Монголын Ирээдүй Судлал Нийгэмлэгийн тэргүүн, доктор, профессор, Монгол Улсын Гавъяат багш Ц.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

 

Боловсролын зүй бус ба зүй ёсны тогтолцоо

 

 

 

Боловсролын зүй бус ба зүй ёсны тогтолцоотой орнуудын зураглал дэлхийн хэмжээнд ямархуу харагдаж байна вэ, эдүгээ?

 

Тоталитар болон түүнтэй төсөөтэй улс төрийн дэглэмтэй орнуудын боловсролын тогтолцоог хэврэгдүү гэж үзэж байна. Хэврэгдүү гэхийн араас чанар нь тийм ч сайн биш, сургалтын суурь нь тогтворгүй гэсэн тодорхойлолт дагадаг. Суралцагчаа шахаж, зовоож, ядраах замаар амжилтад хүрэхийг дэмжиж болохгүй.

Ийм улс голдуу Ази-д, Монголоос тийм ч хол биш оршдог. Тухайлбал Япон, БНСУ, БНХАУ, Сингапур, ОХУ.

 

Эдгээр улсын төрийн тогтолцоо нь боловсролынхоо тогтолцоонд нөлөөлж, хүчлэн зүтгүүлэх хандлага голлодог. Ингэхээр, амжилт гарах нь гарна. Гэхдээ холын ирээдүй нь тиймэрхүү. Тэнд заавал дээрээсээ, төрөөс чиглэл авч, шахалт орж  байж хөдөлнө. Эдгээр улсын ерөнхий боловсрол РISА, ТIМSS / РIRLS-д өндөр оноо үзүүлдэг нь яг энэ шалгалтад зориулж бэлтгэдэгтэй холбоотой. Эдгээр орнуудын боловсрол нь тодорхой шалгуурын хүрээнд сайн байж болох ч алсдаа тогтвортой хөгжлийн шаардлагад нийцэл багатай гэж үзэж байна. Дээр нэр дурдсан орнуудад  боловсрол эзэмшсэн залуус өрнөдийн өндөр хөгжилтэй улсад очиж дахин сурсан жишээ баримт цөөн бус таарна. Тэдгээр залуус манай улсын боловсрол ёстой биш байна аа, хүнийг тэгж их шахсанаар сайн болдоггүй юм байна, харин ч ихэд ядарч туйлддаг гэж бичсэн байдаг. Суралцагчийг тусгайлан сонгож авсан ямар нэгэн шалгуурт нийцтэл нь шахаж болно л доо. Хатуу дэглэм тогтоогоод ч болов. Ийм үед суралцагчийг хүний утгаар бус, юуг ч хамаагүй сурах ёстой нэгэн төрөл РОБОТ машин гэж үздэг талтай.

 

Ингэхлээр СУРАЛЦАГЧ ядарна, зовно, сүүлдээ залхана. Үүнийг тогтвортой хөгжлийн боловсрол гэхэд хэцүү. Суралцагчаа шахаж, зовоож, ядраах замаар амжилтад хүрэхийг дэмжиж болохгүй. Монгол улс нь энэ хүрээнд хамрагдах бөгөөд магадгүй, хамгийн ард нь орох байх. Манай улсад зүй ёсны инстүүцийн БҮТЭЦ жигдрээгүйгээр үл барам бүрдээ ч үгүй шахам байна. Тэгэхлээр боловсролын чанар сайн байх үндэсгүй.

 

АНУ, Канад, Австрали, Баруун Европын боловсролын тогтолцоог зүй ёсны зөв бүтцэд ойртсон гэж үздэг. Тэнд аль эртнээс боловсролоо тогтолцооных нь талаас байнга анхаарч, бүтцийг нь сайжруулж, улам боловсронгуй болгосоор өдий хүрчээ. Бүр анхнаасаа л зөв тавилтай эхэлсэн юм билээ. Тэнд боловсролыг БУЯНЫ ҮЙЛ гэх утгаар дандаа нийгмийн сайн сайхны төлөө голдуу сүм хийд, буянд зориулсан баячуудын хөрөнгөөр үүсгэсэн. Гэтэл манайд ашиг хөөх зорилгоор хувийн их сургуулийг үүсгэсэн. Манай УИХ-ын дарга, Боловсрол Шинжлэх Ухааны Байнгын Хорооны дарга, олон жилийн их туршлагатай архаг гишүүд, Яамны сайд хүмүүс “Боловсрол бол ашгийн төлөө байдаг нэгэн төрөл БИЗНЕС” гэж удаа дараа зарлан тунхагласан. Суурь нь өөр байна даа. Баруун Европын боловсрол 200 жил үргэлжилсэн сайжруулалтын үр дүнд одоогийн байдлаа олж төлөвшжээ. Сайн тогтолцооноос сайн үр дүн гарах нь мэдээж. Европын боловсролын тогтолцоо нь гаднаас заавал шахалт авахгүйгээр өөрөө өөрийгөө сайжруулах боломжтой. Хаа нэгтээ хэсэгчилсэн байдлаар ч болов илүү сайн хувилбар үүсвэл түүнийг өөртөө шингээж чаддаг. 

Өөрөө өөрийгөө дотроосоо байнга боловсронгуй болгодог энэ шинж бол ЗӨВ тогтолцооны давуу тал нь.

 

Эдгээр улс РISА мэтийн олон улсын шалгалтад бараг бэлтгэдэггүй аж. Тэгсэн атлаа байнга дээгүүр байранд ордог. Боловсролын тогтолцооных нь суурь бат гэсэн үг. Нөгөө талаас, тэнд ардчиллын үнэт зүйлс бэхэжсэн. Одоо Зүүн Европын орнууд тийшээ зүглэж боловсролынхоо ерөнхий суурь хуулийг эрс өөрчилж байгаа юм билээ. Африк, Ойрхи Дорнод, Өмнөд Америк, Зүүн Өмнөд Азийн гээд үлдсэн улсуудын боловсрол тогтолцооны утгаар жигдрээгүй байна.

 

Та ЗӨВ гэж нэг бус удаа хэллээ. Ер нь зөв гэж юуг хэлээд байна вэ?

 

Орчлонд хөгжлийн ЖАМ гэж байна. Тэр жамыг нийгмийн хүрээнд ХУУЛЬ-ЗАРЧИМ гэж буулгах нь ч бий. Хүн төрөлхтний үйл хөдлөл тэр хууль, зарчимд нийцэж байх ёстой. Орчин үед үүнийг гойд анхаарах тухайд эрдэмтэд санал нэг болсон. Яагаад тэгэв гэвэл, энэ чухал хууль-зарчим зарим тодорхой орон зайд гажих, хазайх тохиолдол гарч байгаатай холбоотой. Тэгж нийгмийн хөгжлийн хууль-зарчим гажихаар тухайн улсын хөгжил саардаг. Дарангуйлагч тоталитар нийгэм бол тийм гажилт, хазайлтын нэг хэлбэр нь.

 

Монголд 1990 он хүртэл тоталитар тогтолцоо ноёрхсон. Тэгээд нурсан. Эдүгээ та бид зах зээлийн эдийн засагтай, ардчилсан нийгэмтэй байна. Үүнийг жамын дагуух хөгжил гэж үзэж байна. Төөрсөөр төөрсөөр төрлөө олов гэдэгчлэн бид тэнэж будилсаар яваад замаа олсон.Одоо Монголд тоталитар тогтолцоог дахин сэргээх ямар ч боломжгүй болсон. Иймд бүхий л үйл хөдлөлөө жам номынх нь дагуу хийх ёстой боллоо. Зөв бод, зөвийг дага, зөв үйлд гэж тэрхүү жам-хууль-зарчимд нийцүүлэн бодож, төлөвлөж, үйлдэхийг хэлж буй. Нэг хүний хувийн амьдрал гэхэд л голч дүнгээрээ иймэрхүү байдаг бололтой юм аа, ажиглаад байхад. Амьдарна гэдэг чинь дураараа тонгочихын нэр яавч биш болохыг бид бэлхнээ харав бус уу. Зөв явах, зөв амьдрах, зөв дуугарах тэр ч бүү хэл зөв идэх ёстой ажгуу. Зөв явбал энэ орчлон зөөлөн бөлгөө. Монголд боловсрол, шинжлэх ухаан хоёр инстүүцийн утгаараа зөв биш байна. Бүтэц нь буруу байгаад л хамаг учир оршино. Эдгээр нь тоталитар нийгмээс эх угшилтай. Нэгэнтээ монголчууд бид ардчилал, зах зээлийн горимд шилжсэн нь үнэн юм бол одоо энэ хоёр салбараа тэр шилжээд байгаа орон зайдаа тохируулан өөрчлөх ёстой. Ингэж өөрчилбөл боловсрол, шинжлэх ухаан хоёр маань ЗӨВ ИНСТИТУЦИ болно. Ардчилал болон зах зээлийн горим нь жам ёсных учраас ийм байгаа болой. Тийм учраас ЗӨВ сэтгэе, ЗӨВ төлөвлөе, ЗӨВ хийе гэж дахин, дахин уриалмаар санагдана. Дүгнэвээс зөв гэх нь жамыг дагах болой. 

 

Чанаргүй сургалттай хувийн их, дээд сургуулиудыг хаах бололтой. Үүнийг боловсролын тогтолцоогоо зүй ёсны болгох оролдлого гэж үзэж болохуу?

 

Анх ЕБС-д 100 сурагч оржээ гэе. Тэд бүгдээрээ 12-р анги дүүргээд ЭЕШ өгчээ. Тэгээд бараг бүгдээрээ их сургуульд элсэж байгаа өнөөгийн практикийг би ойлгохгүй  байгаа юм. Харин хувийн гэлтгүй улсын их сургуулиуд ч чанаргүй болсон гэдгийг ойлгож байгаа. 12-р анги дүүргээд ЭЕШ өгсөн гэхээр тэднийг тосож авах гээд их сургуулиуд өрсөлдөж байх ёстой. Эдүгээ тийм биш болчихоод байгаа билээ. Үүнийг бас ойлгохгүй л байна.

 

Харин 100-с 25 нь ЭЕШ өгсөн бол өөр байхсан. Чанаргүй их сургуулиудын үйл ажиллагааг зогсооно гэдэг нь араасаа олон асуудал дагуулж таарна. Угаасаа төрөлхийн сурах чадваргүй, сурдаггүй, залхуу хүүхдүүд байдаг. Тэд яагаад 12 анги дэвшиж сурав. Тэд огтоосоо сураагүй, цаашид ч сурахгүй. Одоо тэгээд тэднийгээ яах вэ? Тэдэнд заавал их сургууль төгссөн гэх диплом өгөх нь хэр утгатай бол? Өгөхгүй гэвэл тэд хаачих вэ? Хааж, хорих чинь тун явцгүй, захиргааны арга. Ийм хүчилсэн механизм араасаа оюутны эрх, БШУЯ-аас олгосон эрх зүйн актууд гээд  бөөн маргаан дагуулна. Тэр нь цааш ахиад дээд боловсролын магадлан итгэмжлэл,  докторын дипломын чанар гээд талийж өгнө байх. Тэгээд хууль шүүх гээд явчихаар яахав. ЭЕШ-ын агуулга гэхэд л бөөн асуудал. Үнэхээр хоцрогдсон. Буруу хазгай энэ болхи үнэлгээгээ эхлээд засмаар юм. Тэгэхлээр юуны өмнө ерөнхий боловсролоо “гэр” бүтэцрүү оруулъя. Ингэвэл аяндаа энэ олон чанаргүй, цэвэр БИЗНЕС болсон их дээд сургуулиуд өөрсдөө эв зүйгээ олчихно. Түүнд төр оролцоод юу хийнэ.

 

Ингээд алдаа гаргаад байхаар яаж чурагшлах билээ. Үүнд ХҮН буруугүй гэж уу?

 

Хүн буруутай, тэр тусмаа төрийн өндөр албан тушаалтнууд их буруутай. УИХ, БШУЯ-д хувийн сургуультай хүмүүс байхаар тэдний өөрийнх нь эрх ашиг нөлөөлөөд боловсрол маань ЗӨВ бүтэцрүү ерөөсөө ойртохгүй байна. Дунд  боловсролоо зөв бүтэцрүү оруулахгүй бол дээд боловсрол яагаад ч зөв болохгүй. Та ажигласан бол, манай эрхэм гишүүд, сайд, дарга нар дандаа өөрийнх нь эрх ашгаас хөндий юм ярьж байгаа биз. Жишээ нь: ЕБС-ийн хөтөлбөрийг нь нягтруулна, төрийн их сургуулиудыг нэгтгэнэ, ийш, тийш нүүлгэнэ, мэргэжлийн давхардлыг нь багасгана гэхчлэн. Тэд яагаад ЕБС-аа ЗӨВ болгоё, “гэр” бүтцэд оруулъя, цөөхөн сайн ахлах сургуультай болъё, тэгээд дээд боловсролоо цэгцэлье, ингэвэл боловсрол маань бүхэлдээ зөв бүтэц рүү орно гэж ярихгүй байна вэ? Та яагаад ийм илэрхий юмнаас дөлөөд байгааг нь УИХ, БШУЯ-аас асуугаарай.

 

Боловсролоо зүй ёсны зөв бүтэцтэй, чанартай болгохоос өмнө бид уул уурхайгаа түшээд урагшилчихаж болмоор юм. Одоо чинь энэ хэдэн том уурхай л биднийгээ тэжээж байх шив?

 

Тийм нь ч тийм. Гэхдээ энэ бол өнөөдрийн л баримт. Бид ирээдүйчдийн үгийг сайтар сонсох хэрэгтэй. Ирээдүйчид боловсролын чанар нь ямар байна, эдийн засаг нь тийм байдаг, улмаар улс гэр нь бас тийм болдог зүй тогтол үйлчилж эхэлсэн гэж үздэг.

 

Энэ зүй тогтол эдийн засаг дотроосоо өөрөө төгөлдөржих тусам улам тод болдог аж. Ирээдүй судлаачид байгалийн баялагт дулдуйдаж амьдралын түвшин өндөр болсон атлаа сул боловсролтой орнуудын ирээдүй тун бүрхэг байгааг анхааруулсан. Тийм улсаас үндэснийх нь оюун ухаан гадагш дайждаг байна. Мөд тэдгээр оронд маш том асуудал үүснэ. Бараг л үндэстэн өөрөө устах болов уу гэж төлөгчилжээ. Үүнийг Монголын ирээдүй дээр буулгаж бодох аваас асуудал тун эгзэгтэй болчихоод байгаа юм. Ядаж бид дэндүү цөөн, яг хажууд дэндүү олон хүн байдаг. Иймд одоо л боловсролоо өөд нь татах ёстой. Цаг алдах маш аюултай. ЭРГЭЦҮҮЛЭН ТУНГААЖ, БОДМООР БАЙНА АА.

 

Балба, Бутан мэтийн орны иргэд өөрсдийгөө аз жаргалтайд тооцдог ажээ. Тэндхийн боловсрол хэр зөв бол?

 

Хүмүүсийн боловсролын тувшин дээшлэх хэрээр тэдний амьдралаасаа авах, мэдрэх сэтгэл ханамж өсдөг. Ингэхлээр аз жаргал гэдэг нь боловсролтой маш гүн холбоотой ойлголт байх нь. Хүмүүс эд баялаг, албан тушаал, нэр төр л аз жаргалд хүргэдэг байх гэж ярилцдаг нь алдаатай аж. Харин боловсролын түвшин, аз жаргалын хооронд эерэг корреляци хамаарал байгаа нь илэрчээ. Нийгэм соён гэгээрч, боловсролынх нь түвшин дээшлэх тусмаа аз жаргалтай болдог. Хүмүүст АЗ ЖАРГАЛ гэж юу болох талаар ойлголтын зөрүү байдаг нь хоцрогдсон нийгэмд их тод илэрдэг. Харанхуй нийгэмд аз жаргалын тухай яриа сөрөг утгандаа шилждэг.

 

Шашны дарлалд орж, харанхуйлсан Төвд, Балба, Бутан мэтийн хүмүүс зовлон зүдгүүрээ аз жаргал гэж эндүүрдэг болсон байдаг. Тэнд энгийн иргэдийнх нь тархи оюунд мухар сүсэг нэвчсэн байх тул юуг аз жаргалд тооцох, түүнийг яаж мэдрэх гэх мэт нь цэвэр шашны ойлголт болоод явчихна.

 

Боловсрол нь шашныхаа дор орж, арчаагүйтсэний шинж энэ. Улмаар боловсролоо сайжруулах гэхээр шашны зүгээс эсэргүүцэл гарч, олон түмнээрээ дэмжүүлдэг. Монголд ийм бурангуй байдлыг бүрдүүлж хэрхэвч болохгүй. Яагаад гэвэл, манайд боловсролоо шашинжуулах нь зүйтэй гэсэн үгс, санаа үе үе цухалзаж, төрөөс дэмжүүлэх магадлал үүсчихээд байна.

 

Монгол улс боловсрол, шинжлэх ухааны салбараа тогтолцооных нь талаас зөв болгох нь эн тэргүүний зорилт мөн үү?

 

ЯГ ТИЙМ. Зөвхөн энэ хоёр салбарыг төдийгүй бусад салбараа ялангуяа улс төрийн тогтолцоогоо бүр ахиад хүнээ зөв болгочихвол ажил маш бүтэмжтэй болно. Ажил өөрөө ундраад байна. Тэр хэрээрээ бүх шатандаа бүх хүрээнээсээ дэмжигдээд явчихна. Зөв инстүүц нь өөрөө өөрийгөө дотроосоо байнга хөгжүүлж байдаг   онцлогтой. Зөв юмыг хийхэд амар байдгийн учир энэ. Бидэнд эхлээд сууриа л зөв болгох зайлшгүй шаардлага байна.