Уул ус бүхэн өөрийн эзэн савдагтай байдаг гэдэг. Эзэн савдагийн “сэтгэл” өнөөгийн иргэний бүртгэл, мэдээллийн системээс илүү нутаг нугынхнаа бүртгэж, “Тэр хэн маань хаана яваа бол, нөгөө хэн маань жаахан тааруухан байгаа сурагтай, нутаг орондоо ирээсэй дээ” гэж шаналж бэтгэрч явдаг ч байж мэдэх юм. Хүн амынхаа тоог тодорхой гаргаж чаддаггүй төр, засаг бараг нутаг нутгийн савдгаас хэдэн хүн амтай, хэд нь хаана явааг “асуугаад” авчихвал сонгуулийн будлиан гарахгүй байж ч мэдэх шүү дээ. За, тэр ч яахав.

Монголын алтан элсний дунд зөөлөн сүмбэрлэгч Өгөөмөр гэгч даруухан хүрэн улс бий. Тэр уулын савдаг ногоон дээлтэй, шарга морьтой бүсгүй хүн байдаг гэдэг. Нутгийнхаа ард зонд ээнэг халуун, элэг дотноос ханддаг тэр савдагтай хотоос явж байсан нэг жолооч тааралдсанаа хууч болгон ярьсан юм.

Шаариг Жамбал гэгч тэр эр социализмын үед ёстой л “Дуслыг хураавал тонныг хэмнэнэ” гэдэг лоозонгийн талыг баримтлагч байж. Яльгүй л өндөрлөг дээр гармагц уруудахдаа машинаа унтрааж, “Инерцийн хүч”-ийг ашигладаг нэгэн гэнэ.
Шаариг Жамбал нэг удаа Өгөөмөрийн урд талын хээр талаар сүнгэнүүлж байтал машин нь гэв гэнэт унтарчээ. Зав л гарвал машиндаа засвар хийж, эрэг боолтыг чангалж, харж хянаж байдаг, түүндээ “Би хэзээ ч хээр хонож хэц дэрлэхгүй. Техникийн боол болохгүй” гэдэг байсан Жамбал ч гайхаж юу болчихов оо энэ чинь гэж бодоод буужээ. Машин нь зүв зүгээр л байх шиг санагджээ.
Ойр хавьд 30 км-ээс ойр ямар ч айл амьтангүй эзгүй хээр, яахаа мэдэхгүй, ямар саатал гарсныг ч оношилж чадахгүй тамхи татан суусан Жамбалд Өгөөмөрийн хүрэн уулын зүгээс нэг морьтон ирж яваа харагдав.

Ногоон торгон дээлтэй, шарга морь унасан залуухан бүсгүй байна гэнэ. Явгарч ядарч явсан ч эр хүн гэдэг хэзээ ч эр хүн л байдаг хойно доо. Дүүрэн хоол зууштай зочны ширээ ирж байгаа юм шиг шүлсээ гүд-гүд хийлгэн залгиад ногоон торгон дээлээрээ ёстой л хичнээн жил гоёсныг нь мэдэхгүй, гоо бүсгүйг яаж тэнгэр харуулахаа дүрслэн бодож. Тэгээд сайхан гэгч уяраагаад сундалдаж гэрт нь очиж бас чиг тулхан хоног төөрүүлнэ гээд цахилгаан мэт гялсхийн сэтгэжээ. Тэр сацуу нөгөө ногоон дээлт, шарга морьт ч яваад ирж. Нөгөө бүсгүй чинь үнэхээр элсэн говийн хүрэн уул, дов сондуултай газар байтугай Улаанбаатарын том тушаалтнуудын шавааралддаг дөчин мянгатад ч нүдний гэм, нүглийн жим болмоор үзэсгэлэн гоогийн манлай аж. Жамбал тостой хүрмээ тайлж хаа хамаагүй чулуудаад бүсгүйд мориноосоо буухад нь туслав. Нэрэлхэх ичингүйрэх юмгүй. Бас ч цагааширч цайрсан нэгэн бололтой юм.

Цаг агаар, намаржаа, ямархуу өвөл болох талаар хэд гурван үг солилцов. Тэгсэн чинь,
- Энэ жил миний уул Тагнатай сайн үзэлцэнэ. Ноднин анзааргагүй байж байгаад Тагнын хөх салхи, хөр цас хоёрыг биедээ татчихсан. Хариуг нь барина даа гэж байна гэнэ. Энэ ярианаас Жамбал сэжиг авчээ. Энэ чинь арай газар усны эзэн лус савдаг нь биш байгаа даа гэж сэжиг төрсөн хэрэг. Харин нөгөө бүсгүй,
- Манай Чойжавынх сайн уу? Битгий өөр нутагт оч. Удам судар чинь миний уулыг л түшиж олон зуун жил энх тунх амьдарч өнөр өтгөн болцгоосон юм гэж зүүдэнд хүртэл очиж хэлээд үг аваагүй юм. Тэр хүүгийн талаар надад муу совин татаад яаж сургийг нь сонсъё доо гэж байтал түүнийг таньдаг хүн ойрхон явж байгаа юм байна гэж санагдсан. Тэгээд л чамайг зогсоогоод ирлээ гэжээ. Жамбалын баазад үнэхээр хэдэн жилийн өмнө Чойжав гэдэг жолооч шилжиж очсон байжээ.

Түүнийг санахын сацуу айж жийрхсэн байдалтай болсон Жамбал,
- Тийм, тийм. Чойжав гэж говь нутгийн нэг жолооч манай баазад ажилладаг юм. Одоо тэдний бригад зүүн аймгуудад тээвэр хийж яваа болов уу? Эхнэрийнх нь бие барагтай байдаг бололтой дуулдсан гэжээ. Бүсгүй инээмсэглээд өөр юу ч хэлсэнгүй яваад өгчээ. Жамбал ёстой монголчлох ухаанаа шавхаад шавхаад машинаа хөдөлгөж чадсангүй. Аргаа бараад машиныхаа дугуйг түшээд хэвтэж байснаа унтаад өгчээ. Хүн дуудах шиг болоход нөгөө ногоон дээлтэй бүсгүй урд нь суугаад урт хар гэзгээ задлан, ичингүйрсэн байдалтай оролдож суужээ. Жамбал гэрийг нь заалгаад, бодож байснаараа сундалдаад явах минь яав. Ямар ч үг хэлж, үйл хөдлөл үзүүлэх завдал өгөлгүй яваад өгсөн юм гэж харамсаж байжээ.
 
Харин түүнийг эргээд ирснийг хараад олон хоногоор холын замд алжааж, эхнэр хүүхнүүдээс энгэр холтгож явсан болохоор өөрөө гүйгээд, гэзгээ задлаад өгч байгаа амьтныг чинь яалтай ч билээ. Шөнөжингөө жаргаж хоноод өглөө ногоон дээлт бүсгүй боодолтой бяслаг өрөм Жамбалд өгчээ. Тэгснээ “Чойжавыг нутаг усаа ингэж мартах юм гэж бодсонгүй. Нэгэнт тийм хүнийг хүлээгээд яахав. Үүнийг хүргээд өгчихөөрэй” гэж юу болохыг нь мэдэх аргагүй харлаж хатсан навч шиг, арьс хальсны өөдөс ч шиг юм өгөв. Бүсгүй нэрээ ч хэлсэнгүй, гэрээ ч зааж өгсөнгүй явчихжээ. Жамбал бүсгүйг явсны дараа санамсаргүй түлхүүрээ мушгиж үзсэнд машин нь асчээ. Түүнээс хойш ямар ч саадгүй явсаар хотод ирэв. Чойжавтай уулзаж нөгөө сонин юмыг өгөхөд их баярлажээ. Жамбал сониуч зандаа хөтлөгдөөд яагаад хэнд ч хэрэггүй юм авчирч өгсний төлөө хагарч язартлаа баярлаж баясаад байгаа юм бэ гэж асуужээ.

Чойжав хэлэх үү, болих уу гэсэн байдалтай тээнэгэлзэж байснаа хоолойгоо засаад ярьсан нь,
- Эхнэрийн бие өөдөлдөггүй ээ. Миний ч зүүд зөн тэнээд, юм бол хаалгаар ногоон дээлтэй бүсгүй орж ирж намайг авч явах гэж элдвээр оролдоно.

Арга барахдаа нэг өвгөн лам дээр очсон юм. Тэгсэн чинь “Нутгийн чинь савдаг чамайг дуудаад байгаа юм байна. Зүгээр ч нэг нутаг усны “эзэн” биш байна. Хүүхэн савдаг юм. Тэгээд л чамайг дуудаж, эхнэрт чинь хорлол болсон хэрэг гээд баахан ном уншиж мэргэ төлгө тавьж байгаад явжээ. Тэгэхдээ,
- Удахгүй чиний хүйг чинь тэр савдаг явуулна. Тэгээд чи савдагийн аргамжаас салах юм гэсэнсэн. Чиний энэ авчирсан хэрэггүй зүйл чинь Хөх хондын өвөлжөөнд хөх чулуудын завсар дарж орхисон миний хүй байгаа юм гэжээ. Түүнээс хойш Чойжавын эхнэрийн бие гэнэт сайжирч гэнэ. Харин Шаариг Жамбал юм л болбол Баруун аймаг явах замаа надтай сольчих, хөгшин чинь хүнгэнүүлж яваад ирье гэдэг болжээ. Ер нь жолооч нарын зүрхийг зүсч, зоригийг мохоодог чиглэл бол баруун зам шүү дээ. Алтай Хангайн өндөр өндөр уул даваа замын их бартаа саад руу Жамбалын ингэж зүтгэх болсон нь нөгөө ногоон дээлтэй бүсгүйгээс болсон гэдэг. Эхэндээ Жамбал түүнийг Өгөөмөр уулын хүүхэн савдаг гэж мэдэхгүй байв. Тэр уулын овоо тахилгад өргөсөн зон олны идээ ундааг хадгалж байгаад Жамбалыг очиход өгдөг аж.

Хүүхэн савдаг үе үехэн жингэнүүлэн бэсрэг урт дуу дуулна. Нутгаас нь гаран гартал Жамбалын кабинд суугаад
“... Нарийн баахан хээрийг
Архлан сойж унадаг
Настай буурал ээждээ
Нарнаас урьд золгоно доо
Хангал баахан хээрийг
Хантран сойж унадаг
Хаан буурал аавдаа
Хамгаас эрт золгоно доо” гэж баяд зоны дуулдаг энэхэн насны энэрэл журам, санаж сарвайх сэтгэлийн дууг зүрх сэтгэлд сүвлэн дуулна. Нэг удаа Жамбал ногоон дээлт хүүхэн савдгийг ятгаж байгаад хотод байгаа гэртээ авчирсан байна. Тэр үед Жамбал эхнэрээсээ салсан байж. Аргагүй шүү дээ. Алс баруун аймгийн замд явж ирчихээд гэртээ оров уу, үгүй юу эхнэртэйгээ дуугарч цөхөөд л. Орой болж ор дэрээ засах болоход толгой өвдөв гэж хэдэн давхар анальгин уугаад нам унтчихна. Ийм хүнтэй тийм хүүхэн яаж тэсэхэв. Эхнэр нь Жамбалыг баруун аймагт нууц амрагтай болсноос зайлахгүй гэж бодох боловч арай уул усны эзэн савдагтай ижилдэн дассан гэж зүүдлэх ч үгүй байжээ.

Ногоон дээлт хүүхэн савдаг Жамбалынд ирээд нэг хоног ч байж чадсангүй. Нутагт сүйд боллоо. Арын уулын салхи манай уулыг дараад авчихаж гээд сүнхийх шиг болж гарч оджээ. Тэр хойгуур Жамбал их л боджээ. Тэгээд хүн бол хүний л амьдралаар амьдрах учиртай гэж бодоод танил лам дээрээ очиж бас л нөгөө хүүхэн савдагийн цалмыг тас хэрчүүлсэн гэдэг юм. Эх сурвалж www.wikimon.mn

С.БАЯРАА