Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг үгүйсгэж, Хятадын хараат автономит улс болгосон "Гурван улсын гэрээ" гэгдэх Хиагтийн гэрээг одоогоос яг 100 жилийн өмнө байгуулжээ. 
1914 оны 8 сарын 26-аас 1915 оны 5 сарын 25-ныг хүртэл 9 сарын турш монголчууд бидний хувьд маш хүнд дарамттай нөхцөлд үргэлжилсэн энэ гэрээ байгуулагдсанаар монголчууд бид ар, өвөр болон эгнэгт салжсарнин, хүчгүйгээ, дорой буурайгаа гашуунаар мэдэрсэн юм. Хоёр хөрш маань бидний тусгаар байх хүсэл эрмэлзэлийг огтоос үл тоосныг үг дуугүй толгой гудайн мэдэрсэн юм. Энэ хэлэлцээрийг хүлээн зөвшөөрөөгүй Харчин гүн Шударга баатар Бавуужав зэрэг зарим үндэсний баатруудаа Хятад, Орос хоёрын шахалтаар хадны завсар хавчуулагдсан халиуны зулзага болгон тонилгож байв. 
Төд удалгүй 4-хөн жилийн дараа тэрхүү автономит эрхээ ч алдсан. Хятадууд галт зэвсэг агсан цэрэглэн довтолж, Нийслэл хүрээг эзэрхэхэд монголын арми ямар ч эсэргүүцэлгүйгээр зэвсгээ хураалгаж байв. Хятадууд Монголын хааныг Хятадын Ерөнхийлөгчийн зурганд мөргүүлж, цагтаа хар хятадыг хиаруулж явсан 1912 оны Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний гол баатруудыг барьж шоронд хорьж байв. Монгол Үндэстэний түүхэнд ийм гутамшигт явдал ер болж байсангүй. Манлайбаатар Дамдинсүрэн Гамингийн шоронд "Хар хятадын өмнө би хэвтээгээрээ үхэхгүй" хэмээн босоогоор нөхцөж байв. Тийм л гашуун гутамшигтай гэрээ...

Энэ гутамшигт гэрээг сануулахыг далимд түүний өмнө бас нэг гутамшигтай гэрээний автор хүний тухай үг дайв.

 

КОРОСТОВЕЦИЙН ХӨШӨӨНД ЦЭЦЭГ ӨРГӨДӨГ ӨДӨРТЭЙ БОЛОЁ
.
Бууриа олоогүй хөшөө Улаанбаатар хот дахь Оросын Шинжлэх ухаан, соёлын төв /РЦНК/ -ийн үүдэнд оросуудын хувьд байдаг л нэг дипломатч Коростовец гэдэг нөхрийн хөшөө байх нь даанчиг зохимжгүй, зохиогүй чимэг шиг харагдах аж. Коростовецийн хэмжээний генерал, дипломатч орост хар мянгаараа бий. Уг нь РЦНК бол орос үндэстний соёлыг энэ монгол оронд сурталчлан түгээх гол төв, бэлгэ тэмдэг нь шүү дээ. Энд оросын оюун санаа, соёлын аугаа их аваргуудын хэн нэгнийх нь хөшөө яагаад босоогүй юм бол...???

Пушкин, Толстой, Достоевскийгоос эхлээд Орос түмнийг дэлхийд төлөөлөх аваргууд зөндөө. Гэтэл хатуухан хэлэхэд Коростовец тэдний дэргэд хэн ч биш ... Тэр хавиар очсон хүүхэд залуус буруу газар хөшөөг нь босгочихсонд бухимдаж уурласан мэт ширүүн яхир төрхтэй тэр нөхрийн хөшөөг хараад “Энэ хүн бол оросын утга соёлыг бүрэн төлөөлдөг юм байна” гэж ойлгоцгоох нь... Ийм гаж ойлголт өгөхийг Оросууд лав хүсээгүй биз. Тэгвэл хэн хүссэн юм бол...? Монголын ард түмэн ч бас хүсээгүй. Өнгөрөгч 2014 оны хаваржингаа энэ хөшөөг босгохыг эсэргүүцсэн шуугиан Монголын нийгэм даяар болсон билээ. Эгэл ардаас нь эхлээд сэхээтнүүд, түүхч, судлаачид гээд нийгмийн нэлээд өргөн давхаргынхан эсэргүүцсэн. Зууны нийтлэлч Баабар, тэр ч бүү хэл албан ёсны ШУА нь хүртэл эсэргүүцэгчдийн талд байж, байр сууриа тодорхой илэрхийлж байсан санагдана. Гэвч Ардчилсан засаг маань буруу ишилсэн сүх шиг мугуйдалсаар уг хөшөөг босгуулсаан.
Монголын ард түмний хөрөнгөөр босгосон энэ хөшөөний нээлтийг өнгөрөгч оны есдүгээр сарын эхээр хийжээ. Путиныг манай оронд айлчлах үеэр... Харин Путин тэр хөшөөг ёстой муу нүдээрээ ч хялайж хараагүй. Коростовец гэдэг хүний хөшөө оросуудын хувьд юу юм, юу ч биш... Тэр тусмаа төрийн тэргүүний хувьд... Уг нь монголын ард түмний хөрөнгөөр РЦНК-ийн өмнө Пушкины хөшөөг босгочихсон байхад ер болохгүй юм үгүй билээ. Их Пушкинийх нь хөшөө бужгар толгойлчихоод тэнд зогсож байх аваас утга хийгээд мөн чанар нь ёстой сайхан зохицохсон.

Тэр бол оросын оюун санаа, соёлынх нь бэлгэ тэмдэг. Нөгөө талаар Монголын нэг бус хэд хэдэн үеийнхэн Пушкиний уран бүтээлээс хар багаас уншиж, цээжилж, танин мэдэж, оюун санаагаа тэлж ирсэн нь бодит түүх. “Алтан загасны үлгэр”, “Салтан хааны үлгэр”-ээс эхлээд “Дубровский”, “Ахмадын охин”-ийг нь мэдэхгүй монгол хүн бараг л байхгүй байсан даа. “Евгений Онегин”-ийг нь, энэ зохиолоор хийсэн дуурийг нь Монгол төдийгүй дэлхий мэддэг. Мөн ХХ зуунд оросын шууд оролцоо, нөлөөгөөр бид барууны соёлтой танилцаж, соён гэгээрлийн үрээс бишгүй их хүртсэн билээ. Тиймээс Пушкиний хөшөөг энэ түүхэн үйл явцын бэлгэдэл болгосон ч болохгүй юмгүй. Пушкиний хөшөө ардчиллын үлгэр загвар Америкийн нийслэлийн яг төвд нь, Цагаан ордноос хэдхэн зуун метрийн ард Жорж Вашингтоны их сургуулийн үүдэнд зогсож л байдаг.

Суурин дээр нь “...И долго буду тем любезен я народу” шүлгийг эх хэлээр нь сийлчихсэн. 2000 онд боссон энэ хөшөөний нээлтэн дээр АНУ-ын нийслэл Вашингтоны мэр ирж, “Пушкин оросуудын төдийгүй хүн төрөлхтний бахархал” хэмээн хэлж байсан санагдана. Энэ нь оросын соёл, оросын оюун санааг Америк оронд хүндэтгэн хүлээн зөвшөөрч буйнх. Жорж Вашингтоны их сургууль бол АНУ-даа нэр хүндтэйд ордог томоохон сургууль, бас америкчуудын бахархал болсон их ерөнхийлөгчийнх нь нэртэй. Гэвч Пушкиний хөшөө тэнд зохисон ч, зохицсон ч... Харин энэ Коростовецийн хөшөө яагаад бууриа олоогүй харагдана вэ?

.
ХӨШӨӨНИЙ УЛС ТӨР... 
Хэдэн жилийн өмнө Өмнөд Солонгост Путинийг айлчлах үеэр солонгосчууд Сөүл хотынхоо төвд Пушкиний хөшөөг босгож, нээлтийг нь хийсэн. Путин уг хөшөөний нээлтэд ёслол төгөлдөр оролцсон ба дараа нь болсон хоёр орны эдийн засгийн хамтын ажиллагааны гэрээг ихээхэн амжилттай, солонгосын талд ашигтай болсон гэж Солонгосчууд дүгнэж байв. Оросуудын сэтгэлийн угт байх чагтагыг юугаар доргиохоо солонгосууд мэдэрсэн л байгаа юм. Энэ нь нэг талаас оросын ард түмний соёлд өгч буй хүндэтгэл, нөгөө талаас улс төр.

 

Харин Путины сүүлийн айлчлалаас монголчууд их зүйл найдаж горьдож байсан ч ердөө горьдлого л байв. Өмнөд хөршийн тэргүүний айлчлалтай харьцуулахад Путиний айлчлал ёслолын төдий, тэр өөрөө ч их хүйтэн хөндий байсаар явчихсан. Коростовецийн хөшөөнд зарцуулсан хөрөнгө нь 80 орчим сая төгрөг гэсэн. Гэхдээ энд хэдэн төгрөгөөр босгосон нь огтоос чухал биш. Энэ хөшөөг босгосны цаадах улс төр, сургамж нь хамгаас чухал... Ингэхэд яагаад Коростовецийн хөшөөг босгох болов гэхээр Улаанбаатар зочид буудлын өмнөх Лениний хөшөөг буулгаснаас хамаг юм эхэлжээ. Хуучин нийгэмтэй эвлэршгүй тэмцэгч, үзэн ядагч, экстремист, необольшевик Бат-Үүл баатар маань хотын мэр болмогцоо хийсэн “ардчилсан” алхмуудынх нь нэг. 90-ээд оны эхээр Оросуудыг хүний үнэргүй хөөн гаргаж, Сталиных нь хөшөөг нураасан. Тэр цагаас хойш манай хоёр орны харьцаа хүйтэрч, бүрэн гэсээгүй байв. Гэтэл нэмээд бас нэг хөшөөг нь нураагаад хаялаа. Зүгээр ч нэг чимээгүйхэн нураачихсангүй, хотын мэр нь ялсан баатар шиг очиж, ял өгч донгодож байгаад нурааж, нэгэн байгууллагын хашаанд толгойгоор нь уруу харуулаад хаяж орхисон. Мэдээж хэрэг оросуудад энэ таалагдаагүй нь нэн тодорхой. Тэр ч бүү хэл баатар дарга маань хэт баатарлаж, Ленинийг муулахдаа, түүний үзэл санаанд “үнэнч” гэж өөрсдийгөө үзсээр байгаа Хятадын Коммунист намыг давхар баалж орхижээ.

Үүнийхөө төлөө Хятадын элчин сайдын Яаман дээр очиж уучлал гуйлаа гэсэн мэдээлэл тухайн үеийн хэвлэлээр үзэгдээд өнгөрсөн. Үнэн байх. Юутай ч хятадууд нүдэн балай, чихэн дүлий өнгөрсөнгүй бололтой. Ер нь өөр улсын хэн нэгний хөшөөг өөрийн улс орондоо хүндэтгэн зална гэдэг нь дипломат ёсонд хүндэтгэл, найрсаг хандлагын илрэл болж байдаг. Ийм зүйл дэлхийд нэн түгээмэл. Соц-ийн үед бид Орост найрсаг хандаж буйнхаа илрэл болгож Ленин, Сталин, Немой, Шастин, Төмөрбаатар жанжин гэх Штенкин зэрэг олон хүний хөшөөг босгосон нь тэр цаг үеийн түүх. Тэр түүх, түүх хэвээрээ үлдсэн. Өнөө хэчнээн нураагаад, нулимаад нэмэргүй, нэгэнт болоод өнгөрчихсөн. Тийн болоод өнгөрчихсөн түүхийг засаж болдоггүй, зөвхөн сургамж л авдаг, бас заримаас бахархал, эрч хүч, маргаашийнхаа чиг хандлагыг ч авдаг.

Хэрвээ Чингис хааны хөшөөг аль нэгэн оронд, тухайлбал Орост юм уу, АНУ-д босголоо гэхэд тэр ард түмэн, ялангуяа тэр орны төр нь их хааныг маань бүдүүлэг хэрцгий байлдан дагуулагчаас огт өөрөөр харж буйн илрэл. Мөн монголчууд бидэнд хандаж буй хүндлэл ч болно. Харин өмнөд хөршид олноороо босч буй Их Хааны маань хөшөөнүүд бол утга агуулга, цаад зорилгоороо огт өөрийг өгүүлдэг. Түүнд бид баярлахаас илүүгээр болгоомжилж, сэрэмжлэх учиртай. Энэ бол өөр түүх, өөр зорилго. Ер ийм хандлага ганц өмнөд хөршид ч бус бас бус зарим нэгэн орноос харагдаж буй. Үүний эсрэгээр хэн ч бай, тухайн улс үндэстнийх нь хүний хөшөөг буулгана гэдэг тэдэнд, тэр улсад шулуухан салаавч өгч буйтай адилхан зүйл. Өнгөрсөн онд Укрианд боссон Майданчууд юу юуны өмнө Лениний хөшөөнүүдийг нураасан нь Орос орны өмнөөс, оросын ард түмний өөдөөс гаргасан том салаавч байв. Тэгээд зогсохгүй Укрианы нэгэн хэсэг нь болсон Крымын хойг болон Донекц, Луганскийн хэдэн сая оросуудын өмнөөс гаргасан салаавч, “та нарт бид ингэж л хандана шүү” гэсэн сануулга, улс төрийнх нь бодлогын нэгэн тодорхой илрэл нь байсан. Тиймээс л Крым болоод Донецк, Луганскийн оросууд эрс шийдвэртэйгээр Майданыг эсэргүүцэн боссон билээ. Наанаа шулуун шударга мэт харагдавч, ийм шийдвэр нь бодлогогүй, мунхаг явдал бөгөөд араасаа салж, ангижрахад бэрх уршигт үйл явдлыг дагуулдгийн жишээг бид өнөө Укрианд өрнөж буй үйл явдлаас харсаар л байна.

 

Одоо Монгол руугаа эргэе. Улаанбаатар зочид буудлын өмнөөс Лениний хөшөөг зайлуулж болно л доо, буулгаж ч болно. Гэхдээ олон юм ярилгүй чимээгүйхэн буулгаад, хаа хамаагүй газар хаячих биш тэр РЦНК-ийнх нь өмнө аваачаад залчих ч сүйхээ байсангүй. Гэтэл бүр яллан донгодож байгаад нураагаад хаячихав. Өт хүртэл биед нь хүрэхээр атирдаг. Оросууд мэдээж хэрэг таг өнгөрсөнгүй нь тодорхой. Үгээр баалуулсан төдий Хятадууд уучлал гуйлгуулж чадсан бол хөшөөгөө нураалгасан Оросууд нэлээд ахиу барьц сонгосон нь мэдээж. Тэд “Ардчилсан төр”-д хүчтэй шахалт үзүүлсний гэрч нь энэ хөшөө болно. Логик утгаараа шууд тэгэж ойлгогдож байгаа. Хөшөөний цаадах улс төр жинхэнэ утгаараа яг энэ цэгээс эхэлнэ.

.
АН, МАН-ЫН ХОРТ ХАВДАР...

Манай хоёр том нам АН, МАН хоёрт архаг, хорт хавдрын шинжтэй, тэвчиж болшгүй нэгэн өвчин байдаг. Энэ бол эх түүхээ хувьчилж аваад талцан улс төржүүлдэг явдал юм. 1921, 1945, 1961 он бол МАН-ын он. 1911, 1990 он бол АН-ын он. Социализмын он жилүүдийг МАН магтаж, харин АН хараан зүхнэ. Ардчиллын он жилүүдийг АН магтаж, харин МАН хараан зүхнэ. АН-ынхан МАН-ыгаа газрын хөрснөөс арчина гэнэ.

Газрын хөрснөөс нь арчихын тулд юуны өмнө түүхэн замналыг нь үгүйсгэж, харлуулах, түүхэн зүтгэлтнүүдийг үгүйсгэн, долоон уулын цаагаар далд ортол хараагаад, оронд нь өөрсдийн цаг үеийн түүхэн зүтгэлтэнг товойлгон тодруулах. Энд ямар ч эрүүл ухаан, эрдэм мэдлэгийн үнэр байхгүй хий хоосон хийрхэл л байна. Тэгээд энэ хийрхэл нь яг л хорт хавдар шиг ард түмний оюун тархийг хордуулан нэн хурднаар түгэн тархана, ийм хороор хордсон ард түмэн хоёр талцан хараалцана. Ард түмэн талцаад зогсохгүй хаашаа ч зайлах, зугтах аргагүй мөнхийн хөршүүдтэйгээ толхилцож, эх орноо ганцаардуулж, тамирдуулж, буланд шахуулах ужиг хэрэг ундарна. Хорт хавдар яг мөн байгаа биз.
Нөгөө “муур хар байна уу, цагаан байна уу гэдэг нь чухал биш. Хулганаа л барьдаг байх нь чухал” гэдэг шиг хоёр хөрш маань ардчилсан байна уу, коммунист байна уу, дарангуйлагчтай байна уу, тэр бидний хэрэг биш, тэдний дотоод асуудал, харин бид мөнхийн хөршийнхөө хувьд тэдэнтэй найрсаг харилцаж, тэднийг хүлээн зөвшөөрч, үүнийхээ үндсэн дээр өөртөө ашигтай нөхцөлийг бий болгох л явдал.

Түүнээс биш Америкийн үгэнд орж, хоёр хөршдөө ардчилал зааж сургах гэж дөвчигнөх хэрэггүй юм. Өөрсдөө тэр ардчиллаа нядааж орхисноо ч мэдэхгүй. Тэгэх аваас Галуу дуурайж хэрээ хөлөө хөлдөөхийн үлгэр болно. Ер нь ч хөлөө хөлдөөгөөд л байгаа л даа. Лениний хөшөөг нураачихлаа. Нураах шиг амархан юм байхгүй. Гэтэл хэн нэгэн оросын хөшөөг босгох зайлшгүй шаардлага гарах нь тэр. “Нэгийнх нь хөшөөг нураасан юм бол нөгөөгийнх нь хөшөөг босго”. Тэгэхгүй бол Оросууд сүйд болдоггүй юм аа гэхэд дотроо нэгийг тооцох нь ойлгомжтой... Оросуудын шахалт, санаархалтай АН-ын улс төрийн бодлого ч сайхан таарав. Ёоз ёозоороо, түйз түйзээрээ...

 

1921 оны хувьсгалыг ивээгч, залуурдагч, 1921 оны Улаан Орос болон Монголын гэрээг санаачлагч МАН-ын Лениний эсрэг АН-ынхан 1912 оны Цагаан Орос болон Монголын гэрээний эх баригч АН-ын талын Коростовецийг сөргүүлэн гаргаж ирэв. Ер нь Коростовецаас өөр хүн үзээд өгье ч гэсэн тэр үед байхгүй юм. Тэгээд Коростовецийг монгол оронд, монголын ард түмэнд хайртай баатар болгон мандуулах аян эхлэв.

Хөлсний түүх бичээчид хэзээд бэлэн байдаг хойно. Коростовецийг Монголын тусгаар тогтнолын суурийг тавилцсан хүн болгон өргөмжлөв. Хятадын савраас салгасан баатар болгон мандуулав. Тэр ч бүү хэл Үндэсний тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцлийг санаачлагчдийн нэгэн хүртэл болголоо. Хөшөөгөө босгуулах хэмжээний гавьяатан болгож харуулах хэрэгтэй шүү дээ. Харин оросуудад хэн байх нь тийм чухал биш байв уу? Гэвэл үгүй бололтой. Тэд АН-ынхны улс төрийн бодлогыг дэмжсэний цаана далд ёгт санаа байжээ. Гэхдээ үүнийг төгсгөлд нь өгүүлэе. Ийнхүү эх түүхээ тасчин салгаж, улс төржүүлдэг солиотой үзэгдлийн хаялаг дундаас Коростовец хэмээх шазруун, манай ихэс дээдэс хангуудыг хэлэх хэлэхгүй үгээр дуудан доромжилж, тэдний саналыг шалан дээр шидлэн дэвсэлж байсан тэр яхир эрийн аз шовойх нь тэр...
.

КОРОСТОВЕЦ ГЭЖ ХЭН БЭ...? .
Лениний хөшөөний оронд Коростовецийн хөшөөг босов. 1911 оны Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөөх хөдөлгөөн болон түүний оролцогчдод хөшөө зайлшгүй байх ёстой. Гэтэл тэр цаг үеийн гадаад дотоодын зүтгэлтнүүдээс Коростовец юугаараа илүү билээ? Тухайн үеийн ар, өвөр, буриад, тува гээд нийт монгол түмний оюун санааны нэгдлийнх нь бэлгэдэл VIII Богд Жавзандамбадаа хөшөө босгоогүй шүү дээ. Ханд ван, Дам лам Цэрэнчимэд, Манлайбаатар гээд хөшөөгөө босгуулчих гавьяа зүтгэлтэн нэг хоёроор тогтохгүй олон бий. Гэтэл Коростовецид тэдний өмнүүр оочир дайран орох гавьяа бий билүү. ...

Энэ хүний хэн болохыг, монголын түүхэнд ямар “гавьяа” байгуулсныг нь манай түүхчид хангалттай нотолсон. Түүхийн хүрээлэнгээс гаргасан илгээлтэд ч, түүхч доктор Д.Өлзийбаярын нотолгоонд ч тэр бүхэн бий. Эдгээрт дурдагдаагүй нэгэн зүйлийг нэмэрлэхэд оросууд өөрсдөө энэ хүний эх барьсан 1912 оны Орос-Монголын гэрээг Дэлхийн нэгдүгээр дайныг хүртэл хийсэн гэрээнүүд дотроос Хаант Орост хамгийн ашигтай “колончлох гэрээ” байсан гэж үздэг юм билээ. Тэгээд энэ гавьяаных нь төлөө урьд өмнө дипломатын албанд консул мэтийн туслах зэрэглэлийн алба хашиж байсан түүнийг жинхэнэ дипломатч-элчин сайд болгож, генерал цол олгон дээдсийн хүрээнд оруулаад, тухайн үедээ нэлээд асуудалтай байсан Перст элчингээр тавьсан байдаг. Энд бараг дөрвөн аргын тооны үйлдэл мэт маш энгийн нэгэн гаргалгаа харагдана. Хаант Орост хамгийн ашигтай “колончлох гэрээ” нь харин Монголд, бидэнд бол хамгийн ашиггүй “колонийн гэрээ” болох нь нэн тодорхой билээ.

Тэр гэрээ үнэхээр тийм ч байсан ба манжийн савраас дөнгөж салаад байсан монголчуудад тэрхүү гэрээгээ хүчээр тулган хүлээлгэжээ. Өнөөгийн улс төржүүлэн тайлбарлаж буй “хоёр улсын эрх зүйн харилцааны суурийг тавьсан гэрээ” гэдэг үндэслэл бол хөшөө босгуулах хэмжээний гавьяа биш юм. Тэр эрхзүйн харилцаа нь ямар эрх тэгш түвшинд байсныг мэдвэл харин ч шал эсрэгээрээ болно. Тухайн үед Хаант Орос нь 1905, 1907 онд Японд алдсан алс дорнод дахь нөлөөгөө эргүүлж авах, Ази дахинд нөлөөгөө улам түрэхийг эрмэлзэж байсан ба тэр нь Дундад Азид өргөн колончлолыг бий болгосон. Энэ хүрээнд нэгд: монголыг хятадаас өөрийн мэдлийн ашиг сонирхолын түшиц газар болгон салгаж авах, гэхдээ хүчтэй биш байлгах үүднээс ар, өвөр, буриад, туваг нийлүүлэхгүй байлгах. Хоёрт: тэрхүү гэрээгээр монголын уул уурхайн болон МАА-н түүхий эдийн баялгыг нэн хямд үнээр худалдаж авах явдал байсан. Тиймээс л колонийн гэрээ болно.

Хаант Орос болон түүний төлөөний Коростовец нь Монголд, монголын ард түмэнд хайртайдаа тэр гэрээг огтоос хийгээгүй. Хэрвээ тийм сэтгэлтэй байсансан бол 1915 онд Хиагтад огт өөр гэрээ байгуулагдах байв. Чухам Хаант оросын энэхүү нөлөөлөө тэлэх колонийн бодлогыг гялалзтал хэрэгжүүлсэн хүн нь Коростовец билээ. Харин Үүл баатрын хөшөөг нь нураасан тэрхүү Лениний шууд санаачилгаар 1921 онд улаан Орос, Монгол хоёр дахин шинэ гэрээ байгуулсан ба энэхүү гэрээгээр өмнөх Коростовецийн хүчээр тулгасан шударга бус гэрээг хүчингүй болгож, колонийн өр зээлээс чөлөөлж, харьцангуй эрх тэгш түвшинд харилцаа тогтоосон нь маргашгүй баримттай юм. Тухайн үед энэ гэрээнд шинэ тутам байгуулагдсан Зөвлөлийн засгийн эрх ашиг бүрнээ туссан байсан ба ингэхэд эрх ашгаа харилцан хангах гэж л гэрээг байгуулдаг билээ. Юутай ч энэ гэрээ өмнөх гэрээний адил колонийн гэрээ байгаагүй юм. Хожим Коминтернийн бодлого бахь мэт чангарч ирсэн нь өөр учир шалтгаантай явдал хийгээд бидний ярьж буй сэдвээс хазайх болно. Энд түүхэн үнэний тухай асуудал л яригдаж буй бөгөөд аль нэгэн намын эрх ашигт үйлчлэх шалтгаан, шаардлага байхгүйг зориуд онцлон хэлье.
.

ХӨШӨӨНИЙ ЁГТ САНУУЛГА
.“Тэнэг Иван” гэгддэг ч үнэндээ Оросууд тийм тэнэг улс биш аж. Шинжлэх ухаан, соёлын төвийнхөө үүдэнд шинжлэх ухаан, соёлоос нэлээд хол нөхрийн хөшөөг ажиг ч үгүй босгуулчихсаны цаана айхтар давхар далд ёгт санаа буй мэт. Нөгөө “Харуул занги” кинон дээр манай Зангитан төрийн бэлгэдэл малгайныхаа жинсэн дээр биш төрөлх хар толгой дээрээ хятад цэргийн бага даргаар өндөг хагалуулдаг шиг л дотроо нэгийг бодсон гэхэд болохоор... “Май, ингээд та нарт ач тус болсон Лениний хөшөөг нурааж байгаа юм бол жинхнээсээ колонийн гэрээг хийсэн Коростовецийн хөшөөг босгочихоод тэнэг царайлаад, түүнийгээ хүндэлж явцгаа”. Ийм ёгт сануулга, тохуурхал байгаа юм биш үү. Тэгээгүй бол тэнд юунд Коростовец залрах билээ. Оросууд зориуд тэгэж санаагүй ч бай, ялгаагүй энэ явдал нь бидний энэ цагийн алиа марзан явдалд маань сургамж хайрлаж байна.

Өөрөөр хэлбэл бууриа олоогүй Коростовецийн хөшөө нь та бидний,
- Хэт улайрсан необольшевик хэнээрхэл гаргасны маань,
- Эх түүхээ намчирхан тасалж, хэсэглэн хувааж, гуйвуулан засварлаж, харийнхний нөлөөгөөр юу ч биш болгосны маань,
- Улс төрийн намууд бие биенээ хүлээн зөвшөөрөх наад захын ардчилалд суралцаж чадаагүйн маань,
- Төрийн уламжлалт бодлого гэдгийг огтоос мэддэггүйн маань,
- Хүн чанар, ач тусыг нийтээрээ мартаж чаддагийн маань,
- Эцсийн эцэст ердөө л өөрөө өөрсдийгөө мөхөөж ч мэдэх муйхар тэнэглэлийн маань хариу ёгт сануулга, тохуурхал болон сүндэрлэжээ.
Чухам ийм учраас л хойч үедээ хөгийн болчимгүй, хэнээтэй ойворгон аашлах юм бол ийм хөшөө хүртэл босчихдог юм байна гэдгийг ухааруулж, сануулж байхын тулд Коростовецийн хөшөөнд цэцэг өргөдөг өдөртэй болъё. Дахиж ийм тэнэглэлийг давтуулахгүйн тулд шүү дээ.

Б. Номинчимэд