Аяа, Солонгос кино...бидний хамгийн их үзэж, хамгийн их  үзэн ядаж, хамгийн их автаж байгаа үзэгдэл  бол манай бараг бүхий л сувгаар гарч байгаа Солонгосын олон ангит кино болоод байна.

Гэрийн ажилтай, орон гэртээ байхдаа учиргүй их стрессдүүлэх­гүй хирнээ, сэтгэл хөдөлгөөд бай­хуйц үзвэр сонирхсон хэсгийн сэтгэ­лийн цангаа тайлдаг юм нь солон­гос кино болж. Түүнийг маш олон хүн үздэг, мянга мянган хүний сэт­гэлд нийцдэг гэдгийг нотлох амар­хан. Ердөө л дундуур нь явж байгаа рекламны тоо, үнэ цэнийг харчих. Наад зах нь хашаа байшингийн зар явж байна уу, үнэтэй брэндийн сурталчилгаа харагдана уу гэхч­лэн­гээр. Төр ухаангүй байж болох ч  хувийн бизнес эрхлэгчид ухаан­гүй байж болдоггүй. Ухаангүй төр оршоод л байдаг байхад ухаангүй хувийн бизнес дорхноо нураад уначихдаг номтой. Бизнес эрхлэг­чид хэн хэдийд, юу үзэж байгааг андахгүй учраас л сурталчилгаагаа тийш нь аваачдаг.

Нөгөө талаасаа солонгос кино хаана ч тоогдохоо болиод, хэрэггүй юмаа манайд хямдхан шахаад, бид л муугаараа түүнийг үзээд байгаа юм биш бололтой. Азийн төдийгүй, дэлхийн хүн амын нийтийн урла­гийн хамгийн том үйлдвэрлэгчийн нэг болон өндийж байгаа Солон­гос олон ангит киноны давалгаа  тивээсээ аль хэдийнэ хальж Аме­рикт хүртэл тэлж яваа ажгуу. Со­лон­гос кино үзэж байгаа хүн маа­наг байдаг бол бид ганцаараа маа­наг биш  гэдгийг санан дотроо ууж­руулж болж байна. Солонгос одод түрүүчээсээ Холливудын од болж, Солонгосын хамтлагууд япончуу­дыг сөхрүүлж байгааг харахад ер нь ч ганцаараа галзуураагүй бол­той юм аа. Япончууд л гэхэд Солон­го­сын нийтийн урлагийн түрэлтээс жигших нь бүү хэл таашааж, иймэр­хүү юмаа эд хийж л байг, харин бид ийм юмнаас чөлөөлөгдөж техно­ло­гио хөөх завтай боллоо гэх байдалтай.

Манай үзэгчид Зөвлөлтийн урлагийн давалгаан дор явсан маань ердөө хориодхон жилийн өмнөх явдал. Ердөө наяад онд Үндэсний телевиз нь долоо хоно­гийн дөрөвхөн өдөр нь 18-23 Цагийн хооронд л монгол хэлээр нэвт­рүүлэг явуулдаг байсан. Бусад цагт нь нийтийн хэлж заншсанаар  "Орбита" буюу Зөвлөлтийн нэвтрүү­лэг оросоор гарна. Зурагтаар бай­ту­гай кино цэг, театраар гарч байгаа кино үндсэндээ орчуулга­гүй. Хөдөө аймагт орос зурагт гардаг болоод айхавтар том дэв­шил гарч байсан. Тэгж монголчууд анх удаагаа олимп дэлхийн авар­гыг цэнхэр дэлгэцээр шууд харж үзсэн. Мэдээж орос хэлээр. Орбит гардаг газрынхны дуртай спорт нь хоккей болж, Харламовоос эхлээд өөрийн гэсэн шүтдэг тамирчинтай болж үзсэн.  Тэгж байснаа үндэс­ний­­хээ нэвтрүүлгийг орон нутагт бич­лэ­гээр явуулж маргааш нь нөхөж үзүүлдэг болсноор ёстой хаданд гарч л байлаа. Яахав дээ, "маргаа­шийн цаг агаарын мэдээ" нь "өчигд­рийнх" болж таардаг зэргийг эс тооцвол болоод явчихдаг байсан.

Хэцүү байсан тухай улиглах гэсэн юм биш. Соёлын түрлэг гэхээрээ уусгаж аваад явчихдаггүйг ярилцах гэж тэр. Харин ч хөгжлийн эрэм­бээр түрүүлж яваа орны соёл нь хоцорсон нэгнээ чирч явдаг. Зөв­лөлт маягийн гэгдэх Оросын иргэнш­­сэн амьдралын сургууль, соё­лын довтолгоо зэрэг нь малчин нүүдэлчин монголчуудын амьд­ра­лын өнгө төрхийг өдий зэрэгтэй болгосон сургууль байсан билээ. Түүнээс болоод бидний хамар ур­гаж, царай шарлаагүй л явсаар 21 дэх зуун руу хүн төрөлхтөнтэй зэрэгцэн орсон.

Тэр үед "Орос хэл бол мэдлэ­гийн түлхүүр", "Орос хэл, оньсон техник сурах" гэсэн хэллэг байсан нь Орос орноор дөрөөлөн өрнө­дийн амьдралын жишиг, суурин иргэншилд сурах гэсэн хоёргүй нэг утгатай байв. Энэ хэллэг монгол­чуу­дын амьдралын нэгэн үеийн  хамгийн мундаг мессеж байж хөг­жил дэвшилд хөтөлсөн.

Тогтож байсан дэглэм нь өөрөө гаж байсан болохоор зам мөрөө­рөө нөлөөлж байсан өрнөдийн соёлыг албадлага болгон түвэг учруул­сан нь бишгүй. Зөвлөлтийн ном, киногоор хүмүүжих гэж нэг түвэгтэй юм байх. Островский гэдэг хараа­гүй зохиолч, өөрийнхөө нам­тар дээр түшиглэн "Болд хэрхэн хатаагдсан нь" ном бичжээ. Тэнд нь Павел Корчагин гэгч хараагүй хувьсгалч гарна. Нам төрийн зүгээс ард түмэн ялангуяа өсвөр үеийнх­нийг Павел Корчагин шиг болгох хөдөл­гөөн өрнүүлээ л, номыг нь заа­вал уншуулж, товчлол хийж шал­гуулаа л... Арай л "Павел Корчагиныг дуурайж нүдээ сохол..." гэж шаарддаггүй байсан байх.

Бас коммунист хувьсгалын удир­­дагч Лениний намтрыг янз бүрээр зохиол болгоод түүнээс нь суралцуулах гэж үлэмж залхаана. Үнэн худлыг мэдэхгүй, Ленин бага­даа Володъя байхдаа айл хэсэж яваад ваар хагалсан гэх. Эхлээд ваарын хагархайг нууж, хэргийн газарт үзлэг хийх аргагүй болгосон боловч сүүлд нь сайн дураараа хэргээ хүлээсэн тухай тэнд өгүүлнэ. Бодвол, тэр үед байсан "өөрийгөө илчлэх" хөдөлгөөнийг л сайшаасан ухуулга байх. Хэлмэгдлийн үед өөрийгөө илчлэн "би бол дайсан" гэсэн хүнээс ямар ч нотлох баримт нэхэлгүйгээр буудаж байсан  боловч Ленинийг тэгээгүй байдаг.

Ингээд л хүүхдүүдийг Ленинч ёсоор хүмүүжиж "ваар хагалсан явдлаа хүлээх"-ийг шаардана. Дэглэмдээ үнэлэгдсэн сайн пионе­рэн, баатарчуудан хүүхэд болохын, үгүйдээ ээлж өнгөрөөхийн тулд хүлээчихмээр хал бал багатай хэрэг юу байгааг бодоход хүрэх энүүхэнд. Хөдөө нутагт элэнцгийнх нь ваар байх билээ. Вааран шаа­зан байвч хагалахад хайран, явж явж хэргээ хүлээхийн тулд хэрэг тарина гэхээр бүр харамсалтай. Сур­гууль дээрээ магтуулдаг л юм бай­гаа биз, харьж ирээд турсгаа хуулуулна биз дээ...За тэр аавыгаа барьж өгч алуулдаг Павлик Моро­зов энэ тэрийг бол ярих ч юм биш.

Тэр үед зөвлөлт маягийн соё­лын түрлэгт таагүй ханддаг сэхээт­нүүд бишгүй л байсан байх. Харин түүнээ илэрхийлэн гаргах нь хорио­т­ой, төрийн эсрэг гэмт хэрэгт тоо­цогд­дог цаг байсан. Аливаа гэм буруутай үйлдэлд наалддаг  "Мон­гол Зөвлөлтийн найрамдлын эсрэг" гэсэн тодотгол бол хэрэгт­нийг хамгийн чангаар, хайр найр­гүй гэсгээж болох заалт байсан даа.

Харин 1990-ээд оноос дэлхий ертөнц нээгдэж, Орос-Зөвлөлтөөс өөр орны соёлын давалгаа орж ирэх боломж гарлаа. Өмнөд хөр­шөө­сөө олон жил зэнзийрхэж явсан учраас Хятадын соёлоос жаахан жийрхэнэ. Америк арай хол, Япон болохоор "Халх голын асуудал" дээр хар тамгатай байсан цаг. Ингээд Солонгос дээр тогтож.

Үе үеийн хүүхдийн тоглоом наадам, дуурайх дуртай баатраас  нийгэмд нөлөөлсөн соёлын улбааг харж болдог. Социалист Монголын хүүхдүүд  зөвхөн Павел Корчагин болохын тулд нүдээ ухахаас буц­даг­гүй байсан ч юм биш. Хэдийгээр Чингис болж тоглох нь хориотой ч гэсэн Дандарбаатар болж тоглож болж л байсан, юм үнэнээрээ сайхан. Дараа нь монгол хүүхдүү­дийн дуурайх дуртай баатрууд нь  Хойд Солонгосын Хонгильдон,  улмаар урд Солонгосын Ким Ду Хан, Эх газрын бус Хятадын Жаки Чан, Брус Ли... гээд үргэлжилсэн. Ертөнц уужим, дуурайчихмаар баатар нэн олон болохыг манай­хан харсан хэрэг. Харин тэдний хэнээр нь ч Хонгильдоны намт­раар зохион бичлэг хийлгэн зал­хааж, өнөө оточ "хэн" шиг болохыг шахаж залхаагаагүй билээ.

1990-ээд оноос ах Зөвлөлт, дүү Монгол аль алин нь коммунизм байгуулах замаасаа буцаж, барим­жаа алдсан. Энэ баримжаагүй ертөнц дотроос соёл, хөгжлийн  үлгэр нь Солонгос  л болж харагд­сан. Зөвлөлтийн орыг нэг хэсэгтээ л тэд гишгэсэн. Жишээлэхэд Мон­гол­чуудын соёлын түүхэнд нөлөө үзүүлсэн гадаад бараа бүтээгдэ­хүү­ний рейтэнгийг гаргалаа гэхэд анхны түгээмэл радио болох Зөв­лөл­тийн "Эх орон 52", анхны  түгээ­мэл амины машин Солонгосын "Хьёндай Эксел"...гэхчлэн дурайх биз ээ.

Яг энэ цаг үетэй залгалдаад  Солонгосчууд нийтийн цэнгээний урлаг, сериал кино, хамтлаг дууч­дын үйлдвэрлэлээрээ Ази тивдээ ноёлж, улмаар далайн цаад тал руу хальж эхэлсэн дэврэлт таарчээ. Азийн урлаг өрнөд рүү гарахад нэг том бэрхшээл байдаг юм гэсэн. Тэр нь ур чадварын асуудал биш. Ердөө адилхан намхан хамартай баатруудыг ялгахгүй, хооронд нь хольж хутгаад болдоггүйд л хамаг зовлон байдаг гэсэн. Ойрхноос латин америкчууд "Би ч Чаки чан Брус Ли хоёрыгоо ч муухан ялгах­тай" гэлцэх болсон болтой.

Монголыг төдийгүй дэлхийн үлэмж нутгийг хамарсан Солонго­сын нийтийн урлагийн үйлдвэрлэл манай уран бүтээлчдийн өмнө шинэ шалгуур тавьж байгаа юу гэвэл, тийм. Тэдний маань хийсэн баргийн юм нь ядаж л Солонгос сериалын хэмжээний шалгууртай болсон  монгол үзэгчдийн шүүл­түүрт торж өгөхгүй байгаа нь бас үнэн. Энэ гомдлоо тайлахын тулд "Лаа үйлдвэрлэгчдийн өргөдөл" зохиож яваа нь "Солонгосын  соё­лын аюул нөмөрлөө" гэхчлэнгээр илэрч байгаа хэрэг. (Лаа үйлдвэр­лэгчдийн өргөдөл бол Үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих үзэгдлийн сонгодог үлгэр юм. Францын төрөөс дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих хүрээнд өөрийн орны лаа үйлдвэрлэгчдийг зүсэн бүрээр дэмжиж үзжээ. Гэтэл нөгөөдүүл  хамгийн сүүлд "Лааны үйлдвэр­лэлд саад болж байгаа нарыг унтраагаад өгөөч" гэсэн хүсэлт гаргасан тухай өгүүлдэг)

Тэгэхээр соёлын солонгос түр­лэ­гийг үзэн ядахын оронд суралцах хэрэгтэй байна.  Аз болоход өнөө­дөр дэлхий дахинд хүлээн зөв­шөө­рөгдсөн хэмжүүр бэлэн байна. Барианд орохын тулд урдаа яваа морины борвийг хянгарддаг шула­мын үлгэрийг давтахын оронд гүйцэж түрүүлэхийг оролдох цаг.  Шинэ сайн юм хийж сурахын оронд байгаа сайныг нурааж, оронд нь өөрөө харагдах гэж зүтгэхээ болих учиртай үе.

Солонгосоо байг гэхэд Д.Сосор­­­­барамыг нэг харчих даа. Тэрээр "энэ хятад ардын дуу, тэр орос ардын бүжиг, энэ латин таанц ингэж гай боллоо", "тэрийг л хаа­гаад, хориглоод  өгөхгүй бол манай ардын урлаг хэцүүдлээ" гэж хэзээ ч ярьж байгаагүй. Маэстро боло­хоор хэний ч замд дэгээ тавил­гүйгээр урагшаа алхаад, ардын язгуур урлагаа дэлхийд таниулаа л, хүн төрөлхтний сонирхон таа­шаа­вал зохих юмны нэг гэдгийг харуулаа л явж болоод байна шүү. 

Урдаа яваа юмтай уралдаач азтай. Учир нь тэр өөрийгөө хаана явааг, тэргүүнд гарахад юу дутаж байгааг байнга мэдэрдэг. Харин түрүүлж яваа хүнд ийм боломж байхгүй. Манай нийтийн урлагт ийм боломж байна. Эхлээд дуурай, тэгээд зэрэгц, дараа нь дутаж байгаа юмыг нь олж хар, улмаар тэр зүйлийг нь өөртөө бий болгоод түрүүл. Уралдаан бүхэн нийтлэг ийм л дүрэмтэй. Манайхны олон арван жил бүжсэн "Хөдөөгийн жавхаа", "Адуучин залуу", "Илгээл­тийн эздийн алдар" гэхчлэнгийн бүжигт гардаг түгээмэл элемэнтүү­дээр "Ганнам стайль" хийсэн со­лон­гос нөхөр дэлхийн од болчихыг харлаа. Тэр хөдөлгөөн дүрслэл бидэнд байсан. Харин юу дутаад бид биш тэр гараад ирэв...Воо, энд л сурах юм байгаа хэрэг.

Солонгосын ялангуяа түүхэн сериалуудад үндэстнийхээ мораль, эрдэм ухааны уламжлал, анагаахуй, хоол хүнсний соёл сэлтийг сурталчилж байгаа нь үнэхээр үлгэр авууштай. Яагаад бид нүүдэлчний уламжлал хүнс борц сэлтээс эхлээд, уламжлалт анагаах ухаан, ялангуяа бэртэн­гийг эдгээх бариа, эмийн ургамал, бахдаад байдаг бөх мориныхоо тухай ийм юм хийж болохгүй билээ гэж бодогдоод байдаг. Эхлээд дуурайж хий, зохиол зохиомж, найруулгыг хуул. Ямартаа,  санааг нь хуулж байгаа биш арга барилыг хуулахад яадаг юм бэ? Ер нь "Хүний санааг хулгайлж болно. Гагцхүү эзэн нь үзээд танихгүй байх ёстой" гэсэн алтан дүрэм бас бий  шүү дээ. Ингээд нэг мэдэхэд тэдний төвшинд ойртоно. Дараагийн оролдлогоор зэрэгцэнэ. Нэг өглөө гүйцэж түрүү­лэхээ байгаа гэхэд ана мана боло­хыг хэн байг гэх билээ.

Ер нь Солонгос кино биднийг яаж хорлоод байна гэсэн гүн ухаа­ны асуултын хариуг хайцгаая. Тэд Монголын түүхийг гуйвуулаад бай­на уу? Үндэстний хувьд биднийг үгүйсгээд байна уу? Үндэсний, алтан мөнгөн үеийн гэлцэн хэмээн орой болгон үзэж байгаа социа­лист уран сайхны кинонууд шиг монголчууд 1921 оноос урагшаа ямар ч түүхгүй, Тусгаар тогтнолоо сэргээх хөдөлгөөний удирдагч Богд хаан нь сохор мухар төдийгүй Монгол орон сөнөөсэй гэж хүсдэг байсан мэтээр үзүүлдэг Солонгос кино хаа байна. Ардын намыг байгуулсан Данзанг гүтгэн нам байгуулаагүй төдийгүй урвагч бай­сан хэмээн шинэ үеийнхний оюу­ныг төөрөгдүүлсэн санаа ямар солонгос кинонд гарав.  Хорыг холоос битгий хай гэж үг бий юм гэдэг. Эрүүл ертөнцөд түүх эхэлж бүтээгдээд тэр нь урлагт дүрслэлээ олж зохиогддог юм гэсэн. Харин бид эхэлж ямар нэгэн үйл явдал зохиож, тэрнийгээ урлагийн бүтээл болгоод улмаар түүнээ" түүх мөн" гээд зүтгэдэг уламжлалаасаа хэзээ салах юм бэ гэсэн асуулт "солон­го­сын аюул"-ын өмнүүр тавигдаж байгаа шүү.

Аа нээрээ, солонгос кино хара­хаар үнэхээр дургүй хүрээд байвал үзэхээ болчихооч. Нэшнл жоогра­фик, Время, Боловсрол суваг, Ийглийн мэдээ гээд үзэх юм зөн­дөө. Ялангуяа залуус оюутнууд хаа­яа хааяа зурагтаас холдож хичээ­лээ давтаж байхад их зүгээр гэх юм билээ. 

Солонгосоос ч Со-гоос ч сурах юм их байнаа.