Саяхан ҮХААЯ-ны мэргэ­жилт­нүүд  балчир үрсээ хүүх­дийн тэжээлээр хооллодог аав, ээжүүдийг айлгаж орхив.  Шинэ Зеландын "Фронтерра" гэдэг компанийн хатаасан хуурай сүүнээс хүнийг ердөө 18-36 -хан цагийн дотор нөгөө ертөнц рүү илгээх хөнөөл­тэй ботулизм гэгч бак­тери илэрсэн нь яамныхныг түргэн авахуулж, хэвлэлээр сэрэмжлүүлэг мэдээлэл цаца­хад хүргэсэн хэрэг.

Учир нь энэ компанийн хуурай сүү­гээр хийсэн хүүхдийн тэжээл болоод бас бус сүү, сүүн бүтээгдэхүүн манай улсад орж ирдэг гэнэ. 

Дараахан нь мэргэжлийн хяналтаас манайд тэр хортой хуурай сүүгээр нь хийсэн бүтээгдэхүүн орж ирээгүй байна гэж тайвшруулснаа "Гэхдээ хувиараа гаднаас авчирсан хүн байж магадгүй. Тэрийг бол мэдэхгүй байна" гэж мэдэгдээд хэрэглэгчдийг мөн л айдастай үлдээв. Импор­тоор авч байгаа хуурай сүүний 92 хувь нь Шинэ Зеланд, Орос, Солон­гос улсууд эзэлдэг гэх статис­тик бий. Тэр дундаа Шинэ Зеландаас орж ирж буй сүү жин дардаг гэсэн.  Ганц манайх ч биш, дэлхий даяа­раа "Фронтерра"-г хэрэглэдэг. Хөгжил өндөр улсын сайн гэж байгаа компани нь ийм алдаа гаргачихаар импортоор орж ирж буй өнгөлөг чамин сав баглаатай сүү, сүүн бүтээг­дэ­хүүнд итгэхэд хэцүү болчихож байгаа юм. 

"Фронтерра"-г хэрэгт уна­га­сан нөгөө айхтар ботулизм нь хүнсний ус дамжуулах хоолойд нь илэрсэн гэж бай­гаа. Аль 12 дугаар сард ийм бактеритай   хуурай сүү гарга­чихаад дөнгөж саяхан долду­гаар сард мэдсэн гэсэн мэдээ­лэл олон хэрэглэгчийг толгой сэгсрэхэд хүргэсэн. Уг нь дэлхийд нэр хүндтэй том компани ийм алдаа гаргаж болохгүй. Дээхэн үед дэлхий нийтээрээ Хятадын меламин­тай сүү хэрэглээд бөөн юм болсон. Ингээд яриад байвал олон юм бий. Гэхдээ бэлчээ­рийн мал аж ахуйтай, тал дүүрэн үхэр, хонь, ямаан сүрэгтэй монголчууд импор­тын сүү сүүн бүтээгдэхүүний талаар ийм мэдээ сонсоод айгаад сууж байх шаардлага­гүй л байгаа юм. Шуудхан хэлэхэд ганц хуурай сүү ч биш  сүүгээр хийсэн юуг ч гаднаас  авахаа байчихад асуудал шийдэгдчихнэ.  

Учир нь бид нийт сүүний­хээ ердөө аравхан хувийг л боловсруулж хэрэглэдэг улс. Өмнөх нийгмийн үед хорь гаруй  хувийг нь боловсруулж хэрэглээд орос сүү, хятад иогурт, герман бяслаг  хэрэг­лэх­гүй болоод л байсан. Ойрын хугацаандаа 20, урт хугацаандаа сүүнийхээ 40 хувийг боловсруулах бо­ломж­той гэсэн судалгаа  бай­даг юм билээ. Уг нь сүү манай улсын стратегийн дөрвөн хүнсний нэг. Тэр утгаар нь жаахан анхаарчихад л босоод ирэх салбар. Төр мөнгө өгөх албагүй, зүгээр л бага хүүтэй, урт хугацаатай зээлээр хангачихад нэгэнт хөл дээрээ тогтсон сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг компаниуд  энэ салбарыг цаашаагаа өлхөн аваад явчихна. 

Манай улс жилд  403 сая литр сүү сүүн бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг. Хотынхон 163 сая литрийг нь хэрэглэдэг. Жил­дээ 600 сая литр сүүний нөөц­тэй улсын хувьд энэ дайны хэрэглээ бол тэгтлээ дааж давшгүй хэмжээ биш. Боловсруулдаг хэмжээгээ нэмэхэд л шийдэгдэх асуу­дал. Дэмжээд өгвөл  сүүгээр бүтээгдэхүүн хийдэг 90 гаруй  үйлдвэр, цех, 20 орчим жижиг дунд үйлдвэр "хийе, бүтээе" гээд л зогсч байна, цаана чинь. 

Дахиад статистик сөхье. Бид өнөөдөр шингэн сүүгээ гэхэд зуун хувь Оросоос авч байна. Мал аж ахуйтай Мон­гол Улс хойд хөршөөсөө жилд 6000 тн шингэн сүү, 400 тн тараг, 100 тн цөцгийн тос авдаг гэхээр ямар сонсогдож байна. Сүүний бараг 80 хувь нь зун л гардаг болохоор  бусдаас авахаас аргагүй гэсэн тайлбар байдаг л даа. Гэхдээ бид технологийн эрин зуунд амьдарч байгаа. Саа­лийн зэлэн дээрээс гарсан сүүг боловсруулж хатаагаад хуурай сүү болгож жилийн турш хэрэглэх боломж бэлээ­хэн байж байна. Хуурай сүү­ний үйлдвэр манайд байдаг гэж дуулдсан. БНХАУ-ын Зас­гийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд хоногт 30 тонн сүү хүлээн авч хуурай сүү боловсруулах үйлдвэр бай­гуу­лах ажил эхэлсэн гэж сон­согд­сон. Ажил болсон байж ч магадгүй. Бас Оросоос ирдэг сүү шиг тетрапак савлагаатай болгоод хадгалчихаж болно. Тетрапак савлагаатай сүүг хагас жил хүртэл хадгалж болдог. Сааль сүү татраагүй есдүгээр сард сүүгээ ингээд савлачихад дараа хавартай­гаа өлхөн залгачихна. Тэгээд л хаврын ногоо цухуйж, нялх төлийн дуу цангинах дөхчих­нө. Хийсэн хуурай сүүгээ шингэлээд тетрапак савла­гаанд хийгээд хэрэглэсэн ч болно. Ингээд яриад байвал түмэн боломж байна. 

Тэгээд зуны саруудад ориг сүүгээ хэрэглэчихнэ. Зун саалийн зэлнээс шинэ сүүг хэрэглэгчдэд хүргэхэд үйлд­вэр­лэгчдэд газар дээр нь хөргөх, хадгалах боломж бай­даг­гүй гэсэн зовлон сон­согд­дог байсан. Гэхдээ одоо үйлдвэрүүд энэ асуудлаа шийддэг болсон байна лээ. "Сүү", "Гум" зэрэг томчууд бол аль хэдийнэ энэ асуудлаа шийдсэн. Саяхан л  гэхэд "Монфрэш" Төв аймгийн нэг суманд сүү хөргөх цех бай­гуулсан гэж дуулдсан. Цааш­даа ч жижиг, дунд олон үйлд­вэр энэ дайны асуудлаа шийд­­чих бололцооны болох байх. Тэгэхээр зундаа бол импортын сүүг таг мартах боломж яг одоо бүрдчихсэн байна.  

Бас нэг таатай мэдээ бай­на. Сүүлийн үед манайхан сүүний чиглэлийн үхрүүдийг нэлээд оруулж ирдэг болж.  Лав л 2006 оноос хойш тас­ралт­гүй огцом өссөн график­тай яваа юм билээ. Манайх нэг үнээнээсээ жилд 3000 орчим литр сүү авдаг нь саа­лийн ферм хөгжсөн орнуу­даас дөрөв дахин бага тоо гэж ярьдаг. Гэтэл  жилд 10 гаруй мянган литр сүү өгдөг тэр мундаг амьтдыг "Гачуурт"-аас  эхлээд оруулаад ирчихсэн байна лээ. Хот тойроод фер­ме­рийн ийм аж ахуйнууд хөгжчихвөл шинэ сүү, элгэн тараг энэ тэр бол наад захын хэрэглээ болох боломж хараг­даад байгаа юм.  

Тэгэхээр ботулизмтай хуурай сүү, меламинтай сүү уучих вий гэсэн айдастайгаар хүний нутагт үйлдвэрлэсэн ямар нь мэдэгдэхгүй бүтээгдэ­хүүнд мөнгөө үрэх  ямар  хэрэг байна. Ерөөсөө өнөөдрөөс л импортын элдэв чамин шош­го­той сүү, сүүн бүтээгдэхүү­нийг худалдаж авахаа бай­чихъя. Хагас сарын дараа­наас импортын сүүний урсгал татраад ирнэ. Дотоодын үйлд­вэ­рүүдээ дэмжээд бүтээг­дэхүүнийг нь аваад ирэхээр тэд маань ч томорно. 

Монголыг зорьж ирдэг жуулчдын нэлээд хэсэг нь таана амтагдсан мах идэхийг хүсдэг гэсэн. Байгальд идээ­шилж, бэлчээрлэдэг малын мах хашаанд хорьж, элдэв бэлдмэл, тэжээлээр бордуул­сан махнаас огт өөр амттай байх нь аргагүй. Эрүүл ахуй талаа жаахан анхаарч, үйлд­вэр­лэлээ хөгжүүлчихвэл мон­гол малын мах дэлхийд брэнд болно гэдгийг хэн ч хүлээн зөвшөөрдөг. Яг үүнтэй адил задгай талд дураараа бэлчээрлэж өссөн малын сүүг дэлхийн улс орнууд  булаал­даад л авна. Хамгийн гол нь тэдний стандартад хүрсэн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх ажил л бидэнд байгаа. Өөрс­дөө хэрэглээд илүүг нь экс­порт­лох боломж ч  сүүнд байна. 

Саалийн зэлэн дээр хар өглөөгүүр өөвлөн зогсоо хэдэн бор хүүхнүүдээ дэмжих сайхан боломж юм  биш үү энэ хортой сүү гэх дуулиан. Цагаан идээг хүнээс хэрэг­лээд байх, царай алдаад байх зүйл харин ч нэг биш билээ. Үүнд ердөө бидний сэтгэлгээ л дутаад байгаа юм. Хэдэн түмэн үеэрээ хэрэглээд хийгээд сурчихсан сүү цагаагаа борлуулах нь  монголчуудын харин ч нэг мэдэх ажлын нэг. Харин тэр талаар нэг тарчих­сан сүүг бөөгнүүлж  цуглуулах ажлыг л  зохион байгуулах хэрэгтэй.

Бидний малаас биднийг устгачих ямар ч өвчин гарч байгаагүй. Яахав сүүлийн үед гаднаас ирсэн хонь гэх зэрэг малаас бруцеллёз өвчин гар­даг л даа. Гэхдээ үүнийг буцал­гаад  хэрэглэчихэд  л болчихдог зүйл шүү дээ. Цагаан идээг монголчууд хэзээнээс ариун цэвэр хэрэг­лээд сурчихсан байдаг. Үүний тод илрэл нь "цагаан идээнд бузар оруулбал нүгэл болно" хэмээн үеэс үед сургасаар ирсэн. Сүүгээ саахаар гарч байгаа, ааруул тараг бүрж байгаа  ямар ч эзэгтэй гараа угааж байдгийг бид бүгд мэднэ. 

 Ийм байхад гадаадаас  хуурай сүү авч ирэн сүү тараг үйлдвэрлэж байгаа нь үнэн­дээ бидэнд "гялгардаад" бай­на. Энэ бол зүгээр л ашиг хонжоо хайсан  хүмүүсийн л үйлдвэрлэл болчихсон. Өөрс­дөө хийж болох юмыг амар ашиг хоёрыг харсан хүмүүс гаднаас зөөж ирдэгийг болиу­лах хэрэгтэй. Ингэхдээ захир­гаа­ны аргаар биш татвар түрээсийг нь өндөрсгөх зэрэг зах зээлийн аргаар нь зохи­цуул­бал болох мэт. Харин малчдаасаа сүүг нь цуглуулан авч ирж байгаа түүнийгээ борлуулж  тараг сүү хийж байгаа байгууллагуудыг мөн зах зээлээр нь урамшуулж дэмжих хэрэгтэй юм.

Дотоодын сүү үнэтэй болж  зарагдаж эхэлбэл  ард түм­ний тэрэн дундаа малчдын амжиргаанд шийдвэрлэх нөлөө болно. Дээр нь  малчид ажил хийдэг болно. Өглөө эрт босож сүү цагаандаа гарч, тугал үнээгээ хариулахаас эхлээд ажил мундахгүй.  Өдөр болгон архи ууж ногоо­роод байх нь багасна. Ажил­тай орлоготой болоод эхэл­сэн ард түмэн хариуцлагатай болж эхлэх юм. Яахав манай сүү шивтэртэй л байгаа биз. Тэр нь яваандаа арилчихна. Шивтэртэй сүү  уугаад үхсэн хүн л лав гарахгүй байх. 

Хэдэн малчид маань энэ боломжийг ашиглаад "туу­лаар гараагүй, гүүрээр гар­сан" гээд л сүүгээ зөөгөөд шогшоод байдаг хэрэг ээ. Ямар сураагүй юм биш. Төв аймгийнхны нэг хэллэг байдаг даа. "Шанага нь тав шавхруу нь гурав аа " гэж.  Энэ юу гэсэн үг вэ гэдгийг та мэдэх үү. Жин­хэнэ ориг сүү нь таван цаас, хулхи сүү нь гурван цаас гэсэн үг шүү дээ. 

Ц.БААСАНСҮРЭН