Эрчим хүчний зөвлөх инженер Г.Ёндонгомботой ярилцлаа.

- Г.Ёндонгомбо: Эгийн голын УЦС-ын эсэргүүцлийг томоор бодоход ОХУ Монгол Улсыг нөлөөндөө байлгах сонирхолтой -

-Хэдхэн хоногийн өмнө цахимаар зохион байгуулагдсан олон улсын бага хуралд эрчим хүчний асуудлын талаар яригдсан байна. Энэ ямар учиртай хурал болов?

-ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбарын Мелентьевийн нэрэмжит Эрчим хүчний системийн институт, ШУТИС хамтарч “Орос Монголын шинжлэх ухааны хамтын ажиллагааны үр дүн, хэтийн төлөв” сэдвээр Олон улсын бага хурал зохион байгуулсан юм. Миний оролцсон “Түлш эрчим хүчний салбар дахь хамтын ажиллагаа” хэсэгт ОХУ-аас авдаг импортын цахилгааныг 345 МВт болгосонтой холбоотой Аваарь эсэргүүцэх автоматикийн өөрчлөлт, Сэлэнгэ мөрөн ба түүний цутгалууд дээр барихаар төлөвлөгдсөн усан цахилгаан станц(УЦС)-ын каскадын Орост үзүүлж болох нөлөө,УЦС-ын төслүүдийн явц, Монгол Улсын хийн салбар, Монгол Улсаар дамжих хийн хоолой гэх мэт олон асуудлаар эрдэмтэн судлаачид судалгааны дүн санал, бодлоо солилцсон.

-Оросын эрдэмтэн судалгааныхаа дүнг танилцуулсан юм билээ. Эгийн голын УЦС, Шүрэнгийн УЦС зэрэг эрчим хүчний эх үүсвэрийн бүтээн байгуулалтыг эсэргүүцсэн маягтай асуудал хөндсөн гэж дууллаа. Ер нь Монголын төр эрчим хүчний эх үүсвэрээ хойд хөршөөр заалгахүйгээр өөрөө мэдээд барьж болдоггүй юм уу?

-Оросууд дээр дурдагдсан УЦС-ууд Байгал нуурт нөлөөлнө гэж үздэг. Төрийн бус байгууллагууд нь ЮНЕСКО-гийн Байгалийн өвийн хороонд гомдол гаргасан байдаг. Хамгийн гол нь Байгал нуур Байгалийн өвийн жагсаалтад байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл, ЮНЕСКО-гийн хамгаалалтад байдаг гэсэн үг. Монгол Улс гишүүн орон учраас энэ байгууллагын шийдвэрийг үл тоомсорлож болохгүй л дээ. Оросуудын гомдлыг Байгалийн өвийн хороо авч хэлэлцээд шийдвэр гаргах үндэслэл дутуу байна гэж үзээд зарим нэг судалгааг нэмж хийн үр дүнг танилцуулахыг даалгасан юм. Эгийн голын УЦС-ын хувьд биологийн олон зүйлд үзүүлэх нөлөөг нэмж судлах болсон. Судалгаа хоёр жилийн өмнө эхэлсэн ч ковидоос болоод зогссон. Энэ жил дахин эхлүүлнэ гэж Эрчим хүчний сайд мэдэгдсэн шүү дээ. Энэ ажил хоёр жил орчим үргэлжлэх байх. Судалгааны үр дүнг танилцуулсны дараа шийдвэр гарах юм. Оросууд бие даан хийсэн нь энэ талынх биш урсацтай холбоотой судалгаа юм.

-Францын эрдэмтэд байгаль орчинд нөлөөлөх үнэлгээг нь хийж, Эгийн голын УЦС бараг нөлөөгүй шахуу гэсэн санаад байна. Гэтэл оросууд үүнийг зөвшөөрөхгүй байгаа цаад санааг нь та хэрхэн хардаг вэ?

-Нөлөөгүй гэсэн нь үнэн л дээ. Гэхдээ дээр дурдсан судалгааны үр дүн эерэг гарвал Монголд тустай. Цаад санааг нь томоор бодоход ОХУ Монгол Улсыг нөлөөндөө байлгах сонирхолтой, жижгээр бодвол Дерипаска гэх мэт олигархуудын бизнесийн эрх ашиг нь хөндөгдөнө гэж хардаг даа.

-Оросын эрдэмтэд Шүрэнгийн УЦС-ыг байгаль орчинд их нөлөөтэй гэжээ. Энэ ямар учиртай судалгаа юм бол?

-Дахиад л урсацын асуудал. Ялангуяа өвлийн цагт Сэлэнгэ мөрний түвшин ихэснэ гэж үзэж байгаа юм билээ. Манай эрдэмтэд бол эсрэг байдаг. Энэ талаар усныхан маань судалж байгаа. Дүгнэлт нь удахгүй гарна.

-Сэлэнгэ мөрөн Байгал нуурт цутгадаг. Гэтэл Байгал нуураас гарсан Ангар мөрөн дээр хэд хэдэн том хүчин чадалтай УЦС байдаг. Тэндээс бид өндөр үнээр цахилгаан худалдан авч байна шүү дээ. Тэгсэн хэрнээ манайд бодлогоо тулгаад байдаг. Ерөөсөө монголчуудыг эрчим хүчээр урт хугацаанд хараат байлгах сонирхолтой байна уу?

-Байгал нуурт цутгаж буй усны 62 хувийг Сэлэнгэ мөрөн бүрдүүлдэг. Наад ярьж буй цахилгааны 62 хувийг манай усаар үйлдвэрлэж байгаа гэсэн үг. Чадлын хэмжээ 7 ГВт. Хилийн усны гэрээгээ өөрчилж чадвал 345 МВт чадлыг үнэгүй авч ч болохоор байгаа юм. Хил дамжсан усан дээр ийм жишээ олон байдаг.

-Энэ бага хурлын үеэр “Гэрт байдаг улсад УЦС ямар хэрэгтэй юм бэ, гэрүүдийг чинь сэргээгдэх эрчим хүчээр хангаад өгье” гэсэн гэв үү?

-Тийм ээ. Буриад хүн байсан л даа.

-Захын нэг Оросын буриад хүн Монголыг цахилгаангүй байлгах гэж хэлж байгаа юм уу?

-Монголын тухай ямар ч мэдээлэлгүй. Ерөнхийлөгчөө магтаад авна лээ, дундуур нь. Яах нь тэр хүний эрх ч Оросын зарим бага ястнуудын орос хүнээс илүү эх оронч болж харагдах гэдэг зангийн илрэл. Хэзээнээсээ тийм л байсан.

-Устөрөгчийн эрчим хүч ирээдүйд том байр суурь эзлэх нь ээ. Манай улсын хувьд энэ салбарыг хөгжүүлэхэд төр засгаас ямар дэмжлэг хэрэгтэй вэ?

-Устөрөгчийн хувьд ямар ч байсан Шинэ сэргэлтийн бодлогод тусгалаа олсон. Цөмийн ба устөрөгчийн энергийн асуудал хоёулаа. Олон хүн энэ хоёр асуудлыг нэг зүйл гэж ойлгодог юм билээ. Тэс өөр гэдгийг далиманд хэлчихье. Нэг нь цөмийн задралын энерги ашиглах, нөгөөх нь устөрөгч гэдэг химийн элементийг түлш болгон ашиглах. Хоёуланг нь дэмжиж байдаг. Устөрөгчийн хувьд үйлдвэрлэл, хэрэглээ одоохондоо үнэтэй байгаа. Манай холбоо гишүүдтэйгээ олон талын судалгаа хийж байна. Хууль эрх зүйн орчны судалгаа дууссан. Өнөөдөр хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хуулиудад ямар ч өөрчлөлт хэрэггүй гэсэн дүгнэлт гарсан. Харин Засгийн газрын бүрэн эрхийн хүрээнд шинэ салбарыг хөрөнгө оруулалтын түвшинд дэмжих нэлээд асуудал бий. Түүнчлэн инженерчлэл, зах зээлийн чиглэлээр судалж л байна. Бас олон нийтийг гэгээрүүлэх ажил ч хийж байна. Энэ чиглэлээр вэб сайт, нүүр номын пэйж нээж, хувийн сошиал аппликэйшнүүдээ ашиглаж байгаа. Манай одоогийн эрчим хүчний салбарын талаар энгийн хүмүүс тааруу ойлолттой байдаг. Устөрөгчийн эрчим хүчийг олон нийтэд маш сайн ойлгуулах нь зүйтэй. Том чадлын дан устөрөгчөөр ажилладаг турбин гараад ирэхээр дэлхийн эрчим хүч сууриараа өөрчлөгдөнө. Үүнд Монгол Улс бэлэн байх ёстой. Одооноос эхэлж мэргэжилтнүүдээ бэлдмээр байна. Цахилгааны инженер, турбины инженерүүдийг сургадаг хөтөлбөртөө шинэчлэл хийнэ гэсэн үг шүү дээ.

Японы Хүнд аж үйлдвэрийн Мицубиши компани цэвэр устөрөгчөөр ажилладаг Н-25 хийн турбин хийж байгаа. Хоёр жилийн дараа арилжаанд гарах болов уу гэж хэлсэн. Хүчин чадал нь 60 МВт байх юм. Германы түрүүчийн удирдагчид тус улсыг Оросын эрчим хүч буюу хийн хараат болгосныхоо горыг улсын хэмжээнд ч өөрсөд дээрээ ч амсаж хатуу шүүмжлэлд өртөөд байна. Тэгэхээр асуудлыг аль болохоор хурдан шийдэхийн тулд Сименс компани устөрөгчөөр ажилладаг хийн турбин бүтээх ажлаа түргэтгэх нь ойлгомжтой. Устөрөгчийн том чадлын эрчим хүчний төхөөрөмжүүд хэрэглэгдээд эхэлбэл нүүрсэнд тулгуурласан эрчим хүч жинхнээрээ шахагдаж эхлэх нь тодорхой.