дээр ч, Засгийн Газар дээр ч, гудамжинд ч “хямралын шалтгааныг” ярьж байна. Гэхдээ олохгүй байна. Иймээс тэрхүү маргааныг шийдэхэд нэмэр болгох зорилгоор энэхүү аналитик өгүүллийг толилуулж байна. Уг нь цуврал өгүүлэл бичих санаатай. Гэвч “онолдоод” загнаад байвал заавал үргэлжлэлийг бичих албагүй…

Монголчууд “дордохын долоо” гэж ярьдаг учраас 7-ийн тоонд дургүй. Тэртээ 1999 онд Үндсэн Хуулинд оруулсан долоон өөрчлөлтийн нэг өнөөдөр Монголд улс төрийн хямралын шалтгаан болоод байна. Зарчмын хувьд өнөөдөр энэ долоон өөрчлөлт ямар ч хэрэгцээгүй, гэвч нэгэнт оруулсан өөрчлөлтийг засалгүй удааснаараа АН энэ өөрчлөлтөөс хойшхи анхны ялалтаа баллаж байна. Үнэндээ энэ өөрчлөлт АН-д ямар ч тус болоогүй, тэр ч байтугай 2004, 2008 оны сонгуулиар “2006 оны МАХН-аас ч хүчтэй “сөрөг хүчин” болох боломжийг хаасныг АН-ын мангарууд мэддэггүй юм. Яагаад гэвэл Н.Энхбаяр үнэмлэхүй ялалтынхаа дараа ч хаширлаж, Цэцээс хориг тавьчихаад байсан Үндсэн Хуулийн өөрчлөлтийг улам баталгаажуулсан ба ингэх шалтгаан нь Н.Багабандийг бага банди болгохоор зорьж байсанд оршино.
Ер нь бол 1992 оны “Үндсэн хууль” үнэ цэнээ алдаж, хэн дуртай нь гишгиж байдаг цаас болсон. Тиймээс цоо шинэ, үндэсний ааг шингэсэн Үндсэн Хууль бидэнд хэрэгтэй. Өнөөгийн улс төрийн хямралт байдлын эхний шууд шалтгаан энэ. Гэвч үүнийг нөхцөлдүүлэгч хоёр хүчин зүйл буй.

Энэ бол нэг нь “Оюу толгой” төсөл, нөгөө нь арилжааны банкууд юм.Манайхан хоёуланг нь эдийн засгийн асуудал гэж төөрөлдөөд байна. Хоёулангаар нь жигтэйхэн сүртэй шуугидаг боловч олигтой юм юу ч ярьдаггүй. Үнэндээ бол нэг нь гадаад орчны асуудал, нөгөөх нь гадаад орчинтой нөхцөлдсөн санхүүгийн асуудал юм. Төрийн бодлогын хэмжээнд энэ хоёрыг салгах ямар ч нөхцөл байхгүй юм. Өөрөөр хэлбэл яг эдийн засаг гэсэн суурь шинжлэх ухаан байдаггүй. Үүнийг Баабар ч хэлдэг, тэгэхдээ тэр “эдийн засаг бол сэтгэлгээ” гэж хадуурсан. Үнэндээ бол эдийн засаг бол улс төрийн бодлогын хавсарга л юм. Гэтэл хий хоосон эдийн засгийн ухаан Монголд хөгжсөнөөс Монгол хөгжихгүй байгаа юм.

Социализмын үед “политэконом” буюу улс төрийн эдийн засгийн ухаан бүх удирдагчдын үздэг гол хичээл байсан, үүнийг бүх их дээд сургуульд заадаг байсан, харин өнөөдөр үүнийг нийтээрээ мартжээ. Гэтэл эдийн засгийн бодлого өөрөө улс төрийн бодлогын үргэлжлэл юм. Энэ уялдаа холбоо алдагдсанаас сүүлийн жилүүдэд Монголын улс төрийн бодлого бодит эдийн засгаа хорлосоор ирсэн юм.
Өнөөдөр нүүрлээд байгаа “эдийн засгийн” хямралын гол шалтгаан арилжааны банкууд ба “Оюутолгой” компанийн хэлэлцэн тохирсон мэт ажиллагаа юм. Үнэндээ бол санхүү болон хөрөнгө оруулалтын хямрал л юм. Гэтэл яг хямралын шалтгааныг олохгүй эдийн засаг гэгчээ засах гэж гүйлдээд байгаа нь солонго барих гэж гүйж байгаа хүүхдээс ялгаа юун ? Тиймээс “Оюутолгой” төслөөс эхэлье.

“Оюу толгой” ба хөрөнгө оруулалтын хямрал

Өнгөрсөн хугацаанд Монголчууд стратегийн нэг том алдаа хийжээ. Энэ нь ганц хөрөнгө оруулагчаас хамааралт байдал юм. Өөрөөр хэлбэл улс төр эдийн засгийн бодлогоо ганц “Рио Тинто”-д тавиад туучихсан байна. Монголын эдийн засаг бол дэлхийн жишгээр дундаж компанитай дүйцэнэ, гэтэл “Рио Тинто” бол аварга эд. Санхүүгийн энэ харьцаа Монголд ашиггүй байдал үүсгэжээ.

Монголын давуу тал нь “төр” гэж нэг юмтай, харин Монголчууд төрөө “ухаалаг” болгох нэрээр устгаж байгаа. Ингэсэн улс шууд хараат болдог. Хамгийн тод жишээ нь Монгол өөрөө болж байна. Гэхдээ Монголд нэг давуу тал байгаа нь төрт ёсны уламжлал нь эртнийх бөгөөд бат бөх суурьтай тул тийм ч амар суларчихгүй байна. Одоо асуудалдаа шууд оръё. Ингэхдээ цаг хугацааны дарааллыг бус, логик үйлдлийн дарааллыг гол шугамаа болгон авч үзье. Хүчний харьцаа:

1:1

“Оюу толгой” төслийг хэрэгжүүлэгчид үнэндээ бол аймшигтай луйвар хийсэн байв. Ордыг ашиглахад шаардлагатай мөнгийг хөрөнгийн зах зээлээс босгосон ч түүнийгээ хэт үрэлгэн зарснаас ил уурхайг барьж дуусаад хөрөнгийн дутагдалд оржээ. Ингэж үрэлгэн загнах шалтгаан нь “Рио Тинто”-гийн босгосон мөнгөний гуравны нэгийг Монголын Засгийн газар төлөх учиртайд байжээ. Хөрөнгийн зах зээлээс босгосон мөнгө гэнэт дуусаж, “Рио Тинто” төслөө үргэлжлүүлэхийн тулд нэмэлт зээл авахаас аргагүй боллоо гэж мэдэгдсэн нь Монголын Засгийн газрыг сандаргажээ.
“Рио Тинто” үрэлгэн зардлын тайлангаа нуухгүй байх ч шалтгаан байжээ. Учир нь тус компани сүүлийн жилүүдэд 42066 удаагийн шилжүүлгээр Монголын компани, иргэдэд ихээхэн хэмжээний мөнгө өгсөн байна. Бас нэг шалтгаан нь АН сонгуульд ялснаар барууныхан илүү эелдэг хандана гэж тооцсон бололтой.
АН Засгийн эрхийг авмагц “Рио Тинто” нэмэлт зээл авах болсноо мэдэгдсэн нь хямралын эхийг тавьжээ. АН ч Засгийн эрхийг аваад “Рио Тинто” найдвартай дэмжигч болно гэж горьдсон нь том алдаа байжээ. Энэ итгэлцэл эвдэрснээс Монголын Засгийн газар Монгол хөрөнгө оруулагч “Рио Тинто”-гийн маргаан хямралын суурь шалтгаан болсон байна.

2:1

Юуны өмнө Засгийн газар байгуулагдмагц БНХАУ-ын талаас авах нүүрснийхээ хэмжээг багасгахаа мэдэгдсэн ба ингэхдээ “Овоот толгой” дахь ялгаварлан гадуурхсан шийдвэрт дургүйцэж байгаагаа нуугаагүй юм. Үнэндээ Хятадуудад ингэх шалтгаан байсан. Яагаад гэвэл “Чалко” “Овоот толгойн” нүүрсний ордыг ашиглах гэрээгээ МАН-ын Засгийн газартай хийхдээ яг “Оюутолгойн” гэрээний жишгээр хийсэн юм.
Гэтэл Монголын парламент сонгуулийн өмнө бужигнаж, МАНАН-гийн 10 гаруй гишүүн хамтарч 2012 оны хаврын чуулганы эхээр “Стратегийн салбарт хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай” нэлээд популист хууль батлуулж орхижээ. Тэр хуулиар “Овоот толгойн гэрээ” нуран унах учиртай байв. Популист гишүүдийн хуулийг батлуулахгүй байх хүч МАН-ын дарга Сү.Батболдод байсангүй. С.Баяр зугтчихсан юм.

Гэвч Сү.Батболд сүүлийн залиа хэрэглэж “Овоот толгойн гэрээ”-г үргэлжлүүлнэ гэж амлаад урьдчилгаа 250 сая ам.доллар авч түүнийгээ сонгуулийн үеэр амлалтын мөнгө тараахад зарцуулав.

3:1

Дараагийн бантанг ингэж хутгажээ. Сү.Батболд БНХАУ-д айлчлахдаа Таван толгойн ордод Хятадуудыг оролцохыг зөвшөөрсөн гэж сонссон Д.Медведев Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржтой утсаар ярьж, яагаад Оростой бус Хятадтай хамтрах болсон талаар тайлбар өгөхийг хүссэн байдаг. Харин Ц.Элбэгдорж бас л хулхиджээ. Ингэхдээ асуудлыг Ерөнхий сайд дангаараа мэддэг юм биш, цаашид ҮАБЗ, УИХ-аар хэлэлцэж шийдвэрлэх тул санаа зоволтгүй гэжээ. Оросууд дахин нэг хулхидуулав.

4:1

Монголчууд мөн л хөгийн заль гаргаж, Таван толгойд бус Овооттолгойд Хятадуудыг оруулжээ, ингэхдээ Оюутолгойн бас нэг хамтрагч “Айвенхоу Майнз”-ыг шахан гаргаж, лицензийг нь булааж авчээ. Ингэснээрээ дараа дараагийн маргаанд “Рио Тинто”-гийн эсрэг хамтарч болох түншээ алдчихсан байна.
“Оюу толгой”-г эзэмшигч “Туркойз хилл”-ийн 66 хувийг л “Рио Тинто” эзэмшдэг. Энэ бол Оюутолгойн 66 хувийн 66 гэсэн үг. Рио Тинто Оюутолгойд 44 хувь л эзэмшиж байгаа ба Монголын 34 дээр “Айвенхоу”-гийн 22 нэмэгдэхээр 56 хувийг нэгтгэх боломж “Айвенхоу”-д ч, Монголын талд ч байсан юм. Гэтэл МАН ялагдаж, АН Засгийн газраа байгуулмагцаа нөгөө стратегийн хуулийг хэрэгжүүлэхээс өөр аргагүй байдалд оржээ. Ийнхүү Фрийдланд өсөрхөж үлдэв.
Хууль хэрэгжиж эхэлмэгц Хятадын тал дургүйцлээ илэрхийлж, хулхидаж авсан мөнгөө төлөхийг шаардсанаар барахгүй, бас нүүрсний үнэ унаж байгаа, ОХУ-тай нүүрсний томоохон гэрээнүүд байгуулсан тул нүүрсээ хямдруулахыг тулгажээ. Шинэхэн Ерөнхий сайдад бяр амтагдаж байсан тул зөвшөөрсөнгүй. Харин ч хувь талаасаа Хятад руу нүүрс тээвэрлэхийг бизнес ашигтай гэж харжээ. Оросууд ч Таван толгойтой ноцолдохын оронд өөрийн нүүрсийг Хятадад нийлүүлэх хувилбарт шилжив. Ингэснээр хоёр хөрш ба хөрөнгө оруулалтын тэнцвэржүүлэгчээ алдсан Монголын Засгийн газар “Рио Тинто”-той халз тулгарч үлдэв. Харьцаа дөрөв нэг буюу манайд туйлын ашиггүй болов. Засгийн газар дөрвөн фронт дээр үзэлцэх болжээ.

Хямрал эхлэв

Засгийн газар Хятадын дарамт шахалтын эсрэг 2012 оны 10 дугаар сард Дорнод дахь нефть олборлолт явуулж байсан “Дачин” компанийн бүх хөнгөлөлтийг цуцлаж хариу барьжээ. Уг гэрээг 1990-ээд оны дундуур хийхдээ манай тал мөнгөгүйдэж ашиг багатай хийсэн нь шударга бус явдал гэж үзжээ. УИХ-ын дарга иргэний хөдөлгөөний төлөөлөл оролцсон нэлээд шазруун багтай Дорнодод очиж, ажил байдалтай “газар дээр нь танилцжээ.” Яагаад “шазруун” гэхээр лав л УИХ-ын гишүүн Г.Уянга энэ томилолтод маш их бэлтгэж, “ухах төнхөх” асар их материал бэлтгэснийг би мэдэх юм.

Ингэх явцдаа нэгэн зүйлийг бид анзаараагүй юм. Дэлхийн нүүрсний зах зээлийн гол хэрэглэгч БНХАУ нүүрсний хэрэглээгээ танаж эхлэхээр бэлтгэж байжээ. Үнэндээ Хятадын тал зөвхөн Монголоос ч биш, ОХУ-аас авах нүүрснийхээ хэмжээг хэт их өсгөөгүй ба тус улсын зах зээлд улс төрийн бодлогоор орсон ОХУ-аас гадна Австрали, Индонез зэрэг улсууд манайтай өрсөлдөж байв. Монголын нүүрсний өрсөлдөх чадварыг сулруулсан гол хүчин зүйл нь автозамаар нүүрс тээвэрлэж байсан ба энэ нь өртгийг нь үлэмж өсгөж байсан юм. Гэтэл Оросууд төмөр замын төслөөр шахамдуулж эхлэв. Таван толгойг алдсанаа төмөр замаар нөхөхөөр шийджээ. Гэтэл Х.Баттулгын бодлогогүй үйлдэл, хуучин Орос түншийнх нь увайгүй үйлдэл төмөр замыг гацаасан юм.
Овоот толгойн маргаанаас болоод БНХАУ нүүрс авах үнээ эрс багасгахыг шаардав. Уг нь гэрээгээ урьдын адил үргэлжлүүлэх боломж бол байсан, тэр нь ердөө л хөршийн хувьд өмнө хийсэн гэрээний үнээ мөрдөхөд л болох байв. Гэтэл гайтай нь Монголын тал эхэлж гэрээгээ өөрчилж эхэлсэн ба хариуд нь үнийн өөрчлөлт хийх ёс суртахууны эрх Хятадуудад олджээ.

АН нүүрсний экпортод хяналт тавихын тулд “Эрдэнэс таван толгой”-н Б.Энэбишийг зайлуулжээ. Хариуд нь МАН-ын удирдлага Ерөнхий сайдын хүргэн, ЗГХЭГ-ийн дэд дарга Дэнзэнгийн нүүрс тээвэрлэх компанийн тендерийн асуудлыг гаргаж нийгэмд шуугиан дэгдээв. Ингэх шалтгаан нь МАН-ын үед авсан Хятадын урьдчилгааг буцаан төлүүлэх, ингэхдээ нэгэнт өөрийн Засгийн газрын үед байгуулсан гэрээ учраас БНХАУ-д тал алдахгүй байхад оршиж байв. Засгийн газар хоёр талын шахаанд орж, буулт хийхээс аргагүйд хүрсэн ба нүүрсний үнийг буулгахаар зөвшилцжээ. Үүнийг БНХАУ-д хийсэн айлчлалын үеэр нэг тийш болгожээ. Н.Алтанхуяг хэрэв өмнөх үнээ барьсан бол оны эцэс гэхэд өрөө төлчихнө гэж тооцсон ч нүүрсний өр төлөх ажиллагаа яалт ч үгүй сунжирчээ. Үнэндээ Засгийн газар өмнөд хөрштэйгээ хэлэлцээрт орохдоо барьц байхгүй үнэхээр сандарч байжээ. Гэтэл “халхын заяа их” гэгчээр Япончууд туслах болсон нь манайхыг түр ч юмуу, бүр ч юм уу аварсан байна.

Дорноос мандах наран

Япончууд Хятадтай арлын маргаан хийж байсан ба Хятад дахь Японы эсрэг үндсэрхэх үзлийн давалгааны хариуд хөрөнгө оруулалтаа зүүн өмнөд азийн орнууд руу татаж байсан нь улс төрийн нөхцөл болсон юм. Нөгөө талаас 2020 оны Олимп зохион байгуулах эрх авснаар эдийн засгаа хөдөлгөөнд оруулж, өсөлтийг бий болгоод байсан ч ирээдүйд Орос-Хятадын түүхий эдийн бойкотод орж болзошгүй учраас л тусламжийн гараа сунгажээ. Хэрэв гэнэтийн ийм тусламж байгаагүй бол Монгол Мозамбик болох байв.
Дараа нь Засгийн газраас Их Хурлаар яаралтай хэлэлцүүлж, нөгөө сүрхий “стратегийн хөрөнгө оруулалтын” хуулиа цуцалсан авч тэр нь аль хэдийнээ хэргээ барчихсан байсан юм. Гэвч хууль цуцлагдсанаар хэвлэл мэдээлэл ба банкны салбарт гадаадынхан хүч түрэн орж ирэх үүд хаалга нээгдэв.

Хүч тэнцвэргүй тулаан

Гэтэл энэ үеийг далимдуулан “Рио Тинто” ар хударгаар шахалт үзүүлж эхэлжээ. Ингэх шалтгаан нь үргүй зардлаа Монголын талаар хүлээн зөвшөөрүүлж, “Рио Тинто”-д зээл авах зөвшөөрөл олж авах гэсэн хэрэг байв. Овоот толгойгоос болоод ашиггүй байдалд ороод байсан Засгийн газар ахиж хүнд байдалд орохыг хүссэнгүй. Хятадуудтай шударгаар харьцсан шигээ “Рио Тинто”-той ч шударгаар үзэх хэрэгтэй болжээ. Нөхцөл байдал манай Засгийн Газрыг шударга болгосон байж ч магадгүй. Хэрэв ингэхгүй бол “Чалко”-тай байгуулсан гэрээгээ Хятад талдаа муутгаж зөрчиж болдог, “Рио”-той байгуулсан гэрээгээ улам таатай болгодог байж болохгүй байв. Ийм хоёр нүүрт бодлого Монголыг эдийн засгийн хоригт оруулах осолтой байв.

Тэртэй тэргүй ОХУ-тай асуудалтай байгаа Монголчууд өмнөд гарцаа хаалгавал “Рио Тинто” ч туслаж чадахгүй нь ойлгомжтой юм. Засгийн газар ахиад л шазруун загнаж, Сангийн яамнаас аудит томилж, зардлыг нь хянажээ. Зардал үнэхээр замбараагүй үрэлгэн байсан нь илрэв. Аудитын дүнгээр “Рио Тинто”-д шахалт үзүүлэх гэсэн авч Монголын нөхцөл байдал хүнд байгааг мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа “Рио Тинто” үүнийг огт тоосонгүй.
Үүний дараа Монголын тал зардлын хяналтыг хийж чадаагүй үндэслэлээр “Оюу толгой” төслийн ТУЗ-д орсон Монголын талын гишүүдийг эргүүлэн татжээ. Ингэмэгц “Рио Тинто” аргаа өөрчилж, хөрөнгө оруулалтын хэлэлцээрийг Улаанбаатарт биш, Лондонд хийх санал тавьж санасандаа хүрчээ. Лондонгийн хэлэлцээрт ТУЗ-ын шинэ гишүүд орсон ч мөн л мухардалд оров. “Рио Тинто” огт буулт хийхгүй байв. “Рио Тинто” ганцхан гарц байгааг анхааруулж байв. Тэртэй тэргүй та нар Орос, Хятадтай, бүр “Айвенхоу”-тай харьцаагаа муутгасан. Тиймээс манай зээлийг зөвшөөрсөн цагт л хөрөнгө оруулалтаа сэргээж, бусад хүндрэлүүдээ давж чадна. Өөр гарц танайд байхгүй. Энэ зуур Засгийн газар “Айвенхоутай” холбоотон болох боломжийг судалсан ч “Рио Тинто” цаадуулыг нь дарамталж, хувьцааных нь багцыг худалдан авах замаар төслөөс гаргахаар сүрдүүлсэн тул манай оролдлого амжилт олсонгүй. Манай найдвар бараг тасрав.

Тэгмэгц Монголыг төлөөлсөн ТУЗ-ын гишүүд улс төрийн арга хэрэглэхээр шийдэж, Их Британийн улс төрчидтэй, тэр дундаа сөрөг хүчний улс төрчидтэй нь уулзаж, “Рио Тинто”-гийн гаргаж буй авирт АН-ынхан урам хугаран гутарч байгаа талаар гомдол мэдүүлжээ. Хариуд нь Лондонгоос Тони Блэйрийг зуучлагчаар оролцуулах болж, тэрээр яаралтай ирж зөвлөхөөр ажиллахаар болов. Тони Блэйр Монголын Засгийн газарт зөвлөхөөр ажиллахдаа “Рио Тинто”-гийн талд ороогүй юм, тэр зуучлагчаар л оролцож байгаа билээ.
Энэ зуур Н.Алтанхуяг аль алинтай нь шазуур зуун үзэлцсээр байв. МАН-ыг “Та нарын баасыг цэвэрлэх гэж ядаж байна” гэж баалахын сацуу “Рио Тинто”-гийн тавьсан саналыг хүлээн авахгүй зөрүүдэлсээр байв.

“Рио Тинто” ч хариу улс төрийн арга хэрэглэж байсан ба Ерөнхийлөгчийн сонгууль дөнгөж дуусмагц дахин сонгогдсон Ерөнхийлөгчид хандаж, гүний уурхайн санхүүжилтийн зээлийн асуудлаар дэмжлэг үзүүлж, Засгийн газраа шахаж өгөхийг хүсчээ. Харин Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр хөрөнгө оруулалтын болоод бусад асуудлаар АН-д онцгой дарамт үзүүлээгүй ба энэ нь түүнд томоохон дэмжлэг болсон юм. Түүнчлэн тус компанитай хамтарч ажилладаг “нийгмийн сүлжээ” Ерөнхийлөгчийн кампанит ажилд нэлээд тус дэм болсон нь Ц.Элбэгдорж тэдэнд ямар нэг амлалт өгснийг харуулдаг. Гэвч одоо л харагдана даа, дандаа хоёр сандалтай байгаад байж болохгүй л дээ…

Уг нь энэ сүлжээ АН-д сүрхий дарамт учруулж чадах байсан уу гэвэл, тийм. Жишээ нь С.Баярцогтын оффшор бүс дэхь дансыг илчлэх замаар шахамдуулж, АН-ын бүлгийг төлөөлсөн парламентын дэд даргын хувьд зээлийн гэрээг хүлээн зөвшөөрүүлэх алхам хийхийг тулгасан юм. АН-ынхан ярилцаж байгаад С.Баярцогтыг дэд даргаас нь огцруулж, нэг дарамтаас салжээ. Асуудал хэр дарамттай байсныг Ерөнхийлөгчийн твиттерээр Х.Баттулга сайдыг загнаснаас харж болно. “Юу ч хийхгүй гүлдийгээд байх юм. Тэр Баярцогтын асуудлыг хурдан шийдээч” гэж бухимдсныг бүгд мэдэж байгаа.

Ц.Элбэгдорж гэрээний асуудлыг ярих бол дангаараа шийдвэр гаргаж болохгүй гэж тайлбарлаад Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийг өргөтгөсөн байдлаар хуралдуулжээ. Ингэхдээ Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан Д.Бямбасүрэн, Д.Содном, С.Баяр нарыг урьсан ба хашир Ерөнхий сайдууд “Рио Тинто”-гийн саналыг яагаад ч хүлээн авч болохгүй гэж зөвлөжээ. Харин С.Баяр олигтой үндэслэл тайлбар хийсэнгүй. Яг энэ үед УИХ-ын гишүүн Г.Уянга “ҮАБЗ-өөс бүрдсэн зөвлөх танхим” байгуулах тухай хуулийн төсөл цагаа олж санаачилсан юм. Энэ нь үндэсний эрх ашгийг төвлөрүүлэн илэрхийлэхэд хамгийн чухал санаачлага болсон билээ. Г.Уянгийн энэ санаачлага “Рио Тинто”-гийн увайгүй үйлдлийг тас цохиход тус болсныг хуучин ерөнхий сайд нар өндрөөр үнэлсэн юм. Ямар ч байсан сунжирсан тулааны явцад Засгийн газар харьцааг 4:3 болгов.

5:3

Ингэмэгц “Рио Тинто” бүр ч увайгүй алхам хийжээ. Дэлхийн нөлөө бүхий хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр Монголын Засгийн газар гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хавчин шахдаг гэсэн таагүй мэдээлэл тарааж эхлэв. Энэ мэдээллийн агуулгад Дорнод дахь татварын хөнгөлөлтөө алдсан Хятадын компаниуд ч давс нэмж эхэлжээ. Гадаад ертөнцөд Монголын нэр хүнд огцом унав. Мэдээллийн явцад “Рио Тинто” санхүүгийн боломжоор давуу байдал олж авсан ба энэ нь “Рио Тинто”-гийн саналыг хүлээж авахгүй бол Монголчууд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг бүрмөсөн үгүйсгэж байгаа хэрэг болно гэсэн төсөөллийг дэлхий дахинд бий болгож чаджээ. Үүндээ хэзээний үрэлгэн зардал дээрээ нэмж өчнөөн мөнгө цацжээ. Үрэлгэн байдлын хамгийн энгийн жишээ нь л гэхэд “Оюу толгой” төслийн захирлууд дэлхийгээр аялахдаа 5000 ам.долларын буудалд буудаг ба ингэхдээ бүр гэр бүлээрээ зугаалдаг байна. Энэ бол манай нэг томоохон сонинд сардаа өгдөг л мөнгө шүү дээ.
Үүнд эгдүүцсэн ТУЗ-ын гишүүн, ЕТГ-ын дарга П.Цагаан ч ТУЗ-ын ажлаа өгөхийн өмнө олон нийтэд “Рио Тинто”-гийн увайгүй үйлдлийн талаар хатуухан мэдээлэл өгчээ. Шинэ ТУЗ-ын гишүүд ч, аудитын шалгалтын комиссынхон ч шоконд оржээ.Үүний учир нь Монголын нэр нөлөө бүхий олон хүн “Рио Тинто”-той хамтран ажилладагт байлаа.

“Рио Тинто”-гоос мөнгө аваагүй хэвлэл мэдээллийн байгууллага Монголд бараг нэг ч үлдээгүй юм. Монголын толгой сэхээтнүүд, нийтлэлчид, эдийн засагчид, ассиоциацууд, улстөрчид, тэр ч бүү хэл байгаль хамгаалах болон иргэний хөдөлгөөнүүд энэ сүлжээнд ямар нэг хэмжээгээр орооцолдсон нь бодит баримттай юм.
Монголд эх орон, газар шорооны төлөө иргэний байгууллага бараг байхгүй болов.Тэмцсэнийг нь хатуу шийтгэж байгаа нь гаднын болон дотоодын нөлөөтэй гэдэгт эргэлзэх зүйл огт байхгүй. Чухам ийм учраас л Г.Уянга Ц.Мөнхбаяр нарыг өмгөөлөөд байгаа юм. Үүний учрыг олоогүй зарим маанаг түүнийг шүүмжлэх нь даанч гачлантай бөгөөд өрөвдөлтэй. Эх орон, газар шороо, тусгаар тогтнолын асуудал бол хууль эрхийн асуудал огт биш юм. Энэ агуулгаар Ц.Мөнхбаяр нарыг нэн даруй суллах ёстой гэж санана.

Хэрэв Засгийн Газар энэ асуудлыг задалбал Монголын хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд бараг нэг ч үлдэлгүйгээр Засгийн газрын эсрэг зохион байгуулалттай дайрах нь тодорхой байв. УИХ-ын гишүүн Г.Уянга Сангийн яамны аудитын дүнг ил болгож зарлах, Оюу толгойн ТУЗ-ын өмнөх болон шинэ бүрэлдэхүүнийг дуудаж УИХ-ын гишүүдэд мэдээлэл өгүүлэх, шаардлагатай бол хаалттай мэдээлэл авах талаар УИХ, Засгийн газар, Сангийн яаманд хэд хэдэн удаа хандсан ба иргэний хөдөлгөөнүүд, эдийн засагчид, судлаачдыг цуглуулж уулзсаар байсан ч тэдний олонхи ямар нэг хариу үйлдэл огт хийгээгүй юм. Мөн Г.Уянга мэдээллийг ил болгохыг удаа дараа шаардсан ба ингэснээр “Рио Тинто”-гийн увайгүй үйлдлийг Монголд төдийгүй дэлхий дахинд ил болгох боломж гарна гэж анхааруулаад ч тусыг эс олжээ. Түүнчлэн С.Баярцогтыг УИХ-ын гишүүнээс татаж, шалгах замаар асуудлыг ил болгохыг шаардаж, Ерөнхийлөгчид хүртэл хандаад амжилт олоогүй. Яагаад түүний энэ олон удаагийн үйлдэлд бүх байгууллага, хүмүүс бүгдээрээ ямар ч хариу өгдөггүй, яагаад бүгдээрээ таг чиг болдог юм ?!

“Рио Тинто” Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарыг хяналтандаа оруулж, бүх мэдээллийг цензурдэгт гол учир нь байгаа юм. “Рио Тинто” энэ зорилгоор судалгааны агентлаг гэгчийг Монголд бойжуулсан нь өнөөдөр Монголын бүх телевизүүдийг тоолуураар хянадаг гэдэг “Максима” судалгааны агентлаг юм. Энэ агентлагийг үүсгэн байгуулагч нь “Оюу толгой” төслийн нэгэн захирлын найз бөгөөд Монголд гуяа ганзгалж ирээд өнөөдөр Монголын бүхий л телевизүүдийн программыг секунд ч үлдээлгүй хянадаг нөлөө бүхий хүн болчихоод байна. Хэрэв аль нэг телевизээр “Рио Тинто”-гийн эсрэг мэдээлэл гарвал шууд гэрээгээ зогсоохоор сүрдүүлдэг юм. Иймээс “Рио Тинто”-гийн эсрэг ямар ч мэдээлэл хяналтад байдаг, цензурдүүлдэг.

Ингээд “Рио Тинто” мэдээллийн давуу байдлаа ашиглан сөрөг мэдээлэл түгээж эхлэв. Ийм нөхцөл байдлын улмаас Засгийн газар асуудлыг нийтэд ил зарлахаас арга буюу болгоомжлох болов. МАН ч чимээгүй болж Хятадтай хийсэн гэрээгээр шахахаас бус “Оюу толгой” төсөлтэй холбоотой асуудлаар ганц үг ганхийхгүй болжээ. Үнэндээ МАН-ыг баалаад ч байх юм байхгүй, бүгдээрээ л ямар нэг сэжмээр “Рио Тинто”-той холбогдсон, гагцхүү бүгдээрээ хэн нэг нь үүнийг хэлчих вий гэж болгоомжилж байна. Засгийн газраас “МонЦаМэ” агентлагаар дамжуулан гадаадад хариу мэдээлэл түгээх эхний оролдлого чамгүй амжилтанд хүрсэн ч дараа дараагийн алхам шуудхан хэлэхэд амжилтгүй болов. Учир нь мэдээллийн дотоод дахь бүрхэг, нууц байдлаас болж гадаадын хэвлэлүүд Монголын талын дэвшүүлсэн асуудлыг огт анзаарахгүй байгаа юм. Нөгөө талаар “Рио Тинто” хавьгүй мөнгөтэй, тэдэнд ойр юм.

Дотоодод мэдээлэл түгээгчид хэзээ ч “Рио Тинто”-г шууд өмөөрч дуугардаггүй бөгөөд цөөхөн асуудлаар чингэхдээ зөвхөн эдийн засгийн агуулгаар л дуугардаг. Тэд “Рио Тинто”-гийн саналыг хүлээн зөвшөөрөхгүй бол гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголыг хөрөнгө оруулагчиддаа дарамт учруулдаг гэж ойлгуулдаг. Түүнчлэн гадаад хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байгаагаас доллар хомсдож, төгрөгийн ханш огцом өсөж, ард түмний амьдрал муудаж байна. Дүгнэлт, иймээс хөрөнгө оруулагчдад, үүний гол нь Рио Тинтод нэн таатай нөхцөл олго. Буулт хий. Энэ бол хамгийн хүчтэй тархаж буй мэдээллийн дарамт. Үүний сонгодог жишээ нь Баабар тэргүүтэй либерал “онолчид” болно.
Гэтэл эдийн засгийн өөр мэдээлэлд манай хэвлэлүүд туйлын мэдрэмжгүй ханддаг. Жишээлэхэд Овоот толгойн гэрээ ба “Оюу толгойн гэрээ”-ний асуудлын шийдэл гараагүй байхад БНХАУ-ын талаас Оюу толгойн олборлосон түүхий эдийг авахгүй удсан ба өмнөд хил дээр зэсийн баяжмалын овоолго үүсээд байсан юм. Түүнийг манай хэвлэлүүд “агуулахад хадгалагдаж байгаа түүхий эд” гэж өхөөрдөн нэрлэхээс өөр юу ч хийгээгүй.

Монголын Засгийн газар ядаж л “Чалко”-г ялгаварлахгүй шударга ажиллаж байгааг харсан Хятадын тал, хямралд боогдсон манай Засгийн газрын хүсэлтээр хилээ нээснээр ил уурхайн олборлосон баяжмал экспортод гарч эхэлсэн юм. Зэс бол дахин хайлуулж ашигласан ч чанараа алддаггүй металл, баяжмалыг хэчнээн ч удаан хадгалсан чанараа алдахгүй юм, харин нүүрс бол олборлоод овоолоод нэг жил болоход л шороо болдог эд.
“Рио Тинто” хамгийн сүүлийн шахалтыг хаврын чуулганы өмнөхөн хийсэн юм. Ингэхдээ тус компани Авсрали дахь Монголд хөрөнгө оруулах зорилготой, IPO хийж буй компаниудыг урьж, хяналтын багцуудыг нь худалдан авсан бөгөөд энэ нь Монголд гадаадын хөрөнгө оруулагчид итгэхгүй байгааг нотлох ганцхан зорилготой. Чухам иймээс хөрөнгө оруулалтын чуулганд оролцогчдын тоо огцом буурсан ба үүнийг Монголын хэвлэл мэдээллийнхэн шүүрч аваад элдвээр баалж байна. Монголоос хөрөнгө оруулагчид зугтлаа гэж “баяр бахдалтай” мэдээлээд мөнөөх л “бууж өг” гэдгээ хэлэв. Гүний уурхайн хөрөнгө оруулалтын зээлийг гадаадын банкуудаас биш, харин ОУ-ын санхүүгийн байгууллагуудаас авахаар тохирсноор Засгийн газар давхар улс төрийн дарамтанд оров.

5:4 (?)

Засгийн газарт энэ хаврын чуулганыг хүртэл ганцхан зэвсэг байсан. Хэрэв “Рио Тинто” ийм байдлаар шахалт үзүүлбэл асуудлыг УИХ-аар хэлэлцүүлнэ гэж “айлгаж” байгаа бөгөөд “Рио Тинто” үүнээс үхтлээ айж байгаа юм. Учир нь УИХ-д “Рио Тинто”-той холбогдоогүй олон гишүүн “гудамжнаас” орж ирээд байгаа юм. Жишээ нь: манай Г. Уянга бол Засгийн Газрын муу муухай, урагшгүй унхиагүй, болохгүй бүтэхгүйг сайн мэддэг, түүнийгээ ч ил тод, хатуу ширүүн хэлдэг, түүнийг огцруулахаасаа ч сийхгүй, гэлээ гэхдээ бүхэл бүтэн улс үндэстэн байж ганц компанийн атганд орчихоод бүгдээрээ шахам дарамтлуулаад, дээрэлхүүлээд шударга бус, тэгш бус, хойч үедээ халгаатай гэрээ хэлэлцээр хийхийг хэрхэвч зөвшөөрөхгүй хүн гэдгийг би сайн мэднэ.

Биднийг хоорондоо маргаж суух хооронд “Рио Тинто” гар хумхин суугаагүй бөгөөд гудамжныхан хөрөнгө оруулалтыг боож байна, улс төрчид эдийн засагт оролцож байгаагаас эдийн засаг хямарч байна гэж хөлсний хэвлэлээр байнга улиглаж байна. Гэтэл үнэндээ эдийн засаг бол улс төрийн хавсарга гэдгийг дээр хэлсэн. Чухамдаа эдийн засаг дахь улс төрийн оролцоог үгүй хийснээр гадаадын хөрөнгө оруулагчид дээр дурдсанчлан дураараа дургидаг гэдгийг Монголчууд дөнгөж ойлгож байна.
“Рио Тинто”-гийн сүүлчийн сануулга давхар дээлийг тайлах асуудлаар далимдуулж Засгийн газрыг хөнтрөх шахаж байгаа бөгөөд хэрэв Засгийн газар унавал дараагийн Засгийн газар “Рио Тинто”-гийн дуулгавартай зарц болох бодит аюул байгаа юм. Үүнд МАН-ынхан идэвхтэй туслаж байна.Тэднийг саяхан Монголд ирсэн С.Баяр чиглүүлж байгааг хэлэх нь илүүц. Үнэндээ С.Баярын хаусны зураг твиттерээр тархсан нь мөн л С.Баярцогтынхтой адил шалтгаантай байж болох талтай.
Засгийн газар дарамтанд орж эхлэх үед “Рио Тинто” яаравчлан “Ирэх есдүгээр сард хоёр тал гүний уурхайн санхүүжилтийн гэрээг зурна” гэсэн мэдээлэл түгээж байна. Өнөөдөр Засгийн газар огцордог юм гэхэд сандал суудлаа булаацалдаж, цэгцэлсээр байтал 9 дүгээр сар гэхэд л шинэ Засгийн газар бүрдэх нь тодорхой. Нөгөө талаас хэрэв 9 дүгээр сард гэрээг зурдаг юм гэхэд 10 дугаар сард төсвийн төсөл УИХ-д орж ирнэ. Ингэхдээ дараагийн Засгийн газар бийлэгжүү загнах нь тодорхой, яагаад гэвэл “Рио Тинто”-оос гарцаагүй их хэмжээний зээл авна. Тэр зээл “Оюу толгой”-д орсноор хөрөнгө оруулалт сэргэж байгаа мэт харагдана. Гэхдээ тэр бол ирээдүйд дааж давшгүй өр болно. Оюу толгойн гэрээ тэр цагаас одоо ч, ирээдүйд ч Монголд ашиггүй болно.
Учир юун хэмээвээс 42066 шилжүүлгийн ард хэдэн Монгол байгааг тооцох ёстой. Энэ Засгийн Газар хоёр хөрш, хоёр хөрөнгө оруулагчаас гадна МАН, АН доторх “сөрөг хүчин” ба “Рио Тинто”-гийн нийгмийн сүлжээний эсрэг үзэлцэж байна.

Ийм нөхцөлд хямралд Засгийн газрыг дангаар нь буруутгах ёстой юу ? Ёстой бол буруутгал нь ёстой тэдний мэдэлд байдгаар нь дотоод эдийн засгийн бодлогод л байх учиртай. Гэвч Засгийн газар дотоод эдийн засгийн бодлогоо хянаж чаддаг гэж үү ? Үүнийг дараагийн өгүүлэлд өгүүлнэ.
Улс төр-эдийн засгийг салгаж буй жийрэг нь Монголын банкууд юм. Банкуудыг төрийн мэдлээс салгасан ба тэр тусмаа улсын төрийн мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэгч Төв банкийг төрийн мэдлээс салгаснаар арилжааны банкууд төрийн бодлогод огт захирагдахгүй болж байна. Захирагдахгүйгээр барахгүй төрийн мөнгөөр луйвар хийж эдийн засгийн хямрал руу чирч байна. Энэ талаар “Монгол банкны маапаан” өгүүлэлд зах зухаас нь өгүүлснийг олон хүн санаж байгаа байх…

Энэ өгүүллийг тэрлэж байх хооронд “Монгол дэлхийн хамгийн том шорон” өгүүлэл Блүүмбүргт гарах жишээний. Энэ чинь Монголыг дарамталж байгаа хэрэг биш юм уу…
Үргэлжлэл бий.

Судлаач Х.Д.Ганхуяг