шиг хэвээрээ “хошхирч” харагдсан. Ингэхэд та тэдэнтэй уулзалгүй хэр удаж байна вэ?

-Хамтдаа ярьж сууснаа..за даа, санахгүй байна. Саяын асуусан зүйлээс чинь ургуулаад факт гэдгийг шинжилье. За, Ц.Элбэгдорж лекц уншсан юм байна. Тэнд цугласан хүмүүс алга ташсан байна. Тохиолдлын хүмүүс үү, захиалгаар фанатуудаа авчирч алга ташуулав уу гэдэг нэг асуудал байна. Хоёрдугаар асуудал нь гэвэл “Яагаад өдийд яриад эхлэв?,“Яагаад энэ сэдвийг хөндөөд эхлэв?” Өөртэй нь холбоотой асуудал гараад ирэхээр хамгаалуулахын тулд зохион байгуулав уу, үнэхээр ярих яаралтай чухал асуудал байсан уу? гэх мэтчилэн фактаасаа үүдээд шүүмжлэлт сэтгэлгээгээр дүгнэлтээ гаргаж чаддаг байх нь зөв. 

Чиний ярьсан асуудал дотроос би нэг зүйлийг онцолъё. Хэрэв би зөв сонссон бол чи “Энэ хүмүүс нийлээд ардчиллаа авардаггүй юм байх даа” гэж ярилаа гэлээ. Энд нэг нюансийг заавал онцолж хэлье. Ардчилал гэдэг чинь зүгээр нэг хүн хүрч ирээд дөрвөн жилд нэг удаа сонгуульд санал өгч эрхээ эдлэх асуудал биш шүү дээ. Ямар ч байсан Монголын хувьд үндсэн асуудал нь энэ биш. Монгол Улсын хувьд газарзүйн байрлал, хөрш зэргэлдээ орнууд, бүс нутаг болон дэлхий дахинд өрнөж байгаа үйл явдлаас харахад “Ардчилал” гэдэг чинь Монгол Улсын аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын баталгаа байхгүй юу.

Би асуудлыг ингэж л хардаг. Би уриа хашгираад явдаг нь биш ухуулан тайлбарладаг талын хүн шүү дээ. Нөгөө талаас нөгөө тэтгүүлэх сэтгэлгээний илэрч буй нэг хэлбэр. Хэн нэг нь хүрч ирээд ардчиллыг авраад л, тавган дээр тавиад л өмнө нь тавих ёстой болох нь ээ дээ? Энэ бол цэвэр хэрэглэгч, үзэгчийн байр суурь. Ийм маягаар ардчиллыг ойлгож байгаа нь тун харамсалтай. Тэр залуус “Ардчилал Амаржаргал гэхээсээ илүү надад хэрэгтэй юм шүү, түүнийгээ би үнэлж, хамгаалж байх ёстой.

Ардчиллыг хамгаалах нь, миний эрх гэхээс миний үүрэг шүү” гэдгийг ойлгох ёстой. Ардчилал гэдэг тэр үнэт зүйлсийг АН, МАН зэрэг элдэв нам нэр юмнуудад даатгахгүй, би өөрөө ухамсартайгаар оролцоно шүү гэж залуус сэтгэдэг болсон цагт сайн цаг ирэх байх. Түүнээс биш сайхан аашаа хөдлөхөөр ардчилал биднийх гээд л, саар ааш нь хөдлөхөөр ардчилал АН-ынх гэх сэтгэлгээтэй хүмүүстэй, ийм сэтгэлгээгээр улс төрийн үйл ажиллагаа явуулдаг эрхмүүдтэй байхад бид хол явахгүй. 

-Та ОУПХ-ны гишүүнээр олон жил ажлласан, энэ байгууллагыг Монголтой холбогдоход гол гүүр болж явсан хүн. Таны нүдээр Монголын парламент яаж харагдаж байгааг мэдмээр байна?

-За тэр гүүр нь ч юу юм бэ. Парламентын чанар чансаа, “яс” нь жаахан муудлаа гэсэн яриа гадуур явдаг. Би сүрхий муудчихсан гэж бодохгүй байна. Байгаа нь л ердөө энэ. Жишээ нь, манайд нийт сонгогчийн саналаар төрийн эрх бариулдаг. 

Харин Америкт бол электрал коллеж буюу төлөөлөгчдийн саналаар асуудлыг шийддэг. Аль аль нь ардчилал буюу democracy хэдий ч нюанстай байгаа биз. Засгийн эрхийг хэн барих вэ, Төрийн жолоог хэнд атгуулах вэ гэдгийг тэр асуудлыг мэддэг хүмүүс нь шийдэж сонгодог байх, сонгуульд санал өгөх ёстой бүх хүн шийддэг байх хоёр чинь өөр шүү дээ. 

Дараагийн нэг асуудал нь, эрт дээр үеэс ашиг сонирхлын бүлэглэл гэгч түм бум болчихсон. Нэг нь нөгөөтэйгээ өрсөлдөхдөө дангаараа дийлэхгүй болчихсон учраас, зөвхөн “элит” асуудлыг шийдэж чадахгүй болохоор бусдын хүчийг татаж авчирч саналыг нь өгүүлж байж өөрсдөө олонх болдог тогтолцоо нэвтэрсэн. Тэднийг татахын тулд гоё амлалт өгнө, санал худалдаж авна, луйвардана гэх мэт бохир арга хэрэглэж байна. Энэ чинь өнөөдөр ч бий болчихсон зүйл биш. 

Манай парламентын хувьд тоглоомын дүрэм ийм л байна. Сонгосон хүмүүс нь эд нар, байгаа нь л энэ. Албан ёсны тайлбар хийе гэвэл МАН-ын бодлогыг зөв байна гэж дийлэнх олонх үзсэн юм байна. Үнэхээр тийм үү, эсвэл like дарсаар байгаад ч юм уу, хүнсний талоноос болоод ийм сонголт хийсэн үү гэдэг нь “гучдугаар” асуудал. 

ШХАБ-Д ЭЛСЭХ ЭСЭХ АСУУДАЛ БОЛ НИЙТЭЭРЭЭ, ИЛ ХЭЛЭЛЦДЭГ СЭДЭВ ОГТ БИШ 

-Та Улсын Ерөнхий сайдын болон Гадаад харилцааны сайдын алба хашиж байсан хүн. Сөрөг хүчин хүч мөхөстсөн, УИХ-ын нэр хүнд тийм ч сайнгүй, дээр нь шинэ тутам боловч УИХ бүх асуудлыг шийдэж байгаа энэ цаг үед гэнэт ШХАБ-д жинхэнэ гишүүнээр элсэхээр шийдчихвэл яах вэ?

-За би чамд нэг юм хэлье. Эрх баригчдын гаргаж байгаа шийдвэр дандаа зөв байдаг юм. Тодорхойлолтоор. Яагаад гэвэл Үндсэн хуулиараа тэдэнд “Та нар хэлэлцэж ярьж байгаад шийдвэр гарга” гээд эрхийг нь өгчихсөн. 

Тиймээс тухайн үедээ тэр шийдвэр нь зөв болоод л явна. Хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа хүчний харьцаа өөрчлөгдөх ч юм уу, ямар нэг өөрчлөлтийн дараа тэднийг буруу шийдвэр гаргасан байна гээд буруутгана. 

Ердөө л энэ шүү дээ. Үнэн түүх гэж байдаггүй. Албан ёсны түүх л гэж байдаг юм. Ингэж хэлсний дараа олон хүн маргах байх л даа. Шанхайн байгууллагын тухайд манайхан энэ байгууллагынхаа нарийн учир начрыг гүйцэд сайн ойлгоогүй л байгаа юм.

-Эсвэл ШХАБ-ыг сайн мэдэхгүй болохоор айлгах “зэвсэг” болгоод байна уу?

-Яг зөв. Наадхынхаа л учрыг ол. ШХАБ гэж юу юм бэ, түүний хамаарах геополитикийн асуудал юунд байгааг олж харж байж ярих ёстой. Энэ бол нийтээрээ хэлэлцээд санал асуулга явуулдаг сэдэв огт биш. Яг нарийн мэргэжлийн түвшинд ярих ёстой сэдэв. 

Манайхан “төрт ёсны хэдэн мянган жилийн уламжлал” гэж онгирдог, тэмдэглэдэг. Энэ түүхэн уламжлал байгаа л бол ямар асуудлыг төрдөө, эсвэл гэртээ, хэдүүлээ яаж ярихыг хүртэл хэлчихсэн юм шүү дээ. Мартсан бол “Оюунтүлхүүр”-ийг уншицгаа л даа. Хаана, юу ярихыг заагаад өгчихсөн байгаа. 

Хэдийгээр сүүлийн үед энэ асуудлыг анхаарлын төвд авчраад, судлаачид яриад, энэ чиглэлээр ажиллаж байгаа улс төрийн хүрээний хүмүүс байр суурь илэрхийлээд байгаа боловч яг Р.Амаржаргал гэдэг хүний хувьд итгэл үнэмшил болчихоор хэмжээний аргументууд сонсогдоогүй, надад л харагдах тийм аргумент гаргаж ирээгүй байна. 

Ийм нөхцөлд Монгол Улсын төрийн бодлогын үндсэн гол зарчим нь хадгалагдаж явах ёстой. Бид хоёр хөрштэйгээ сайн харилцаатай байна. Тэнцвэртэй харилцана. Гуравдагч хөрш рүүгээ нээлттэй, идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг байх зарчим хэвээрээ л байх учиртай. 

-Байнгын төвийг сахьсан байр сууриа илэрхийлснээр ШХАБ-д автахаас хамгаалагдаж байсан гэж ойлгож болох уу. Гэхдээ энэ байр сууриа үгүйсгэсэн шийдвэрийг өнгөрсөн зун Засгийн газар нэг тогтоолоор гаргасан байх юм. Байнгын төвийг сахих, ШХАБ-ын гишүүн байх энэ хоёр байр суурь эсрэгцэх үү, яг одоо бол ойлгомжгүй байдал үүсчихээд байх шиг?

-Байнгын төвийг сахих Ц.Элбэгдоржийн байр суурь уу? Мань эр чинь үе үе бас л шоконд оруулахаар мэдэгдэл хийж цочоодог. Заавал тэгж томъёолох хэрэгтэй байсан уу, тэгж албажуулах хэрэгтэй байсан уу гэж чи бодож үзэв үү? Зарим нэг зүйлийг албажуулахгүй явдаг. 

Ёстой жинхэнэ нөгөө яриад байдаг хар хайрцагны бодлого гэх үү дээ. Дотроо бодчихоод чимээгүй хэрэгжүүлээд явдаг байх шаардлага бас байдаг юм шүү дээ. Юм хаашаа, яаж эргэхийг хэлж мэдэхгүй. Тийм нөхцөлд аль болох өөрийнхөө гар хөлийг хүлчихгүй байх чиглэлд илүү анхаарах ёстой. 

Төрийн бодлогыг томъёолж хэрэгжүүлэх явцад сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр буюу оноо авах зорилгоор хандах нь олигтой зүйл биш. Дахиад хэлье, үе үе цочирдуулсан том, том мэдэгдэл хийж байгаа улстөрчдийг би Төрийн өндөр алба хашихад бэлэн биш байна гэж үздэг. Эсвэл бэлэн биш байж дээ л гэж боддог. Яг ний нуугүй хэлэхэд Ц.Элбэгдорж, Х.Баттулга, У.Хүрэлсүх нарыг үг хэлэхээр их айдаг юм шүү дээ. 

-Яагаад тэр вэ?

-Үе үе палхийтэл авна шүү дээ. “За юу гээд хэлчих бол доо” гээд л дотор муухайраад явчихдаг юм. Тиймээс тэдний хэлсэн зүйлийг, албаар үзэж харахгүй, хүмүүсээс урьдчилж сонсож хоёр гурав хоног өнжиж байж үзэж уншдаг. Юу ч гэж хэлж мэдэх нөхөд. 

-Хошигнож байна уу. Тэтгэврийн зээл, эсвэл өнөөх чөлөөт зах зээлтэй холбоотой мэдэгдэлд дургүйцээ юу? 

-Өө, их олон зүйл дээр тэгсэн. Тухайн эрх ашигтаа илүү хөтлөгдөөд, үе үе цочир мэдэгдэл хийчихдэг. Тэгэхээр төрийн өндөр дээд алба хаших хэмжээнд бүрэн бэлтгэгдээгүй байна л гэсэн үг. Ер нь манай Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд зарим бас бус албан тушаалтнууд албан ёсоор бэлтгэж өгсөн үгийг л чанга дуудаж байх нь нийгэмд улс оронд хохирол багатай.

-Монгол Улс “Улс төрийн хоригдолтой болсон” гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Санал нийлж байна. Монгол Улс “Улс төрийн хоригдолтой” гэж би боддог. Цэвэр улс төрийн шалтгаанаар аваачиж хорьсон. Харин шалтаг нь болгож эдийн засаг ингэсэн, тэгсэн гээд ярих л байх.

-Сонирхсон асуултаа шулуухан асуучихъя. Та ч бас танхим удирдсан Ерөнхий сайд байсан хүн. Ер нь Ч.Сайханбилэг л ирчихвэл С.Баярцогт, Б.Болор, Б.Бямбасайхан, ер нь бүгдээрээ л суллагдах юм шиг логик харагдаад байх юм. Хэдийгээр эрүүл мэндийн шалтгаантай байлаа ч гэсэн ийм хүмүүсийг “барьцаалах мэт” хориулчихаад ирж болохгүй л байгаа юм байх даа?

-Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын тэргүүн байхдаа явуулж байсан бодлого цаг хугацааны “хайчинд” шахагдчихсан, эдийн засгийн эгзэгтэй нөхцөл байдалд байсан. Нийгмээс асар их хэмжээний дарамт ирж байсан байж таарна. 

Цалин, тэтгэвэр нэмэх, томоохон хөрөнгө оруулалтууд хөдөлгөх зэрэг тиймэрхүү шахалтуудад хөтлөгдөж Ч.Сайханбилэг шийдвэрүүдээ гаргаж байсан байх гэж боддог. 

Ер нь миний хэлээд байдаг нэг санаа байдаг даа, олон түмэнд нэг их хүрдэггүй юм. Чамд дахиад л хэлье. “Ямар ч асуудал ороод ирсэн битгий олон юм яриад бай” гэж хэлж чаддаг Сангийн сайдтай байх юмсан” гэсэн “мөрөөдөл” над байдаг. 

-Ерөнхий сайддаа юу?

-Тийм. Ерөнхий сайддаа ч, УИХ-ын гишүүдэд ч тэгж хэлж чаддаг байгаасай гэж боддог. Тэр огцруулна гэх дарамтыг сөрж “Үгүй. Дуртай бол наад албан тушаалаа ав. Үг дуугүй биелүүлдэг хүнээ томил. Би чадахгүй” гэж хэлж чадах сэтгэлийн тэнхээтэй Сангийн сайд өнгөрсөн 30 жилд байсангүйҮүнд л би их харамсдаг. 

Ч.Сайханбилэгийн алдаа гэвэл үүнтэй л холбоотой. Өөрөө асар их хүлээлтийг нийгэмд бий болгочихоод, эргээд тэр хүлээлтдээ чөдөрлөгдөөд элдэв дарамт, шахалтад орж шийдвэрүүдээ гаргасан байх. Гэхдээ тэд тэнэг хүн биш. Би тэднийг хууль зөрчсөн гэж үзэхгүй. Бүх зүйлийг хуулийн дагуу хийсэн гэдэгт итгэлтэй байдаг. 

УИХ, Байнгын хороогоор орсон байж таарна. Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцсэн байж таарна. Протокол нь байж л таарна. Ингээд эрх зүйн талаас нь аваад үзэхэд өөрсдийгөө шоронд хийчих шийдвэр гаргачих хүмүүс биш. Энэ бол улс төрийн л хэрэг Ч.Сайханбилэгийг тэднийгээ хаяад зугтаад явчих хүн ч гэж боддоггүй. 

-Сангийн сайд Б.Болор л гэхэд тантай адилхан их сургуульд багшлаад самбар дээр шохойгоор бичиж сууснаа Сангийн сайд болж төрийн нэрийн өмнөөс гарын үсэг зураад, түүнийхээ төлөө хоригдож байна. Харамсалтай биз?

-Дахиад хэлье. Сэтгэлийн тэнхээтэй, зангарагтай хүн Сангийн сайдын ажлыг хийх ёстой. Дээр нь гүнзгий мэдлэгтэй, онолын хувьд ч, практик талаасаа ч асуудлаа мэддэг, зөвхөн улсын төсвийн орлого зарлага төдийгүй Монгол Улсын макро эдийн засгийг харж чаддаг хүн л Сангийн сайд, Монголбанкны ерөнхийлөгчөөр ажиллах ёстой юм сан.

-Таны яриад байгаа зангараг өнөөдрийн манай улсын Сангийн сайдын зангаргаас өөр юм шиг байна. Уг нь ч Ч.Хүрэлбаатар сайд айхтар зангарагтай л ажиллаад байгаа шүү дээ. Эрх мэдлийн, засаглалын, аархлын зангараг арай өөр байх?

-Би Ч.Хүрэлбаатар сайдад сэтгэл дундуур байгаагаа нуухгүй. Сэтгэл дундуур байгаагийн шалтгаан нь мэдэхгүйдээ биш. Цаадах чинь мэдэх юмаа мэдэж байгаа. Хамгийн гол нь миний яриад байгаа зангараг, сэтгэлийн тэнхээ нь дутаад байна. 

Тиймээс улсын төсвийн тодотголыг хавар хийх нь зөв гэж хэлцгээгээд байхад зөрүүдэлсээр байгаад намар оруулж ирээд, бүр дордуулсан. Үндсэндээ улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаас зувчуулсан бүхнээ хуульчилж албажууллаа шүү дээ. Өөр сайн зүйл болсонгүй. 

Тэр хүнд Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал, “Ковид-19“өөс үүссэн хүндрэл зэрэг бол “гучдугаар асуудал” байсан. Монгол Улсын эдийн засгийг зөвхөн 2020 оны УИХ-ын болон орон нутгийн сонгуульд л золиосолсон гэж дүгнэж байна. 

-Ингээд хэлчих сөрөг хүчин л УИХ дотор алга байна шүү дээ. Гунигтай байна шүү?

-Үгүй одоо байгаа нь л тэр шүү дээ. Эдний толгойд Ардын хувьсгалын 100 жил” гэсэн ой тэмдэглэх л ганцхан зорилт л байна уу даа гэж бодож сууна.

-Гэтэл “Ковид-19“-өөр овоглосон зээл авах “зөвшөөрлүүдийг” УИХ-аас авсаар байна. Тэр зээлийг бид төлнө. Зүгээр үү?

-Асуудлын гол нь зээлдээ биш. Чи бас явцуу л хараад байна. Шаардлагатай бол зээл авах хэрэгтэй. Хангалттай авах хэрэгтэй. Гол нь ямар нөхцөлтэй авч байна вэ, төсөвт дарамт үүсгэхгүйгээр үйлчилж чадах уу гэдэг асуудал байдаг юм. Энэ чинь гадаад худалдаа буюу экспорт, импортын асуудал, төлбөрийн балансын асуудал болоод цааш задраад явдаг. Дараа нь зээлээ юунд зарцуулах вэ, үр өгөөжөө өгөх төсөл чинь байгаа юм уу гэдэгт байгаа юм. 

-Төсвийн алдагдлыг хаахад зарцуулсны дараа “Ковид-19“ тархаад эмнэлэг, үйлчилгээ, вакцин, эм тариа хүрэлцэхгүй бол яах юм бэ?

-Нэр нь “Ковид-19“-өөр боловч төсөвт дэм болоод шаардлагатай эмнэлгийн үйлчилгээ, нийгмийн халамж үйлчилгээг доголдохгүй байхад чиглэж байгаа бол “Ковид-19“-тэй тэмцэж байгаа л нэг хэлбэр шүү дээ. Гэхдээ хэрэв би зөв ойлгосон бол сүүлийн хоёр сард төсвийн байгууллагын цалин хөлс, тэтгэвэр тэтгэмжийн олголт доголдож байна. Үүнийг л доголдуулбал энэ Засгийн газар “конец” шүү дээ.

-Тэнд доголдуулчихаад “нөгөө гараараа” тэтгэврийн зээл тэглэх, ипотекийн зээлийн хүүг буулгах гоё ажил эхэллээ гэж зарлах юм даа?

-Мэдээж шүү дээ. Дээр миний хэлсэн хоёр сонгуулийн ялалтын төлөөх зорилго. Би сүүлдээ бүр “Эдний толгойд Ардын Намын 100 жил” гэсэн ганцхан зорилт байна уу гэж бодох боллоо. Ёслолын арга хэмжээнд нугасгүй дуртай улстөрч цөөнгүй. Түүнд л бүхнийг зориулж, чиглүүлж байна уу даа. Намын 100 жил чухал, тэмдэглэлгүй яахав дээ, сайхан тэмдэглээд л өнгөрнө, дуусна. Тэр ой зугтаад алга болох биш, харин цаашид яахаа бодох л хэрэгтэй.

-Ингэхэд коронавирусийн үеийн ба түүнээс хойшхи эдийн засгийн хямрал гэж яриад байгаа ч албан ёсоор зарлаагүй. Ингэхэд бид яг тийм хямралд өртсөн үү? Эсвэл энэ хямралыг ч боломж гэж харах ёстой юу?

-Одоогоор өртчихсөн байна. Албан ёсны статистик ч хэлээд байгаа, эдийн засгийн бүх салбардандаа уналттай явж байна. Энэ байдал өнөө маргаашдаа дуусчихгүй. Үр дагавар нь ирэх оны намар хүртэл гарсаар байх болно. 

Өндөр хөгжилтэй, мөнгөө хэвлэдэг орнуудын хувьд улсын төсвийн болон ДНБ-ий төдөн хувьтай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө оруулалт, эх үүсвэрүүдийг гаргаад авч явна гэдэг тэс өөр. Наанадаж л хөрөнгийн зах зээл нь хөгжсөнөөс эхлээд, хямралд анх удаа орж байгаа биш, туршлагатай гэх мэт маш олон давуу талтай. Манайд тийм бололцоо байхгүй. Энэ талаа харах ёстой. 

-”Ковид-19”-ийн дараах эдийн засгийн бүтэц ямар байх бол. Ямар ч байсан нүүрсээ л худалдсаар, тэр худалдааны гэрээн дээр л төсөв нь тогтдог байж болохгүй байх?

 -Яг тийм. Саяхан Хятадын коммунист намын хурал болж ирэх таван жилийн төлөвлөгөөгөөний төслөө дэмжиж байна. Үүнд 2060 он гэхэд CO2 үйлдвэрлэдэггүй улс болно, “Ковид-19“-ийн дараах эдийн засгийн бүтэц ямар байх вэ гээд маш тодорхой заачихлаа. 

Мөн Япон, Солонгос улс 2030 он гэхэд СО2-оос бүрэн татгалзана гэдгээ зарласан. Европын холбоо бүр эрт ийм бодлого руу шилжчихсэн. Атомын цахилгаан станцыг хүртэл хааж байгаа. АНУ ч гэсэн зарласан. Энэ мэтчлэн эдгээр орон хөгжлийнхөө дараагийн алхмыг хараад байна шүү дээ. Ковидын дараах эдийн засгийн бүтэц ямар байх вэ гэхээр ногоон эдийн засаг дээр тулгуурласан байх нь. Үүнийг дагаж боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт юу болох вэ гэдгээ тодорхойлж байна. 

Манайд байдал ямар байна. УИХ-аар сая батлуулсан Мөнгөний бодлого, одоо хэлэлцэж буй ирэх оны төсвийн төслийг харсан байх. Тэр дотор ногоон бодлого нь хаанаа байна? Байхгүй. Яг ний нуугүй хэлэхэд асуудлыг тав, арван жилийн дараахаар ч харж чадахгүй, өнөө маргаашаа бодож хоног өнгөрүүлж байна. Ер нь энэ Засгийн газраас харагдаад байгаа дүр зураг ийм л байгаа шүү дээ. 

Хатуу зүйл дээрээ хатуу байх ёстой. Популизм хийх, таалагдах, бодит байдлаас зугтаж намирах хэрэггүй. Та нарт итгэж байна, бидний ирээдүйг баталгаажуулж өг л гэж сонгогчид саналаа өгсөн болохоос ажил хаяна, жагсана гэхээр л түүнийг дагаж гүйгээд бай гэж эднийг сонгоогүй юм шүү дээ. Төр төмөр нүүртэй байх, түүнийгээ хаана, ямар үед гаргах, хатуу байхыг олон жилийн төрт ёсны уламжлалаасаа судлаад үз гэж хэлмээр байна.

-Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “чөлөөт зах зээл гэж байхгүй” гэснээсээ болж “нокаут”-д орох шахсан ч олон хүн түүнийг зөвөөр ойлгохыг хичээсэн байх. Танд юу бодогдсон бэ?

-За яахав ээ, би түрүүн хэлсэн шүү дээ. Энд тэнд үг хэлэхдээ цочирдмоор юм хэлчихдэг болохоор айгаад сонсдоггүй.

-Гэхдээ та цаанаа яг юу хэлэх гэснийг нь ойлгосон биз дээ. Төрийн зохицуулалт оролцооны талаар?

-Төрийн зохицуулалт гэгч анхнаасаа л байсан. Төр байгаа учраас оролцохгүй байна гэж байхгүй шүү дээ. Ямар нөхцөлд, аль салбарт, яаж оролцох вэ. Жишээ нь, тухайлсан нэг салбарыг сонгоод, түүндээ хөрөнгө хүч дайчлаад сэргээх ажлыг төрөөр дамжуулаад хийж болно. АНУ-ын сансрын хөтөлбөр, Хятадын дижитал технологи гэх мэт.

Манай “товарищ”-ын хэлсэн үг бол арай ондоо. Эсвэл зөв бодоод буруу томъёолоод шоолуулчих шиг болсон. Ялангуяа төрийн зохицуулалт гэсэн мөртлөө мэдлэг чадваргүй хүмүүсийг төрийн өмчит компанид олноор оруулсан алдаа харагдсаар байгаа. Грекийн хамгийн гунигтай жишээ тэр шүү дээ. 

Нэг Засгийн газар солигдонгуут хуучин байсан хүмүүс дээр шинээр хүмүүсийг улс төрийн шалтгаанаар ажилд авсаар байгаад дөрвөн жилийн дотор аймшигтай олон албан хаагчтай болж, түүнийгээ дийлэхээ болиод дампуурал зарлахад хүргэлээ шүү дээ. 

Манайх яг тэр жишээний сонгодог хувилбараар явж байна. Төрийн өмчит компаниудыг олноор байгуулах хамгийн буруу. Хувьцаат компани болгож иргэдийн хяналтад өгөх ёстой. Тэгвэл ядаж л тэд өөрсдөө шоронд орохгүй шүү дээ.

-Н.Багабанди гэдэг хүн Оюутолгойн ТУЗ-өөс яагаад ерөөсөө огцордоггүй юм бол оо?

-Би Оюутолгой компанийн ТУЗ-д Н.Багабанди гуайг сууж байх ёстой хүн гэж боддог. 

-Яагаад Өөр хүн байж болдоггүй юм уу?

-Тэр хүний зангараг гэж байна шүү дээ. ТУЗ-ийн гишүүн гэдэг маань хувьцаа эзэмшигчдийг төлөөлөөд сууж байгаа хэрэг. Тэр утгаараа Монголын эрх ашгийг хамгаалж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр тэр компанийг бас дампууруулчихаж болохгүй. Компани ашигтай ажиллах ёстой. Энэ хоёр асуудлыг шийдэхийн тулд ТУЗ гэж байдаг. Тиймээс Н.Багабанди гуай тэнд сууж байхад ердөө буруудахгүй. Ярьдаг, хийдэг нь ил харагдахгүй байж болно. Залуучуудад ч их түшиг болно. Байж л байг. Хоёр хөрш, АНУ, Австрали, Канад бусад оронд түүнийг хэн бэ гэдгийг мэдэж харилцдаг. Энэ бол чамлахааргүйгээр барахгүй хэн нэгний орлож чадахааргүй гол нөлөө юм шүү. Тэр хүн Монголоо гэсэн сэтгэлтэйгээр “том тоглолтод” орж, хожил авч чадах хүчин чадалтай. 

-Нээлттэй ярилцсан танд баярлалаа. Таны ажилд амжилт хүсье!

ҮНДЭСНИЙ ШУУДАН СОНИН