Их Монгол Улс байгуулагдсаны 2230, Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойн баяр наадам эхлэхэд 20 гаруй хоног үлдлээ. Хэдийгээр коронавирусийн цар тахалтай байгаа ч бөхчүүд хэдийнэ наадмын бэлтгэлдээ гарчээ. Наадамтай холбоотой гурван хувилбарыг ярьсан.

Эхнийх нь наадмыг товлосон хугацаандаа үзэгчгүй зохион байгуулах. Энэ тохиолдолд хэвлэл мэдээлэл, наадмыг зохион байгуулах хороонд ажиллах хүмүүсийн тоог хязгаарлах тухай ярьж буй бололтой. Харин хоёр дахь нь наадмыг ирэх найм, эсвэл есдүгээр сар хүртэл хойшлуулах хувилбар. Тэгвэл гурав дахь нь 100 жилийн ойг бүрмөсөн цуцалж, 2022 онд Ардын хувьсгалын 101 жилийн ойтой хамтатгах. Тэгвэл Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ холбогдох хүмүүст чиглэл өгчээ. Ингэхдээ энэ жилийн аймаг, сумдын наадмыг бүрмөсөн цуцалж, Ардын хувьсгалын баяр наадмыг цахимаар буюу үзэгчгүйгээр зохион байгуулах нь зүйтэй гэж үзсэн байна. Монголчуудын хувьд наадам зохион байгуулах тал дээр хоёр хуваагдсан. Нэг хэсэг нь наадмаа хойшлуулаад ч хамаагүй зохион байгуулахыг хүсэж байгаа. Учир нь, Ардын хувьсгалын түүхт 100 жилийн ойтой бөгөөд 1024 бөх барилдана. Тэгвэл нөгөө хэсэг нь наадмыг бүрмөсөн цуцалж, төсөвлөсөн мөнгийг коронавирустэй тэмцэхэд зарцуулахыг уриалж буй. Ямартай ч улсын наадам үзэгчгүй болох нь тодорхой боллоо. Тиймээс бөх сонирхогчдын улсын цол аваасай гэж хүсдэг бөхчүүдээс заримыг нь онцолж хүргэе.

 

“Дэлтэй болгон уралдсан ч айраг амсаагүй наадам, дээлтэй бүхэн барилдсан ч начин болдоггүй наадам” гэж улсын цолны өндөр босгыг тайлбарласан үг бий. Монгол бөхийн өргөөнд барилдаан болоогүй жил гаруйн хугацаа өнгөрсөн бөгөөд өнгөрсөн жилийн наадмаас хойш хэн өнөөдрийг хүртэл формоо хадгалж, наадмын өмнө хэн гэдэг бөх бэлтгэлээ тааруулж чадсаныг бид 100 жилийн ойгоор харна. Энэ жилийн баяр наадамд аймгийн хурц арслан О.Гантулга, аймгийн арслан А.Отгонбаатар, Дархан-­Уулын С.Ерөөлт, Баян-Өлгийн хурц арслан У.Берекэ, Төв аймгийн Э.Ууганбаяр нарын бөхчүүдийг улсын цол хүртэж олон түмнээ баярлуулаасай хэмээн хүсэж буй. Үүнээс гадна сүүлийн жилүүдэд аймгийн цолтнуудын барилдааны арга барил, ур чадвар эрс сайжирсан тул улсын цол авах магадлалтай залуухан арслангууд олон байна. Ингээд таамаглалаа хүргэе.

 

Аймгийн арслан А.Отгонбаатар

 

Булган аймгийн Гурванбулаг сумын харьяат тэрбээр 2007 онд аймгийнхаа баяр наадамд долоо даван түрүүлснээс хойш бөх сонирхогчдын анхаарлыг татах болсон. Дэвээ шаваа, бөхийн ёс жудаг, биеэ авч яваа байдал гээд олон талаараа бөх сонирхогчдын хүндлэлийг хүлээсэн тэрбээр өдгөө 38 настай. Төрөлх аймгийнхаа наадамд түрүүлснийхээ дараа жил нь буюу 2008 оны наадамд улсын наадамд зодоглохдоо дөрөв давж, тавын даваанд Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харьяат дархан аварга Г.Өсөхбаярт өвдөг шороодсон байдаг. Тухайн жилийн наадмын гурвын даваанд улсын начин М.Цанлиг,  дөрвийн даваанд улсын хурц арслан Д.Мөнх-Эрдэнэ нарын Архангай аймгийн бөхчүүдийг дараалан хаясан билээ. Улмаар 2011 онд Улсын баяр наадмын тавын даваанд улсын начин Б.Сангисүрэнд (тухайн үед аймгийн арслан цолтой байсан), 2016 оны улсын баяр наадмын тавын даваанд улсын аварга Ч.Санжаадамбад (тухайн үед улсын заан цолтой байсан) тахим буулгаж байв. Харин сүүлийн дөрвөн жилийн наадамд нэг, хоёр, гурвын даваанд унажээ. Тэр өнөө цагт барилдаж буй аймгийн арслангуудаас хамгийн олон удаа улсын наадмын начны даваанд тулж ирсэн бөх юм.

 

Аймгийн хурц арслан Э.Ууганбаяр

 

Төв аймгийн Баянчандмань сумаас сайн бөх гарч ирсэн ч аймгийн хурц арслан Э.Ууганбаяр юм. 2016, 2018 онд Төв  аймгийнхаа баяр наадамд хоёр удаа түрүүлсэн тэрбээр улсын цолтны тааварт зүй ёсоор багтаж байна. Заалны барилдаанд хэд хэдэн удаа түрүү үзүүр, их шөвөгт шалгарч байсан түүний эр заяа буян нь ивээвэл төрийн наадмын түрүү, үзүүр рүү ч дайрч магадгүй, хэн мэдлээ. Түүний хувьд Ардын хувьсгалын 98 жилийн ойн баяр наадмаар гурав давж, дөрвийн даваанд улсын начин Б.Амарзаяад өвдөг шороодож байв. Арал, бяр, чац гээд түүнд давуу тал олон бий. Бяр, бяд хоёр эн тэнцүүхэн өдрөөс чангарч байгаагаас аварга, арслангууд ч түүнийг амлахаас жийрхдэг шиг байгаа юм.

 

Аймгийн хурц арслан У.Береке

 

Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын харьяат аймгийн хурц арслан У.Береке тун уран барилдаантай нэгэн. Түүнийг бөх сонирхогчид улсын цолонд ойрхон бөхөөр нэрлэж байгаа. Тэрбээр Өвөрмонголын өөртөө засах орны Ордос хотноо зохион байгуулсан “Алтан бүс 2019” барилдаанд амжилттай барилдаж шилдэг 32-т шалгарч байлаа. Заал, танхим, бүх цэргийн наадамд тогтмол амжилттай барилддаг. Түүнийг бөхчүүд болон бөх сонирхогчид уян биетэй, унаа холтой, улсын цолонд ойрхон бөх гэдэг. Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойгоор тав, зургаа даваад туг тойрч явахыг үгүйсгэхгүй.

 

Аймгийн хурц арслан О.Гантулга

 

Уран барилдаант арслан А.Отгонбаатарын хамт олон жил начин цолтны тааварт яваа төлөв даруу бөх. Увс аймгийн Малчин сумын харьяат тэрбээр 2008 онд анх аймгийн начин болсон бөгөөд түүнээс хойш гурван жилийн дараа Ховд аймгийн баяр наадамд ес даван түрүүлж хурц арслан болсон юм. Аймаг, цэргийн болон залуу бөхчүүдийн барилдаанд тогтмол сайн барилдаг шилдэг арслан.

 

Аймгийн арслан С.Ерөөлт

 

Дархан-Уул аймгийнхаа наадамд нэг түрүүлж, хоёр үзүүрлэж, дөрөв шөвгөрсөн хүчит арслан С.Ерөөлтийг улсын цолонд хүрээсэй гэж хүсдэг хүн олон. Аймгийн цолтнуудаа төлөөлж МҮБХ-ны Цэцдийн зөвлөлд багтсан түүнийг дэндүү шударга нэгэн гэлцдэг. ШШГЕГ-ын харьяа “Төр хурах” амралтын газарт наадмын бэлтгэлээ базааж буй түүнийг улсын цолонд хүрэхэд гайхахгүй нь лавтай. Жудаг төгөлдөр тэрбээр  үндэсний бөхийн хөгжилд саад тотгор болж буй допинг, найраа, шударга бус байдлын эсрэг тэмцэж, үргэлж тэргүүн эгнээнд дуу хоолойгоо хүргэдэг нэгэн. Улсын наадмын торгон ногоон дэвжээнд 10 гаруй жил барилдахдаа тогтмол хоёр, гурав давж байсан амжилттай.

 

Аймгийн арслан Э.Сумъяабат

 

Бөх сонирхогчдын анхаарлын төвд багтсан шилдэг арслангуудын нэг нь Булган аймгийн Орхон сумын харьяат Э.Сумъяат юм. 2018 онд Булган аймгийнхаа баяр наадамд найм даван түрүүлжээ. Тэгвэл Ардын хувьсгалын 98 жилийн ойгоор улсын наадамд гурав давж, дөрвийн даваанд улсын аварга С.Мөнхбатад, 99 жилийн ойгоор мөн л гурав давж, дөрвийн даваанд улсын арслан Р.Пүрэвдагвад өвдөг шороодсон юм. Гэвч улсын арслан Р.Пүрэвдагваас допинг илэрсэн учраас аймгийн арслан Э.Сумъяабатыг дөрөв давсанд тооцох учиртай. Тэрбээр сумын заан цолтой байхдаа улсын наадмын дэвжээнд анх зодоглохдоо хоёр давж явсан нэгэн. Булганы Э.Сумьяабат бариа зөрөөн дээр юу ч хийж магадгүй бөгөөд хурдан шаламгай барилдаанаараа тав давахыг хэн ч байг гэхгүй л болов уу.

 

Аймгийн арслан Б.Тайван

 

Ховд аймгийн Дарви сумын харьяат тэрбээр 2011 онд Ховд аймгийн баяр наадамд тав давж шөвгөрч, аймгийн начин цол хүртсэн. 2014 онд Баян-Өлгий аймгийн баяр наадамд зургаа давж шөвгөрч, аймгийн харцага цол авсан. 2014 онд Ховд аймгийн баяр наадамд аймгийн харцага Б.Бат-Өлзийгөөр найм даван түрүүлж, аймгийн арслан цол хүртсэн. Б.Тайван арслан 2019 оны наадмын тавын даваанд улсын гарьд Б.Гончигдамбад, 2018 оны наадмын дөрвийн даваанд улсын заан Н.Түвшинбаярт өвдөг шорооджээ. Гэвч энэ жил түүнд олон хүн найдлага тавьж байгаа.

 

Аймгийн арслан Б.Отгонбаатар

 

Засагт ханы хөх харчуудаас энэ жил Халиун сумын харьяат аймгийн арслан Б.Отгонбаатар улсын цолны босго давах магадлалтай. Түүний хувьд өнгөрсөн жилийн баяр наадмын дөрвийн даваанд улсын начин Л.Лха-Очирт өвдөг шороодсон юм.

 

Цэргийн арслан Г.Жамбалдорж

 

2018 онд Бүх цэргийн баяр наадамд аймгийн заан Б.Түмэндэмбэрэлээр найм даван түрүүлж “Цэргийн арслан” цол хүртсэн. Харин өнгөрсөн жилийн баяр наадмын тавын даваанд улсын харцага Б.Зоригтбаатартай тунаж өвдөг шорооджээ.

 

Аймгийн заан М.Лхагвагэрэл

 

Завхан аймгийн Яруу сумын харьяат, “Хилчин” спорт хороонд харьяалагддаг түүнийг улсын цолонд ойрхон бөхийн тааварт зүй ёсоор багтаах ёстой. Чөлөөт бөхөөр тив, дэлхий, олон улсад эх орныхоо нэрийг гаргаж яваа тэрбээр уран барилдаанаараа бөх сонирхогчдын анхааралд орсон бөгөөд начин цол хүртэхэд хэн ч гайхахгүй. Гэхдээ энэ жил Японы нийслэл Токио хотод зуны спортын XXXII наадам болно. Түүний хувьд чөлөөт бөхийн 125 кг-ын жинд олимпын эрх авсан бөгөөд хүн төрөлхтний эв найрамдлын бэлгэ тэмдэг олимпод оролцох Монголын багийн бүрэлдэхүүнд багтсан. Тиймээс олимпоос наана бэртэл гэмтлээс холуур байх ёстой. Тэр ч утгаараа Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойн баяр наадамд зодоглохгүй байж мэднэ. Шигшээ багийн хамтаар олимпын бэлтгэлд гарсан аймгийн заан М.Лхагвагэрэл тэсрэлттэй барилдаанаараа хэд ч давж магадгүй юм.

 

 

Б.Мөнхзул

Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин