Монголчууд банкууддаа сэтгэл дундуур байна. Зээлийн өндөр хүү, валютын ханшийн зохиомол савлагаа, элдэв шимтгэл нэртэй шулаанууд, хүний эрх зөрчсөн дээрэнгүй үйлдлүүд зэрэг банкуудад дургүйцэх олон шалтгаан бий. Зах зээлд шилжээд 26 жил боллоо. Байдал ер дээрдсэнгүй.

 

Жилийн 20-30 хувийн хүү гэдэг бол шууд хэлэхэд мөлжлөг юм. Бизнесүүд ийм өндөр хүүтэй зээл аваад өсч, томроно гэдэг үнэхээр хүнд даваа. Харин ч манай бизнесийнхэн энэ хүнд давааг тэсэн гарч, Монголын эдийн засгийг нуруун дээрээ үүрсээр байна.

Банкны системийн бугшмал байдлаас үүдэх хор уршиг нь зөвхөн тэдэнд хүүлүүлсэн мөнгөөр хэмжигдэхгүй.

 

Харин алдагдсан боломжийн өртөгөөр хэмжигдэнэ. Хямд зээлээр тэжээгдэн өсч томрох байсан бизнесүүд, тэдгээрээс бий болох баялаг, ажлын байрууд гэх мэт хамгийн том хохирол нь үндэстэний алдагдсан боломж юм.

 

Банкны бугшмал салбарт шинэчлэлийн салхи оруулахгүйгээр бид өндөр өсөлт, тогтвортой хөгжлийн талаар мөрөөдөлтгүй. Тиймээс шинэчлэл зайлшгүй. Шинэчлэл нь банкны мөнгө хүүлэх системийг халж, банкуудыг бага хүүтэй зээлээр эдийн засгаа тэтгэдэг тогтолцоо руу шилжүүлэхэд чиглэгдэх ёстой.

 

Энэ нийтлэлдээ банкны шинэчлэлийг илүү өргөн хүрээтэй харахад тустай байж чадах нэгэн загварыг танилцуулахыг зорилоо. Энэ бол хоршоолсон банкны загвар юм. Энэ нийтлэлээр хоршоолсон банкны бүтэц, мөн чанарыг шинжлэхээс илүүтэй, дэлхийн улс орнуудад энэ загвар хэрхэн хөгжиж байгааг харуулахыг чухалчиллаа.

 

Юун түрүүн бидэнд итгэл үнэмшил хэрэгтэй. Хий хоосон, үл бүтэх зүйл ярилцаагүй гэдгээ мэдэх нь маш чухал. Хэрэглэгчдийн хоршооллын загвар нь санхүүгийн секторт орон сууцны нийгэмлэг, хадгаламж зээлийн хоршоо, хоршоолсон банк гэсэн гурван хэлбэрээр хөгжиж байна.

 

Орон сууцны нийгэмлэг

 

Орон сууцны нийгэмлэг бол хэрэглэгчдийн хоршооллын нэг төрөл юм. Энэ загвар Их Британи, Ирланд, Австрали, Шинэ Зеланд зэрэг Хамтын нөхөрлөлийн (Commonwealth) цөөн хэдэн орнуудад хөгжиж байна. Мөнгөн хуримтлалыг дэмжих, баталгаагүй бизнесийн зээл өгөхөөс илүүтэй гишүүддээ моргэйжийн зээл олгох зорилготой.

 

Мөнгө зээлдэгч, зээлүүлэгч нь хоюул нийгэмлэгийн гишүүн байдаг ба “нэг гишүүн - нэг санал” гэсэн хоршооллын гол зарчмаар захирлууд, төлөөлөгчдийг томилж, бодлого шийдвэрээ гаргадаг. Орон сууцны нийгэмлэгүүд нь данс нээх, гүйлгээ хийх, зээлийн карт гаргах, хувийн зээл олгох зэрэг банкны олон төрлийн үйчилгээ давхар үзүүлдэг.

 

Мөн моргэйжийн зээлийг санхүүжүүлэхийн тулд гадны эх үүсвэрээс санхүүжилт авах, бонд гаргах, мөнгөний зах зээлд оролцох эрхтэй байдаг.

 

Их Британи: “Building Societies Association" бол 480 тэрбум долларын хөрөнгөтэй дэлхийн хамгийн том орон сууцны нийгэмлэг юм. Тус нийгэмлэг нь 48 орон сууцны гишүүн нийгэмлэгээс бүрддэг ба нийт 44 мянган ажиллагсадтай, 1550 салбартай санхүүгийн аварга групп юм. Тус группыг 20 сая зээлдэгчид нь өмчилдөг ба Их Британий нийт хадгаламжийн 18 хувийг төвлөрүүлж, нийт моргэйжийн зээлийн 21 хувийг хүргэж байна.

 

Хадгаламж зээлийн хоршоо

 

Хадгаламж зээлийн хоршоо (ХЗХ) бол хэрэглэгчдийн хоршооллын нэг төрөл юм. Иргэдийн мөнгөн хуримтлалыг дэмжиж, хадгаламж үүсгэж, гишүүддээ боломжийн хүүтэй мөнгө зээлэх, санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлэх зорилготой санхүүгийн байгууллага. ХЗХ нь зөвхөн гишүүддээ үйлчилдэг, өөрсдийнхөө санхүүгийн хэрэгцээг хангахыг зорьдог. Иймээс ихэнхи орнуудад ХЗХ-н үйл ажиллагааг ашгийн бус үйл ажиллагаа гэж үзэж татвараас чөлөөлдөг.

 

Дэлхийн Хадгаламж Зээлийн Хоршоодын Зөвлөлөөс гаргасан 2014 оны тоо баримтад дурдсанаар өнөөдөр дэлхийн зургаан тивийн 105 оронд 57 мянган ХЗХ байгаа ба 217 сая хүн хадгаламж зээлийн хоршооны гишүүн байна. Тэдгээрийн нийт хөрөнгө 1.8 их наяд доллар байна. Энэ ерөнхий мэдээллийг бүс нутгуудаар задалж харвал ХЗХ-ын хөгжлийн ялгаа, санхүүгийн салбарт эзлэх байр суурь ямар байгааг олж харах болно.

 

Африк. Тэрбум гаруй хүн амтай энэ тивд 19 сая хүн ХЗХ-ны гишүүн байна. Того (29%), Сенегал(24%), Бенин (23%), Руанда (23%), Кени (21%) улсууд насанд хүрсэн хүн амд эзлэх гишүүдийн тоогоор тэргүүлж байна. Харин ХЗХ-ын хөрөнгө банкуудын хөрөнгөөс Тогод 39 дахин, Сенегалд 9 дахин, Бенинд 14дахин, Кенид 6 дахин бага байна.

 

Ази. Дөрвөн тэрбум хүн амтай энэ тивд ердөө 44 сая хүн хадгаламж зээлийн хоршооны гишүүн байна. Өмнөд Солонгос (16%), Тайланд (8%), Филиппин (8%), Шри Ланк (7%), Балба (6%) насанд хүрсэн хүн амд эзлэх гишүүдийн тоогоор тэргүүлж байна. Харин ХЗХ-ын хөрөнгө банкуудын хөрөнгөөс Өмнөд Солонгост 37 дахин, Тайландад 10 дахин, Филиппинд 130 дахин, Шри Ланкит 400 дахин, Балбад 32 дахин бага байна.

 

Латин америк. Энэ бүс нутгийн 30 сая хүн хадгаламж зээлийн хоршооны гишүүн байна. Эквадор (47%), Уругвай (37%), Гондурас (17%), Коста Рика (17%), Гватемал (16%) насанд хүрсэн хүн амд эзлэх гишүүдийн тоогоор тэргүүлж байна. Харин ХЗХ-ын хөрөнгө банкуудын хөрөнгөөс Эквадорт 3 дахин, Уругвайд 12 дахин, Гондураст 23 дахин, Коста Рикад 8 дахин, Гватемалд 38 дахин бага байна.

 

Далайн орнууд. Дөчин сая хүн амтай энэ бүс нутагт 5 сая хүн хадгаламж зээлийн хоршооны гишүүн байна. Австрали (30%), Шинэ Зеланд (6%), Папуа Шинэ Гвиней (6%) насанд хүрсэн хүн амд эзлэх гишүүдийн тоогоор тэргүүлж байна. Харин ХЗХ-ын хөрөнгө банкуудын хөрөнгөөс Австралид 45 дахин, Шинэ Зеландад 46 дахин, Папуа Шинэ Гвинейд 16 дахин бага байна.

 

Европ. Буурал тивд ердөө 8.2 сая хүн хадгаламж зээлийн хоршооны гишүүн байна. Насанд хүрсэн хүн амд эзлэх гишүүдийн тоогоор Ирланд (75%) тасархай тэргүүлж, Польш (8%), Литв (6%), Молдав (5%), Украйн (2.6%) улсууд удаалж байна. Харин ХЗХ-ын хөрөнгө банкуудын хөрөнгөөс Ирландад 61 дахин, Польшт 11 дахин, Литвад 41 дахин, Молдавт 152 дахин, Украйнд 440 дахин бага байна.

 

Хойд америк. Энэ бүс нутагт 111 сая хүн ХЗХ-ын гишүүн байгаа нь дэлхийн ХЗХ-ын гишүүдийн 51 хувь юм. Энэ бүс нутгийн ХЗХ-ын нийт хөрөнгө 1,42 их наяд доллар байгаа нь дэлхийн ХЗХ-ын нийт хөрөнгийн 80 хувь болж байна. Эндээс АНУ, Канад улсууд дэлхийн хадгаламж зээлийн хоршоодын цөм нь гэж хэлж болохоор байна.

 

АНУ-д 101 сая хүн ХЗХ-ы гишүүн байна. Америкийн ХЗХ-ын нийт хөрөнгө 1.14 их наяд доллар байгаа нь ДНБ-ий 6.3%-тай тэнцэж байна. Гэсэн энэ нь банкны нийт хөрөнгөөс даруй 14 дахин бага юм. Канадад 10 сая хүн ХЗХ-ы гишүүн байна. Канадын ХЗХ-ын хөрөнгө 283 тэрбум доллар буюу ДНБ-ий 17%-тай тэнцэж байна. Энэ маш өндөр үзүүлэлт хэдий ч ХЗХ-ын нийт хөренгө банкны нийт хөрөнгөөс даруй 13 дахин бага юм.

 

Монгол. Манай улсад нийт 38 мянган гишүүнтэй 254 хадгаламж зээлийн хоршоо байна. 2015 онд ХЗХ-ын нийт хөрөнгө ДНБ-ий 0.3 хувьтай тэнцүү байгаа ба банкны нийт хөрөнгөөс 397 дахин бага юм.

 

Энд анхаарал татсан зүйл бол Франц, Герман, Скандиновын орнууд зэрэг нийгмийн ардчилал өндөр хөгжсөн баруун европийн орнуудад ХЗХ огт хөгжөөгүй хэрэг үү ?!! Энэ дараагын хэсгээс тодорхой болно.

 

Хоршоолсон банк

 

Хэрэглэгчдийн хоршоолол санхүүгийн салбарт хөгжлийнхөө дараагын шатанд гарсан нь хоршоолсон банкны загвар байлаа. Ийм загварт шилжсэнээр хоршоолсон банк ХЗХ-ны орж чаддаггүй мөнгөний зах зээл, хөрөнгийн зах зээл зэрэг санхүүгийн бусад зах зээлд нэвтэрч, үйл ажиллагаагаа өргөн хүрээнд явуулах боломж бүрдсэн.

 

2014 оны байдлаар Европын хоршоолсон банкуудын холбооны гишүүн банкуудын нийт хөрөнгө 4 их наяд доллар байна. Энэ нь европын нийт хадгаламжийн 17 хувь юм. Дэлхийд хоршоолсон банкны хөгжлөөр Франц, Недерланд, Финлянд, Австри, Итали, Кипр, Г ерман, Швейцари, Япон гэсэн 10 орон тэргүүлж байна.

 

Франц: Энэ оронд хоршоолсон банкны загвар хамгийн амжилттай хөгжиж байна. “Credit Agricole'. “ВРСЕ”, “Credit Mutuel” бол хоршоолсон аварга банкууд бөгөөд Францын топ- 5 банкны хоёр, гурав, тавд эрэмбэлэгддэг. Эдгээр гурван банкыг 24 сая үйлчлүүлэгч нь эзэмшдэг бөгөөд Францын нийт хадгаламжийн 60 хувийг төвлөрүүлж, нийт зээлийн 59 хувийг үзүүлж байна.

 

Недерланд: “Ra-bobank” хоршоолсон банк бол Недерландын хоёр дох том банк бөгөөд хоёр сая гаруй үйлчилүүлэгчийнхээ мэдэлд байдаг. Тус банк нь Недерландын нийт хадгаламжийн 43 хувийг төвлөрүүлж, нийт зээлий- 26 хувийг дангаараа үзүүлд.

 

“Рабобанк” нь 152 орон нутгийн банк ба толгой банк гэсэн хоёр түвшинт группын бүтцээр зохион байгуулагдсан. Толгой банк (“Рабобанк Недерланд" нь корпорацийн загвартай ба хөрөнгө оруулалтын сан, даатгал, лийзинг, моргэйж, үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг.

 

Финлянд: “OP Financia Group” бол Финляндын хамгийн том санхүүгийн байгууллага бөгөөд 1.4 сая үйлчлүүлэгч өмчилдөг. Тус групп Финляндын нийт хадгаламжийн 37 хувийг төвлөрүүлж, нийт зээлийн 37 хувийг дангаар үзүүлж байна Тус групп нь банк, даатгал хөрөнгө оруулалтын сан гэсэн гурван үндсэн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг.

 

Австри: “Raiffeisen Zentra Bank” бол Австрийн хамгийн том банк бөгөөд 2.4 сая үйлчлүүлэгч нь өмчилдөг. Тус банк Австрийн нийт хадгаламжийн 37 хувийг төвлөрүүлж, нийт зээлийн 33 хувийг үзүүлж байна.

 

Дани: “Nykredit Holding” бол Данийн хамгийн том санхүүгийн группийн нэг бөгөөд 300 мянган үйлчлүүлэгч нь өмчилдөг. Энэ аварга групп нь банк, моргэйж, даатгал, хөрөнгө оруулалт, үл хөдлөх хөрөнгө, брокер, лийзинг, хөрөнгийн менежментийн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг.

 

Тус группийн нэг салбар "Totalkred-it” нь Данийн моргэйжийн зээлийн 41.5 хувийг үзүүлдэг. Харин тус группын өөр нэг салбар "Nykredit bank" банкны зээлийн 31 хувийг үзүүлж, нийт хадгаламжийн 6 хувийг төвлөрүүлж байна. "Nykredit bank” бол Данийн хоёрдох том банк.

 

Итали: “Credito Cooperative”, “Хоршоолсон банкуудын үндэсний холбоо" гэсэн хоёр том үндэсний холбоо банкны үйл ажиллагаа явуулдаг. Италийн онцлог бол хоорондоо маш сул хамаарал бүхий бие даан үйл ажиллагаа явуулдаг олон жижиг хоршоолсон банкуудаас бүрдэх холбооны бүтэцтэй байдаг.

 

“Credito Со-operativo” 1.2 сая гишүүн бүхий 364 хоршоолсон банкаас бүрддэг. Харин “Хоршоолсон банкуудын үндэсний холбоо" 1.4 сая гишүүн бүхий 63 хоршоолсон банкаас бүрддэг. Энэ хоёр том холбоо Италийн нийт хувийн хадгаламжийн 34 хувь, нийт зээлийн 33 хувийг үзүүлдэг.

 

Кипр: “The Cooperative Central Bank’’ бол Киприйн хамгийн том банк бөгөөд 600 мянган үйлчлүүлэгч нь өмчилдөг. Тус банк Киприйн нийт хадгаламжийн 29 хувийг төвлөрүүлж, нийт зээлийн 28 хувийг дангаараа үзүүлдэг.

 

Герман: “DZ Bank” бол Германы дөрөв дэх том банк бөгөөд 18 сая үйлчлүүлэгч нь өмчилдөг. Тус банк Германы нийт хадгаламжийн 25 хувийг төвлөрүүлж, нийт зээлийн 25 хувийг дангаараа үзүүлдэг. Мөн Германы хамгийн том гурван хөрөнгө оруулалтын компаний нэг “Union Investment” (86 тэрбум еврогын хөрөнгөтэй) тус банкны мэдэлд бий. Хоршоолсон банк хөрөнгийн зах зээлд том тоглогч болж байгаа нэг баримт энэ байна.

 

Швейцари: Хүчирхэг хувийн банкны системтэй энэ оронд хоршоолсон банкны систем чухал байр суурь эзэлдэг нь анхаарал татдаг. "Raiffeisen Group” бол Швейцарийн гурав дахь (UBS. "Cred t Suisse" банкуудын дараа) том банк бөгөөд 1.8 сая үйлчлүүлэгч өмчилдөг.

 

Мөн "Мигросбанк" бол Мигросын Группын салбар бөгөөд Швейцарийн 8 дахь том банк юм. Энэ хоёр хоршоолсон банк Швейцарийн нийт хадгаламжийн 19 хувийг төвлөрүүлж, нийт зээлийн 16 хувийг үзүүлдэг.

 

Япон: “Norinchukin” хоршоолсон банк бол Японы дөрөв дэх том банк бөгөөд дэлхийд 29-т эрэмбэлэгддэг. "Norinchukin” банкыг Японы ХАА-н хоршоодын нийгэмлэг, Японы загасны аж ахуйн хоршоодын нийгэмлэг, Японы ойн аж ахуйн хоршоодын нийгэмлэг өөрсдийн салбарын үйл ажиллагааг дэмжихэд зорилгоор хамтран байгуулсан.

 

Тус банкийг 4.6 сая үйлчлүүлэгч нь өмчилдэг ба Японы дотоодын хадгаламжийн 10.6 хувийг төвлөрүүлдэг. "Norinchukin” нь мөн Японы хамгийн том хөрөнгө оруулалчдын нэг юм. Тухайлбал Японы хамгийн том хэдж сан тус банкны мэдэлд байдаг.

 

Дээрхи орнуудаас гадна Канад, Люксембүрг, Морокко, Кенид хоршоолсон банкууд чухал байр суурь эзэлдэг. Канадын франц хэл, соёлын өлгий Кюбек мужид “Desjardins Group” хоршоолсон групп мужийнхаа нийт хадгаламжийн 43 хувийг төвлөрүүлж, нийт зээлийн 30 хувийг хангадаг. Тус санхүүгийн группийг 4.5сая үйлчлүүлэгчид нь эзэмшдэг.

 

“Banquedu Магос” хоршоолсон банк бол Мороккогын хоёрдох том банк бөгөөд улсынхаа нийт хадгаламжийн 28%-ийг төвлөрүүлдэг.

 

“The cooperative banks of Kenya” хоршоолсон банк бол Кенийн тав дахь том банк бөгөөд улсынхаа нийт хадгаламжийн 30 хувийг төвлөрүүлдэг. Тус банк нээлттэй хувьцаат компани бөгөөд хувьцааны 64.56 хувийг “Co-opholdings cooperative society limited" байгууллага эзэмшдэг. Энэ байгууллага 3,835 хоршоолсон нийгэмлэгээс бүрддэг ба 13 сая Кеничүүд эдгээр нийгэмлэгүүдээр дамжуулж тус банкны хамгийн том хувьцааг эзэмшдэг.

 

Хуучин социалист орнуудаас Польш, Унгар, Болгар улсуудад чамгүй амжилттай хөгжиж байна. Польшт 577 жижиг хоршоолсон банк “Хоршоолсон Банкуудын Үндэсний Холбоо” (KZBS) хэмээх шүхэр байгууллагад нэгдэн банкны үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэ холбоо нь 2,5 сая гишүүнтэй, улсынхаа хадгаламжийн 10 орчим хувийг төвлөрүүлдэг.

 

Унгарт “Хадгаламжийн Хоршоодын Үндэсний Холбоо” гэх байгууллага 840 мянган гишүүнтэй ба улсынхаа хадгаламжийн 9 хувийг төвлөрүүлдэг.

 

“Central Cooperative Bank” хоршоолсон банк бол Болгарын найм дахь банк бөгөөд улсынхаа нийт хадгаламжийн 6 орчим хувийг төвлөрүүлдэг.

 

Польш, Унгарын хоршоолсон банкууд Италийн загвартай төстэй байгаа бол Болгарын хоршоолсон банк Недерланд, Данийн корпорацийн загварыг агуулсан байдаг.

 

Дүгнэлт

 

Дээр дурдсан TOO баримтуудаас дүгнэвэл ХЗХ нь банкуудтай эн зэрэгцэж, өрсөлдөх чадваргүй нь харагдаж байна. Тиймээс ХЗХ бол бидний үлгэр авах хөгжлийн загвар байж чадахгүй. Харин хоршоолсон банкны загварыг судалж, хөгжүүлбэл бидэнд илүү YP дүнтэй, ирээдүйтэй харагдаж байна.

 

Банкны салбар бугшмал байгаа цаад шалтгааныг би банкны өмчлөлтэй холбон үздэг. Манайд арилжааны 14 банк үйл ажиллагаа явуулж байна. Эдгээр банкууд бүгд цөөн хэдэн гэр бүлийн мэдэлд байдаг. Монголд нийтийн өмчлөлтэй нэг ч банк байхгүй.

 

Банкууд тооны хувьд олон ч зах зээлд жинтэй нөлөө үзүүлж чадах гурав дөрвөн банк л бий. Том тоглогчид хоорондоо өрсөлдөхөөс илүүтэй үгсэн хуйвалдаж ашиг сонирхолоо хадгалж үлдэхийг илүүд үзнэ. Энэ нь тэдэнд хамаагүй ашигтай.

 

Банкуудыг бодитой өрсөлдөөнд оруулах нь манай үндэсний эрх ашиг юм. Банкны шинэчлэл үүнд чиглэх ёстой. Үгсэн хуйвалддаггүй, нийтийн ашиг сонирхолд үйлчилдэг том банктай болбол банкуудыг бодит өрсөлдөөнд хүссэн, хүсээгүй оруулах орох болно. Бидэнд ийм банктай болох хоёр арга зам байна.

 

Нэгдүгээр арга зам нь хэдэн арваас хэдэн зуун мянган иргэдийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгө оруулалтын сангаар дамжуулж банкны хувьцааны дийлэнхи хувийг худалдаж авах, эсвэл шинээр банк байгуулах.

 

Ч.Ганхуягын санаачилсан “Хөрөнгө оруулагч үндэстэн” төсөл бол хөрөнгө оруулалтын сангаар дамжуулж нийтээрээ хэрхэн өмчилж болохыг харуулсан маш сайн жишээ болсон. Энэ сэдвээр тусад нь нэг нийтлэл бичиж илүү тодорхой таницуулах болно.

 

Хоёр дахь арга зам нь хоршоолсон банк байгуулах. Энэ бол төрийн биш, бас хувийн биш нийтийн өмчлөлийн гуравдагч загвар юм. Недерланд, Данийн хоршоолсон банкууд корпорацийн бүтэц бүхий хоршоолсон банктай болбол Монгол Улсаараа гурван саяулаа хожих болно.

 

Эдийн засагч, судлаач Г.ЭНХНАСТ