Маэстро Д.Сосорбарамтай ярилцлаа.

-Олон жил дуншсан АН-ын тамга тэмдгийг Дээд шүүх сая нэг талд гаргаж шийдээд байтал араас нь АН-ын өөр нэг бүлэг хүмүүс шүүх дээр яваад оччихлоо. Нөгөө л маргаан үргэлжлэх нь ээ гэж харахад хүргэж байна. Ер нь сүүлийн жилүүдэд өрнөж байгаа АН-ын үйл явцыг эрүүлээр дүгнэж ойлгохыг хүмүүс хүсч байгаа. Ингэхээр хоёулаа энэ сэдвээр ярих нь зөв байх?

-2000 оноос хойш эдүгээг хүртэл 22 жилийн хугацаанд Монгол Улс ямх ямхаар ухарсаар социализм руугаа орчихсон. Чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийн нийгэм гэж ярьж байгаа боловч түүндээ их халтай бодлого явуулж байгаа учраас үүнтэй уялдаад 90 оны өмнөхийг санагалзсан, бүр тодруулж хэлэх юм бол гадны гар нөлөөгөөр явдаг төрийн тэргүүнтэй болоод удаж байна. Ер нь манай геополитикоос болж хойд, урд хөршийн асар их бусармаг нөлөө орж ирэх төлөв байнга байдаг. Түүн дээр төрийн тэргүүнүүд нь монгол хүмүүсийнхээ, сонгогчдынхоо нэрийг барьж хүнд байдлаас гарах, Монгол руу шунасан элдэв янзын бодлогоос эвтэйхэн гарах аргуудыг сүвэгчилж ирсэн юм билээ. Энэ чиг хандлага 2017 оноос хойш алдагдсан. Хэрэв цааш үргэлжлэх юм бол монгол үндэстний тусгаар тогтнолын баталгаа алдагдах сэжим харагдаад байгаа юм. Учир нь нийт монголчуудын оюун санааны болоод сэтгэлгээний зулай дээр байнга хутга билүүдэж байдаг харгис бодлого шингэсэн хэвээр байна. Ялангуяа сая хойд хөршийн өдөөсөн дайны цаг үетэй давхцаж манайд том сурталчилгаа явлаа. Энэ бол улайм цайм социалист фашист сурталчилгаа болсон.

-АН-ын даргын сунгааг хэлээд байна аа даа?

-Тийм. Монгол Улс өөрөө шүүхтэй, хуультай үндэстэн. Тийм учраас Дээд шүүх бусармаг үйлдэл гаргахгүй байх. Өмнө нь хууль, шүүхийнхэн маань хараат байсан. Одоо үүнээсээ гарах хэрэгтэй. Гарч ч байна. Түүний сэжим нь сая Улсын дээд шүүх АН-ын шинэчилсэн дүрмийг баталж, хүлээж авсан явдал.

АН-ын даргын сунгаа боллоо. Би үүнд бүр ангайж байгаа. Хойд Солонгост ч ийм явдал болдоггүй байх. Х.Баттулга 96.3 хувиар ялалт байгуулаад дараа нь намынхаа гишүүдийн их хурлаар 99.3 хувиар гарлаа гэв үү. АН-ын ухархайд ийм юм байна гэдэг үнэн эмгэнэлтэй, гашуудалтай хэрэг. Ухархай гэж би, нүд хараа, тархины асуудал яриад байна шүү дээ. МАН гэхээс илүү манай АН чинь социалист, коммунист, фашистуудаар дүүрчихсэн байсан юм байна. Энэ дүүргэлтийг Монголын олон лам хувраг, сэхээтнүүд, Ерөнхий сайдуудыг Монгол Улсын шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр өөрсдөө буудаж алж байсан коммунист КГБ-ынхан манайд хийж байгаа юм байна. Манайд Вещинскийн онолын үйл явц улам эрчимжиж байгаад хувь хүний хувьд түгшиж байгаа боловч одоо сэрэхгүй бол оройтлоо гэсэн бодолтой байна. Шулуухан хэлэхэд, би энэ сунгааг үүнтэй холбож үзэж байгаа.

 

Бид 1990 онд коммунист дэглэмийг халж чадсан шигээ, 1990-2000 он хүртэл чөлөөт зах зээл рүү гайгүй том алхсан шигээ хувь хүний эрх чөлөө, хувийн өмчийг, чөлөөт зах зээлийг жам ёсоор нь явуулахын тулд тэмцэх ёстой. Тэмцэхдээ хойноос, урдаас шидсэн чулууны үүрмэгийг монгол хүн бие бие рүүгээ нүүлгэж, биенээ устгах биш, аливаа юмны учрыг сайн олох хэрэгтэй. Хүн төөрч, будилж болно. Төөрсөн хүн зүг чигээ олоод очдогийн адилаар энэ төөрөгдлөөсөө одоо гарахгүй бол оройтно. Тэгэхээр АН-ын энэ үйл явц шинээр төрөх үйл явц гэж харж байгаа.

-АН-ын тамга, тэмдгийн маргаан, толхилцоон үргэлжилсэн энэ хугацаанд сонсож байсан хамгийн өөдрөг төсөөлөл байх чинь?

-Энэ бол Монгол Улсад тохиолдоод байгаа гашуудалтай явдал биш. Социалист орнуудад, тэд битгий хэл бусад Англи, Америк зэрэг хөгжингүй орнуудад КГБ-ын савар үргэлж байдаг юм байна. Тэгэхээр энэ бол үзэл санаагаараа, өөрөөр хэлбэл, тос усаараа ялгарахын эхлэл.

Аливаа муу юмны явдал суудал сайн юмны эхлэл гэдэг ланжгар үг байдаг даа. Барууны чиг баримжаатай, хөрөнгөтний үзлийг, шулуухан хэлэхэд капитализмыг бий болгохыг зорьж байгаа хүмүүс нэг талдаа гарах хэрэгтэй. Гурван сая гаруйхан хүмүүс хоорондоо ямар нэгэн толхиос, түлхээсээр биш, хүн бүрт байдаг тусгаар тогтнолыг хамгаалж, үндэстнээ аварч, улирч хоцорсон хуучин түүхийг давтахгүйгээр техник технологи, сэтгэлгээний энэ эрин зуун руу орохдоо улс төр мухар сүсэг хоёроос өөрийгөө аваад гардаг үзэл санааг оршоохийн тулд АН болон түүнийг дэмждэг, эрх чөлөөг үнэ цэнээ гэж боддог хүн бүр сэрэх цаг нь болчихсон. Тийм учраас нөхөд минь маргалдаад хэрэггүй, хар муухайгаар нэгэн рүүгээ чулуудаад яах юм. Үзэл санаа, мэдлэг оюунаараа өрсөлдөж зах зээлийн нийгмийн жам ёсны хөгжлөөр явъя л даа.

-С.Эрдэнэ, Х.Баттулга нарын ард АН-ын олон мянган гишүүд байгаа. С.Эрдэнийг Дээд шүүх батламжилж байхад Х.Баттулгыг дэмжиж, даргаараа сонгож байсан олон мянган хүн байлаа гэж хэлэх гээд байна л даа. Тэд өнөөдөр АН-ын хувьд юу болох юм бэ?

-Х.Баттулгыг 99.3 хувиар дэмжиж байгаа тэр хүмүүсийн толгойд яваа хүмүүст асуудал бий. Тэр нь товчхондоо авлига, мөнгөний асуудал байх магадлалтай. Түүгээр ч барахгүй цаашдаа сэжим нь гараад, танигдаад явна. Түүнийг дагасан эрх чөлөөний үнэ цэнийг хамгаалах гэсэн, төөрөлдсөн улс нэлээд байх тал бий. Бидэнтэй хамт ерэн онд явж байсан нөхдийн минь оюун санааг бохирдуулсан, зунгагтуулсан үзэл суртал их явжээ. Түүнд миний нөхдүүд их автсан байна. Үүн дээр бие биенээ сайхан, муухайгаар дуудаж хуваагдахын оронд цэвэр үзэл санаан дээрээ нэгдээд явах нь туйлын зөв.

Хувийн өмчид тулгуурласан, хувь хүний эрхийг дээдэлсэн, эрх чөлөөт ёс зүйт капиталист тогтолцоог бий болгохгүйгээр хэзээ ч хүн эрх чөлөөндөө эзэн байж чадахгүй. Энэ үгийг мянга байтугай хэдэн сая удаа давтах ёстой. Энэ ёс зүйт тогтолцоог цогцлоохын тулд тэр үзэл санаан дээрээ нэгдье. Хүчээр нэгд гэж тушаахгүй, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдье. Ингэж ерөн оныхоо үйлсийг аврахгүй бол горьгүй болчихсон байна.

Ямартаа ч миний харж байгаагаар сайн үйл явдал болно. Гурван сая хүний дунд явж байгаа улс төрийн үйл явц юу юугүй барьцалдаан, түлхэлцээн, толхилцоон болчихгүй байх. Яахав, коммунист урхагийн түлхээсээр үймээн самуун дэгдээхийг үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр хүн бүр үүн дээр өөр өөрийн үнэ цэнэтэй, өөрийнхөө удам судар ирээдүйгээ сайхнаар харсан, өвөг дээдсийнхээ бурууг нь таягдаж, зөвийг нь шингээсэн ухааныг нь хадгалж, явах чигийнхээ тэнхлэгийг рационал байлгаж явбал туйлын сайн байна гэж хэлэх байна.

Бачимддаг юм уу яадаг юм, бие рүүгээ зохихгүй, бүтэхгүй, бодитой бус үг үйлдлээр харгалдаж л байна. Бид харгалдаж, маргалдаж болно, хэрэлдэж ч болно. Харин зодолдож болохгүй. Гол нь мэтгэлцээн явуулж, санаа бодлоо хуваалцах хэрэгтэй. Энэ бол тийм арга ядсан хэрэг биш шүү дээ. Нүүр нүүрээ хараад дугуй ширээнд суу. Бие биенээсээ яг үнэнийг сонс л доо. Ялангуяа АН-д ийм үе ирчихсэн.

-За, та тэгж боддог юм байж. Танай нөхдөд ингэж мэтгэлцэх сэдэл, эрмэлзэл байх юм уу. Өнөөдөр бол бас л хоёр талд сууна шүү дээ?

-Дээд шүүхийн шийдвэр тодорхой болчихсон. Дээд шүүх дахиад өөр шийдвэр гаргахгүй байх. Гаргавал шившиг болно. Энэ бол тодорхой. Харин “Та нар дотроо учраа ол” гэж дахиж хэлэх байх. Тэгвэл учраа олох гээд явах хэрэгтэй. Үнэхээр учраа олохгүй бол “За уучлаарай, бид энэ намыг ерэн онд ийм үзэл санааны төлөө байгуулсан. Бид намынхаа суурийг тэр чигээр нь авч үлдэнэ” гээд л салах хэрэгтэй. Гэрчилгээ нь С.Эрдэнийн нэр дээр байна. Тэд шинэ намаа байгуулаад яв, эрх нь нээлттэй. Монгол Улс олон намын тогтолцоог сонгосон шүү дээ.

Одоогийн нөхцөл байдлаас харахад уяа явдал болно. 2024 оны сонгууль хүртэл уягдах байх. Тиймээс дотроо учраа олох үйл явц маш товчхон байгаасай гэж хүсч байна. Тэдэнд шинэ нам байгуулчихсан, суурь нь байгаа. МоАХ-г ч нам болгоод нийлүүлээд явах боломжтой. Ингээд явъя гээд салах хэрэгтэй.

-МоАХ гэснээс ардчилагчид та бүхний байгуулсан гэгддэг энэ холбоо юу болоод байна вэ?

-Би МоАХ-нд эмгэнэл илэрхийлмээр байна. Бид МоАХ-г анх шал өөр зорилгоор байгуулсан. Ер нь тэр үедээ ч тараачих байж гэж боддог. Би ч тухайн үед хэлж байсан. Тэгсэн бол бидний нэр сайнаар үлдэх байж дээ. Одоо яая гэхэв.

МоАХ-г АН-ын дэргэдэх булчирхай байгууллага болгоод нэлээд явсан. Сүүлдээ Х.Баттулга гэдэг хүн хувийнхаа өмч болгоод авчихлаа. Х.Баттулга дүү хүүгийн нэг тийм тэвчиж болмооргүй бохир аргууд байдаг юм. Нэг арга нь МоАХ-нд баатар цол олгоод батламж гардуулсан. Баатрынхаа батламж гардсан баахан хүмүүс сая сонгуулийн сунгаанд орсон. Тэд баатрууд мөн үү мөн. Ерэн оны тэр том давлагаанд ихэнх нь сонирхоод явсан байх, ихэнх нь итгэл үнэмшлээрээ явсан байх. Гэхдээ өнөөдөр зүхэгдээд байгаа цөөхөн хүн чинь жинхэнэ эрх чөлөөнийхөө үнэ цэнийг аваад үлджээ гэж харж байгаа.

Би боддог юм. Хүн эрх чөлөөнийхөө буянаар наймаа арилжаа, гэрээ хэлэлцээр хийгээд баяжих хэрэгтэй. Өмчтэй болох хэрэгтэй. Үр хүүхдэдээ өвлүүлэн үлдээх ёстой. Наймаалцаж болдоггүй ганц зүйл бол эрх чөлөө. Тэр бол амьсгалтай цуг ирдэг. Энэ дашрамд нэг зүйлийг хэлэхэд, би бардам үхэх хүн. Яагаад гэвэл би эрх чөлөөнийхөө үнэ цэнийн цулбуураас алдаагүй, тасдаагүй өдийг хүрч ирсэн.

-Х.Баттулгыг өнөөдөр хамгийн муу муухай хүн мэтээр ярьж, хэлж байна. Гэхдээ нэг зүйлийг асууя, та битгий бухимдаарай. Таны нөхөд болох Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл нар ч Х.Баттулгаас ялгарахааргүй нэр хүнд нь унаж, босч байдаг. Хэрээ хэрээнийхээ харыг гайхав гэгчээр...?

-Би үүнд уурлаж бачимдаад яах юм бэ. Хамгийн бодитой харагдаж байгаа үйл явц бол монгол хүний оюун санаа тархийг бохирдуулж, зунгагтуулж байгаа эзэн бол яах аргагүй Х.Баттулга. Үүний бодит ялгаа юу гээч. Ц.Элбэгдорж Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч байхдаа, Э.Бат-Үүл УИХ-ын гишүүн, Хотын дарга байхдаа янз бүрээр гүтгүүлж байсан ч нэг ч удаа хэвлэлийг, хувь хүмүүсийг шүүхэд өгчээ гэж сонсоогүй. Сонсоогүйгээр барахгүй би мэднэ. Харин ч хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалж, “Та нар бол дөрөв дэх засаглал шүү” гэж тунхаглаж хуулийг нь санаачилж баталж явсан хүмүүс. Тэр үед нь Х.Баттулга цуг оролцож явсан ч байх.

Тэгж яривал манай Х.Баттулга, Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл гурав надаас илүү зузаан. Би чинь ах хүний хувьд ханддаг, гэлээ гээд бидний харилцаа нимгэн гэж хэлэхгүй л дээ. Надад хэн нэгнийг өмөөрөөд гутаагаад явах ямар нэгэн сонирхол алга. Бодит явдал бол манай Женко дүү арай даварч, дэндэж байна. Сошиал ертөнцөөр хамгийн бохир юмыг энэ нөхөр хийж байна.

Харин чи зөв цагт нь асуулаа. Х.Баттулгын “100 эрхэм” нэвтрүүлэгт нь би орсон юм. Нөхөр өөрөө ч хөтлөөд явсан. Дараа нь “100 чухал сэдэв” гэдэгт нь ч очиж үгээ хэлж байсан. Би бол үндэстнийхээ өв, соёл бичгээр бахархдаг хүн. Тийм ч учраас дэмжсэн. Тэр битгий хэл Ерөнхийлөгч болоход нь хамгийн том дэмжлэг үзүүлсэн. Түүнийгээ би нүгэлтэй юм хийжээ гэж хэлэхгүй. Анзаараагүй явсан байна гэж өөрийгөө давхар шүүмжилж байгаа.

“100 эрхэм” дээр би “Малыш” Энхтүвшингийн тухай ярьсан юм. Тэр нөхөр С.Зоригийг нас барсны дараа “Би УИХ-ын гишүүн болно. Чи минь миний сурталчилгаанд явна. Ардчилсан холбооны “13”-ын гурав нь байхгүй. Нэг нь алуулсан, хоёр нь алсан. Алсан эзэд нь Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл хоёр. Тийм учраас би С.Зоригийнхоо оронд УИХ-ын гишүүн болно. Чи миний сурталчилгаанд явна шүү” гэж утсаар ярьж байсан. Энэ хүн бол НАХЯ-ны гар хөл байсан юм байна. НАХЯ-наас шидсэн чулуу байна гэж нэвтрүүлэг дээр хэлсэн үгийг минь мушгиж, хоёр нөхрийн минь эсрэг болгож гаргасан. Өөрөөр хэлбэл, Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл хоёр С.Зоригийг алсан гэж намайг хэлсэн болгож тавьсан.

Тэгэхээр Х.Баттулгад шулуухан хэлэхэд, битгий монгол үндэстний эсрэг, коммунист дэглэмийн КГБ-ын гар хөл болоод бай, миний дүү. Одоо болно. Энэ чиний амьдралд хортой. Үндэстнээ байг гэхэд өөрийг чинь хамгаалж хэлье. Чиний амьдрал, ирээдүйд муухай үйл явдал болно. Коммунистууд угаас тэгдэг юм. Сахал Сталин Монголын Ерөнхий сайдуудыг буудан алж, олон сэхээтэн лам нарыг газарт булсан. Тийм учраас үүнд би үнэхээр эмзэг ханддаг. Магадгүй Х.Баттулгын залгаа нь өнөөдрийн Ерөнхийлөгч байх магадлалтай.

-Маш ноцтой мэдэгдэл байна шүү?

-Чи бод доо. Монгол Улсын түүхэнд гашуун үнэнээр бичсэн үг байдаг. “Манайх мөртлөө хүнийх болсон хүмүүс” гэж. 1937-1939 оны хоорондох их хядлагыг Х.Чойбалсан өөрөө толгойлсон. “Монгол Сталин” бэлдэнэ гэж Х.Чойбалсанг тодорхойлж авсан. Тэгээд Х.Чойбалсангийн хувь заяа эмгэнэлтэй төгссөн. Ю.Цэдэнбал гуайг Орост аваачиж гэрийн хорионд байлгаж байгаад яав. Тэд нарын дараагийн “Манайх мөртлөө хүнийх” болсон хоёр хүн тодорчихоод байгаа. Х.Баттулга аа, У.Хүрэлсүх ээ, миний хоёр дүү Х.Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал ах шигээ болох вий. Үүнийг бид хэлэхгүй бол хэн хэлэх юм бэ.

Эд нар хүн бүрийн тархийг зунгагтуулж байна. Эрх чөлөөний төлөө тэмцэж явсан хүн бүр өнөөдөр коммунизм, фашизмыг бишрээд уналаа. Хүн төрөлхтний эсрэг өдөөж байгаа дайныг хар. Украин газар нутаг багатай, цөөхөн хүн амтай улс. Түүх давтагддаг юм байна. Ленин, Сталины үед украинчуудын тариалангийн газрыг дээрэмдэж, гурван сая тариачид нь өлсөж үхсэн. Олон зуун мянган хүн эрх чөлөө, амьдралынхаа үнэ цэнээр хядагдсан байдаг. Одоо энэ түүх давтагдаж байна. Тийм учраас Путин гэдэг хүн бол Сталины үргэлжлэл болсон харгислагч, нөгөө талдаа аймхай хүн юм байна. Тэр аймхай нөхөр манай нөхдийг маллачихаад байна.

Би энэ дайн, түрэмгийлэл, аллага хядлагыг эсэргүүцэж байгаа. Путиныг хядлагын бодлого явуулж байна гэж харж байгаа. 400 гаруй хүний цогцсыг зурагтаар харуулсан даа. Түүнийг хараад би үнэхээр хачин болсон. Малыг ч соёлтой нядлаад идэш уушиндаа хэрэглэдэг биз дээ. Гэтэл хүнийг шүү дээ. Тэгэхээр би Путин гэдэг хүнийг тэвчихгүй. Путины үзэл санаа Монголд нэвтрэхийг бүр ч тэвчихгүй. Ер нь бид нар яахаараа Оросын коммунистуудыг магтангаа Америк, Англи, Европын орнууд болон Өмнөд Солонгос, Япон зэрэг хөгжилтэй орнууд руу сурч, ажиллах хүсэлтэй байдаг юм бэ. Үүнд хариулах хүн байна уу.

Монгол хүмүүний ядмаг сэтгэлгээний зулай дээр хутга билүүдэж ирсэн КГБ “өргөмлүүдээрээ”дамжуулж энэ үндэстэнд байнга халдах аргаа газын хоолойгоор эрх чөлөөг минь багалзуурдаж байна. Сэрээч, сэтгэлгээгээ өөрчлөөч монголчууд аа.

-Ардчилал гажуудаж байна гэж ярих хүмүүс их болж. Ардчилагчид үүнийг яаж хүлээж авдаг юм бол?

-Эрх, чөлөө ардчилал хоёрыг заагтай ялгаж ойлгох хэрэгтэй. Ардчилал гээч чинь парламентын тогтолцоо. Ардчилал өнөөдөр гажчихаад байгаа юм биш. Ардчилал гээч тогтолцооны алдаа нь энэ байхгүй юу. Сонгуулиар олонхын санал авна. Олонхын саналыг юугаар ч авч болж байна. Архи дарс, мөнгөөр, бүр хакердаад авчихаж байна. Ингэж олонхын саналыг авчихаад парламентад олонх болж, гурван сая хүнээс цөөхүүлээ баяжаад байна аа даа. Үүнийг төрд өмч төвлөрүүлснээр хийж байгаа юм. Төрд өмч төвлөрөөд ирэхээр бизнес хийдэггүй, залхуучууд очоод цүнх барьж, дарга нарын халаасанд байдаг үлдэгдлээс шимж аваад авлигын тогтолцоо улам бэхжээд байгаа хэрэг.

 

Угтаа эрх чөлөө нь тэргүүнд нь явах ёстой. Аливаа нийгмийн үйл амьдралын эцэг нь эрх чөлөө. Эрх чөлөө байсан цагт олонх нь цөөнхөө сонсох ёстой юм уу, эсвэл цөөнх нь олонхдоо боолчлогдоод явах ёстой юу гэдэг асуудал яригдана. Нөгөө талаар хүний эрхийн асуудал дээр хүмүүний эрх, хувь хүний эрх хоёр ялгаатай. Хүмүүний эрх гэдэг олонхын тогтолцоо болоод явчихна. Хувь хүний эрх гэвэл хувь хүний эрхийн тусгаар тогтнолд хэнбугай ч халдаж болохгүй. Үндсэн хууль хувь хүнийг төрийн дарангуйллаас хамгаалсан баримт. Тиймээс Үндсэн хуулиар хамаагүй оролдож болохгүй. Манайх өнөөдөр Үндсэн хуульгүй орон болж байна. Үндсэн хуульд бичигдсэн ганц хоёр мухар тохир эрхийг үл тоодог болсон шүү дээ.

-Хүний эрх, эрх чөлөө ноцтой зөрчигдөж байгаатай санал нийлнэ. Аль ч шатанд санаанд оромгүйгээр зөрчигддөг болж шүү дээ?

-Ялангуяа бидний үеийнхэн ч бай, дараагийн үеийнхэн ч их юм уншиж судалж, улбаатай, даглуургатай явдал суудал, ажил үйлсэд хандахгүй бол горьгүй болчихсон юм байна. Нас, хүйс, царай зүсээр нь ялгаварлан гадуурхдаг чинь коммунист нийгэмд байдаг юм. Тэгэхээр манайх коммунизмшчихээд байгаагийн баталгаа нь энэ. Магадгүй 60 гарсан хүний уураг тархины зиндаанд гучин хэдтэй залуу хүрэхгүй байх магадлал өндөр.

Хүн чинь амьдралд туршигдаж байж бий болдог. Туршлагатай хүн гэж байхгүй, насаараа туршигдана. Чи энэ амьдралд тэнцэх үү, үгүй юү гэдгээр туршигдана. Ялангуяа капиталист нийгмийн тогтолцооны үед чи амьдарч чадах юм уу гэдгээрээ туршигдана. Эр нь эмийнхээ өмнө, өвчний өмнө, үхэл зовлонгийн өмнө гээд л. Тэгэхээр хүн туршигдаж байж оршин тогтнодог учраас амьдралын туршлагатай гэхээс илүү чи энэ туршилтад байж чадах уу үгүй юү гэдгээ өөрөө бий болгох ёстой.

-Үүнтэй холбоотой байж магад. Зах зээлийн нийгэм бол хэн тэмцэж чадсан нь үлддэг харгис нийгэм гэж хэлдэг. Өнөөдөр эсрэгээрээ монголчуудыг бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй болгож гүйцлээ гэх юм?

-Үнэн. Хүнийг мал болгож байна. Сая ковидоор гэхэд бэлчээрийн даац хэтэрлээ гэдэг шиг дэлхийн даац хэтэрч хүнээ даахаа байлаа, хүнээ хорооно гэсэн коммунистууд байдаг. Улс орон бүрт тийм зүүнтнүүд байдаг бололтой. Тийм ч үүднээс ковидыг тархаасан гэж би харддаг. Тэгвэл энэ эмгэгээр далимдуулж монголчуудыг сайхан унтаахай болгож байгаад, хүүхдэд тэдийг өгнө, тэтгэврийг чинь тэглээд өгнө, түүнийг чинь хийгээд өгнө гээд ямар ч ажилгүй, анхиагүй унхиагүй, залхуу болгож байна. Үүнийг хэрхэвч дөвийлгөж зөвшөөрч болохгүй. Чиний амьдрал чамтай холбоотой. Чи зовж байгаа бол тэр зовлонгоо өөрөө дуусга, жаргаж байгаа бол жаргалаа өөрөө цогцлоо, гүйцээ.

Үүнийг хүмүүст шууд хандаж хэлдэг байх ёстой. Бид үүн дээр алдаж, тэд үүн дээр онож гэж рационал хэлдэг, бүх юмыг нууж, хуурч заль мэхээр хийдэггүй тогтолцоог бий болгож байж хүмүүс өөдөлнө. Монгол хүн гэдэг угжны хурга биш шүү.

-Монгол Улсын баатруудаас Дандар баатар хоригдож байсан түүхтэй. Хоёр дахь хүн нь Э.Бат-Үүл баатар болж таарав уу даа?

-Би Э.Бат-Үүлийгээ үнэхээр баатар хүн гэж бахархдаг. Яагаад гэвэл 1987, 1988 оны үед манай Сүхбаатарын Амарсанаа, Амарбаясгалан гээд лам, “Хонхны дуу”-ны С.Цогтсайхан нар нийлээд “Шинэ үе” гээд улс төрийн бүлгэм байгуулж, ухуулга хуудас наагаад явж байсан нь баримт болоод үлджээ. Үүнийг хүмүүс ярьдаггүй юм.

Э.Бат-Үүл НАХЯ-наас цаазаар авах ял сонсож байсан хүн шүү дээ. Тэр нь хүн алсан, хүрээ талсан гэмт үйлдэл биш учраас учир нь олдоо биз. Хөөрхий муу Эрдэнээ гуай тэр үеийн лидер байлаа. Тэгж алах ял сонсож байсан хүн өөрөө ерэн онд өлсгөлөн зарлаж коммунист тогтолцоог нураалцлаа. Нураасан гэхээр мань хүн уурладаг юм. Намайг битгий дөвийлгөөд бай гэдэг. Би Э.Бат-Үүлд хэлдэг юм. Би чиний оронд байсан “Би бол баатар мөн” гэж хэлнэ. Атаархаг, яадаг юм. Алах ял сонсчихоод үйл хэргээ үргэлжлүүлсэн хүнийг баатар гэхгүй юү гэх юм.

Өнөөдөр түүнийг баатар биш гэж янз бүрээр хэлэх нь бий. 32 жилийн турш энэ хүнийг өөд нь гаргахгүйгээр есөн шидээр нь гүтгэлээ. Одоо ч гүтгэсээр байна. С.Зоригийг алсан хүний тоонд Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл бид гурав онцгойлон цохогдоод фэйс дээр тавигдсан байна лээ.

-Та шүүх хуралд нь өдөржин суусан. Ямар үйл явц өрнөж байх юм бэ?

-Зорьж очоод шүүх хурлын процессыг нарийн ажиглалаа. Жаахан ичсэн. Хохирогч гээд байгаа талаас жаахан хүү, охин хоёрыг явуулчихаж. Прокурор гэж хоёр хүү баларсан. Тэр хурлыг шалавхан дуусаасай гэж бодсон. Прокурорууд нь эвгүй байдалд орж, ялласан тогтоолоо хамгаалж чаддаггүй юм байна. 61 дүгээр хуудас нь алга болчихсон ч гэнэ үү, ээрч муураад онигоо болсон.

Харин шүүгчид ямар гярхай юм бэ. Шүүгчид болон шүүхийн үйл явцад төр хөндлөнгөөс оролцохгүй бол манайд чадвартай шүүгчид байдаг юм байна гэж бахархсан. Шүүгчдийн нүдийг их харлаа. Юмыг бодитой хэлэх хэрэгтэй. Шүүгчид асуудлыг бодитоор олж хараад дүгнэж байгаа нь, прокуроруудаас асууж байгаа асуулт нь маш нарийн. Аль болох бодит үнэ цэнийг олох гэж байгаа нь харагдаж байсан. Тэгээд “Энэ чинь ямар ч гэмт хэргийн сэдэлгүй юм байна. Хэргийг буцаалаа” гээд л алх цохьчихсон. Тэгээд би нөхрийгөө өрөвдсөн./хэсэг дуугаа хураав.сур/

-Та хурал дууссаны дараа хүлээж байгаад Э.Бат-Үүл гуайг тосч аваад явсан. Тэр зургаас нэг их тайлбар шаардахгүй агуулга харагдсан л даа. Э.Бат-Үүл гуай гарч ирээд юу гэж ярих юм бэ?

-Шүүх хурлын үеэр нөхөртэйгөө шатан дээр нэг тааралдаж духан дээр нь үнсээд, ариун цэврийн өрөөнд бас нэг зөрсөн. Хууль шүүхийнхэнд эрүүл саруул бодолтой хүмүүс байна аа. Шүүх хурлын завсарлагааны үеэр байгаа өрөө рүү нь шагайсан чинь хянагч залуу “Ах аа, та ор ор, ороод ярь л даа” гэсэн нь ямар гоё санагдав аа. Тэгсэн УИХ-ын гишүүн АН-ын бүлгийн дарга Д.Ганбат яваад оччихсон, хоол цай болоод сууж байсан. Хоёулаа жаахан ярьж суулаа. Нөхөр маань шоронд байгаагаа тоож байгаа ч юм алга.

Э.Бат-Үүл 2000 онд “Малыш” Энхтүвшингээс болж бас нэг удаа хоригдсон шүү дээ. Гэр бүлээрээ хоол идээд сууж байхад нь явж очоод өдөж маргаан үүсгэсэн. Тэгэнгүүт цагдаа ирээд л бариад явсан. С.Зоригийн хэрэгт гүтгэх гээд бараагүй, гарч ирсэн. Тэгээд ч тэр үү, сая Э.Бат-Үүл “Одоогийн шорон чинь жигтэйхэн хөгжсөн юм байна. “Ганц худаг” чинь таван одтой буудал болчихож” гэж ярихаар нь би гайхсан шүү. Хэрэг хийгээгүй хүн нүүр бардам байдаг юм байна.

Шүүх хурал дуусаад хорих 409 дүгээр ангид очсон. Гэрээсээ гарч ирээд уулзаж байгаа юм шиг л хоёулаа уулзлаа. Би “Миний хөгшин одоо бие хаагаа сайн бодоод, үр хүүхэд, эхнэрээсээ зөрөхгүйгээр тайван сайхан бай. Одоо л биеэ сайн бодно шүү дээ” гэж хэлсэн юм.

-Ардчиллын гол хүнээ шоронд суулгачихлаа. Ардчилагчид нь арчаагүй байна уу даа гэсэн хандлага их явсан?

-Ер нь Э.Бат-Үүлдээ ч биш, эрх дархтан ч бай, эгэл жирийн нь ч бай юу юугүй шоронд аваачиж хийдэг муйхар аргаасаа Монгол Улс салах цаг болсон. Хэрэг явдал нь тогтоогдоогүй байхад шүүхээс түрүүлж прокурор, цагдаа нь нотлогдоогүй хэргийг ил зарлах жишээтэй. Энэ л тархи угаалт чинь шүү дээ. Хар муйхар буруу аргууд ямар ч хүнд хорлонтой. Орчин цаг байна даа, хилийн хорио тавьчих. Хэрэг явдал нь нотлогдоод ирвэл хотоос гаргахгүй болгочих. Бүр хэрэг явдал нь нарийсаад болохоо байлаа гэвэл дүүргээс нь битгий гарга. Баараагүй бол сая шүүх шийдвэрээ гарга, одоо шорондоо явуул. Хүний эрх яриад байдаг чинь л энэ.

Хэнийг ч бай шууд ял тохоож шоронд хийдгээ болих ёстой. Заавал эрх чөлөөг нь боосон газар аваачиж яах гээд байгаа юм бэ. Ард нь байгаа үр хүүхэд, хань ижил, хоёр талын аав ээж нь цаг шоронд ордог юм, хэцүү. Шүүх хүний эрх чөлөөг хамгаалдаг байгууллага болохоос биш даалгавраар ял өгдөг, ялын бодлогыг төлөвлөдөг газар биш.

-Улс орны цаг үеийн асуудлаар ганц хоёр зүйл асууя. Засгийн газар Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэр, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийг төрд буцааж авлаа. Хувийн өмчийг төр дээрэмдсэн үйл явдал боллоо гэсэн шүүмжлэл үргэлжилсээр байна. Хүний эрх, хувийн өмчийг хамгаалдаг зах зээлийн нийгэмд энэ нь хэр зөв үйлдэл юм бэ?

-Дэлхийн түүхэнд төрд угаасаа мөнгө, өмч байхгүй. Тэр өмчийг төр татвар төлөгчдийн мөнгөөр бий болгодог түүхтэй. Ялангуяа социалстууд хувь хүний бий болгосон өмчийг нийгэмчилж хурааж авдаг. Манай өмнөх 100-гаад жилийн түүх чинь тийм. Нэгдэлжих хөдөлгөөн нэрээр хувийн өмчийг бүгдийг нь хураасан. Миний өвөө гэхэд хамаг мал хуйгаа бүгдийг нь манай Баян-Овоо сумын “Санаачилга” нэгдлийн санаачилгаар хураалгаж байсан түүхийг би хүүхэд ахуйгаасаа мэдэх юм.

Салхитын мөнгөний орд л гэнэ, Хөтөл, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийг төр маш хурдан хурааж авлаа. Үүнийг социалистууд, коммунистууд, фашистуудын хийдэг юм. Хэрэв тэр өмчлөл нь хуудуудтай, буруутай хувьчлагдсан юм уу, эсвэл ямар нэгэн онцгой эрхээр хувь хүнд очсон, тэр дотор албан тушаалаа урвуулан ашигласан үйл явдлын мөр харагдах юм бол тэр мөрөөр нь судлаад шүүхээр шийдэх ёстой юм. Шүүх хянаж үзээд Хөтөлийг төр авах нь зөв байсан юм байна, хувьчлал нь буруу явжээ гэж шийдэж болно. Тэгээд эргээд зөв голдирлоор нь хувьчлах алхмыг хийх ёстой.

-Шүүх биш Засгийн газар л шийдээд, хураагаад явчихлаа?

-Энэ Оюун-Эрдэнэ гэдэг залуу хожим айхтар хар юманд унана. Хайран залуу хүн. Миний дээр ярьсан “Санаачилга” нэгдлийн шинэ хувилбар 90 оноос хойш өнөөдөр гараад ирлээ. Үүний нүглийг Засгийн газрын гишүүд, толгойлж байсан хүмүүс хожим нь үүрдэг.

Гэхдээ урагшаа явж байгаа эрин зуун байна даа, голдиролдоо орох байх гэж найдаж байгаа. Би монгол үндэстнийхээ ирээдүйг муухайгаар харахгүй байна. Тийм ч учраас түүнийхээ төлөө байнга явдаг. Би амьдралдаа хазайсан, гулзайсан, ухарсан түүх надад байхгүй. Өөрийнхөө олж харсан үзэл санаанд тууштай явж өдийд хүрсэн. Ухрах ч үгүй. Надад алдаж оносон юм бий. Хүн таниагүй, төөрсөн будилсан ч зүйл бий. Гэхдээ би нөхдийнхөө явж байгаа шиг төөрөөгүй. Би үүнийг бардам хэлнэ. Энэ төөрөгдлийг олоод хардаг, төөрсөн бол түүнээсээ гарчихдаг цөөхөн хүн байдаг юм байна. Би түүнийг олдмол биш төрдөг юм байна гэж харж байгаа.

Тэгэхээр төрөлхөөс заяагдмал, миний амьсгалтай цуг ирсэн эрх чөлөө, бодол сэдлийг хэнбугай ч хулгайлах эрхгүй.

-Тэгвэл таныхаар шийдэл нь юу юм бэ?

-Төр эдийн засаг хоёр “гэрлэлт”-ээ цуцлуулах хэрэгтэй. Эдийн засаг руу төр хутгалдахгүй байх хэрэгтэй. Үүний тулд төр маш цомхон болох хэрэгтэй. Гуравхан сая хүн амд 7-9 яам хангалттай. Элдэв долоон СЗХ, ШӨХТГ, МХЕГ гэх мэт дайвар булчирхай шиг газрууд яам яамандаа очоод л бол оо. Дэд сайд нар ч ерөөсөө хэрэггүй.

Төрийн өмчийг ил тод нээлттэй ярьж, хэлэлцэж худалдаалах, арилжаалах хэрэгтэй. Ингэхгүй бол төрд байгаа өмч рүү чинь очиж бэлэнчлэх сэтгэлгээнд автсан хүмүүс байсаар л байна. Ялангуяа залуус. Залуус бизнесээ хий, явж сур. Та нарт боломж нь байна гээд явуулах хэрэгтэй. Тэд чинь муу юм л сурна. Өөрөө дараа нь зүдэрнэ, ар тал нь маш хар болно. Хувь заяа, үр хүүхдийнх нь ирээдүйд ч хар толбо үлдэнэ.

-Хэмнэлтийн горимоор яриагаа өндөрлөе. Хэмнэлт гэдэг хэдхэн машинаа халаад, хувцсаа тайлаад болчихдог асуудал биш. Түүнээс хэдэн зуугаар нугалах хөрөнгийг төр засаг өөрсдөө идчихсэн хэрэгт уначихсан байгаа биз дээ?

-Хэмнэлтийн горим гэж ярихаас өмнө ковидын үеэр монголчуудад ирсэн буцалтгүй тусламж, хөнгөлөлттэй зээлийнхээ тайланг тавь гэж хэлмээр байна. Танай сониноор дамжуулаад үүнийг дахиад шаардъя.

Хэмнэлтийн горим бол миний хувьд их хялбархан. Төрд байгаа өмчөө эрэмбэ дараатай, цэгцтэй хувьчлаад эхэл. Дээр хэлсэн дээ, дэд сайдуудаа татан буулга, яамдаа цөөл. 7-9 яамтай болчих. Бизнест хутгалдахаа боль.

Манай Ерөнхийлөгч “Чөлөөт зах зээл гэж байхгүй. Төрийн зохицуулалттай зах зээл гэж байна” гэж дэлхий дээр хэлсэн анхны хүн шүү дээ /инээв/. Үгүй юм аа. Чөлөөт зах зээлийг жамаар нь явуулчих. Бизнесийн таатай орчин бүрдүүл, үүний тулд татварын таатай орчин хэрэгтэй. Татварыг эрс бууруул, зарим давхардсан татваруудыг тэглэ. Жишээ нь, экспорт, импортын татварыг нэг хэсэг тэглээд хаячих. Тэгээд л бол оо.