ТОСНЫ МАШИНД ЭВДЭГДСЭН ХӨРС ДАХИН ТӨЛЖИХ БОЛОМЖГҮЙ

Дорнод аймгийн Халхгол сумын малчид, иргэд газрын тосны тээвэрлэлтийн 68 км зам байгаль орчинг сүйтгэж байгааг халаглан ярьж байлаа. Энэ нь “Петрочайна дачин тамсаг” компанийн 21 дүгээр талбайгаас олборлосон тосыг тээ­вэр­лээд 19 дүгээр тал­бай­гаас Баянхошуу боом­тыг холбосон замтай огтолцох хүртэлх 68 км замыг хэлж буй хэрэг. Уг зам Мэнэнгийн тал дээгүүр хөндлөн явж өнгөрдөг юм байна. 21 дүгээр талбайн тосны тээвэрлэлтийн энэ замд тоос­жилт, хөрсний элэг­дэл, эвдрэл гамшгийн хэмжээнд хүрчээ.

Гүвээ, бартаагүй тэгш тал дээгүүр 60-70 тонны даацтай автомашин өдөр шөнөгүй сүлжилдэн давхиж байна. Ингэхдээ тосны жолооч нар зөвхөн нэг замаар явдаггүй, олон салаа зам гаргаж Дорнодын талыг ёстой л нэг түйвээж өгч байна.

Уг нь байгаль эх гүн үүсээгүй шарх сорвио өөрөө нөхөн сэргээж өвс, ногоо ургаж хөрс нь төлждөг аж. Гэтэл тосны тээвэрлэлтийн хуучин замууд тэгж төлжих боломжгүй болжээ. Халхгол сумын газар нутгийн сул, эмзэг хөрсөн дээгүүр хүнд даацын автомашин өдөр шөнөгүй нүдэхэд тэр дорохноо шимт хөрс нь арилж, ургамлын бүрдэл элэгдэн цөлжилт үүсдэг юм байна. Ийм байдал тосны 68 км замын ихэнх хэсэгт бий болсныг харж явлаа. Зам дагуу нутагладаг малчид ч үгээ хэлж байна лээ. Тосны цуваа явж өнгөрөхөд замын ойролцоо бөөн тоос босч, гэр, үхэр малтайгаа сааралтаж үлддэг гэнэ. Малаа хагалаад идэхэд уушги нь идээ бээртэй, өвсөө хадахад бөөн тоостой байдгаас амьдрахад хүндрэлтэй байгаагаа малчид хэлж байлаа. Асфальтан зам замаа тавихгүй бол малчдаараа нэгдэж тосны замыг хаахаар ярилцаж байгаагаа ч дуулгасан юм. Харин аймгийн Байгаль орчин, аялал жуучлалын газраас “Петрочайна дачин тамсаг” компани нөхөн сэргээлт хийсэн, өнгөрсөн жилүүдийг бодвол байгаль орчин сүйдэх асуудал хумигдаж байгаа ч 21 дүгээр талбайн зам хүндрэлтэй байгаа гэж байсан юм.

ГАЗРЫН ТОСЫГ ХЯТАД РУУ ГАЗАР ДООГУУР СОРУУЛЖ АВДАГ ХООЛОЙ ТАВЬЖ ЭХЭЛСЭН ГЭВ ҮҮ…

“Петрочайна дачин тамсаг” компанийн 21 дүгээр талбайн тосны нөөцийн хувьд 127.5 сая тонн бөгөөд ашиглалтын баталгаат нөөц нь 21 сая тонн гэж судлагджээ.

21 дүгээр талбайгаас гарсан 68 км шороон замыг дагасаар төв замтай нийллээ. Уг нь энэ замыг хоёр жилийн өмнөөс асфальт болгохоор “Петрочайна дачин тамсаг” компани хөрөнгө төсөвлөсөн ч Зам тээврийн яамнаас трассыг нь баталж өгөхгүй байсаар цаг алджээ. Нутгийн иргэд, орон нутгаас хоёр жил хөөцөлдсөний эцэст сая нэг шийд гарч, ирэх хавраас хар замтай болгохоор болж буй гэнэ.

19 дүгээр талбайгаас Баянхошуу боомтыг холбосон замыг хатуу хучилттай болгож байна. 19 дүгээр талбайгаас олборлосон тосоо Сүхбаатар аймгийн Бичигтийн боомтоор гаргахаа болиод Баянхошуугаар гаргадаг болохоор тавьж байгаа зам гэж аймгийн Байгаль орчин, аялал жуучлалын газрынхан ярьж байсан. Уг замын трассыг дөрвөн хэсэгт хувааж замын ажлыг эхлүүлжээ. 19 дүгээр талбайгаас Баянхошуу чиглэсэн 100 гаруй км замыг хятад компани бариад ашиглалтад оруулчихаж. Харин үлдсэн 100 км замыг Монголын тал хариуцаж, Баянхошуу боомтоос угтсан 50 гаруй км замыг “Арж капитал” гэх компани шинэчилж эхэлжээ. Харин үлдсэн 60 гаруй гаруй км замыг хэзээ, хэн барих нь тодорхойгүй юм байна. Компанийн 19 дүгээр талбайгаас эхэлж ашиглалтад орсон 100 гаруй км замыг одоогоор уг замыг хэн ч ашиглахгүй байна. 19 болон 21 дүгээр талбайн ажилчид ирж очих, 19 дүгээр талбайгаас үйлдвэрлэлийн сэлбэг хэрэгсэл авахаар Баянхошуу боомт руу гарах шаардлагатай цөөн тооны машин явдаг бололтой. Байгаль орчноо бодвол асфальтан зам тавьж байгаа нь сайн хэрэг ч орон нутагт энэ зам ямар ч өгөөжгүй ажээ. Нутгийнхан энэ талаар “Петрочайна дачин тамсаг компани олон жил Монголын баялгийг Хятад руу зөөлөө. Орон нутгийн иргэд бидэнд хүртсэн өгөөж юу ч байхгүй. Ядаж аймгийн төвтэй холбосон зам тавиад өгчихсөн бол өөр хэрэг. Газрын тосны нөөц дуусаад энэ компани Монголоос гараад явахад Дорнодын тал дунд хэн ч ашиглахгүй зам л үлдэх нь” гэцгээж байна.

ДОРНОДЫН ТАЛААР БҮТЭН ӨДӨР ДАВХИАД ЦАГААН ЗЭЭР ХАРСАНГҮЙ

Баянхошуу боомттой холбогдсон тосны зам Халхгол сумын Ялалт багаас км гаруй зайтай өнгөрч байна. Тосны цуваа явж өнгөрөхөд боссон тоос багийн айлуудыг хүндрүүлдгийг хөгшид ярьж байлаа. “Олны үг ортой гэдэг. “Петрочайна дачин тамсаг” компани манай газрын тосыг шууд Хятад руу соруулж авдаг байхаар газар доогуур тавьсан хоолой нь хил дээр очоод байгаа юм гэнэ лээ. Нэгэнт Монголын баялгийг ашиглаж байгаа бол байгаль дэлхий, нутаг орныг сайхан болгох хэрэгтэй. Эс тэгвэл бүр больсон нь дээр” гэж М.Пагма гуай ярив.

Энэ нутгийн бас нэгэн бахархал бол яахын аргагүй цагаан зээр. Газар хөдөлж байгаа мэт, өвснөөс ч ялгарахааргүй олон мянгаараа бэлчдэг гэсэн олны яриа, ном зохиолд тэмдэглэгдэн үлдсэнийг нүдээр харах нууцхан хүсэл тээсээр Мэнэнгийн талаар хөндлөн гулд бүтэн өдөр давхиад нэг ч зээртэй таарсангүй. “Зээр маш хурдан нүүдэг амьтан. Зээрийг зааж өгсөн хүн худалч болдог юм гэнэ лээ” гэж жолооч өмөөрөх аядав. Угтаа цагаан зээрийн нүүдлийн замын тэг голоор тос тээвэрлэж эхэлснээс Мэнэнгийн талын “эзэд” дайжиж, гадныханд битгий хэл нутгийн хүмүүст харагдах нь эрс цөөрчээ. Бага хүрээгээр явж Мэнэнгийн талаар дамжаад Улаан худагаар тойрч Баяннуураар буцаж нар зөв тойрдог зээрийн замд 21 дүгээр талбайн тосны тээвэрлэлт эхэлснээс сүрэг тасарч энд тэнд үзэгдээд өнгөрдөг болжээ.

Ийн явсаар Баянхошуу боомтод тулж очлоо. Харуй бүрий болж, боомт ч хаасан байв. Гэхдээ тосоо буулгаад Хятадын талаас буцаж яваа цуваа тасрахгүй байлаа. “Петрочайна дачин тамсаг” компанийн 21 дүгээр талбайгаас хоногт 1100 тонн тос олборлож, дор хаяж 30-40 машин тос энэ боомтоор гардаг ажээ. Монгол орны газрын доорх баялаг олборлож, тээвэрлэх үйл явц дархан цаазат Дорнод Монголын тал, бүр тодруулбал дэлхийд данстай хялганат хээр Мэнэнгийн талын хөрсийг дахин хэзээ ч сэргэхгүйгээр зэрэмдэглэж, зээрийн сүргийн нүүдлийн замыг тасалж, хүн ардынх нь амьдралын хэвшлийг хүртэл өөрчилснийг харж явлаа. Байгаль орчин, ан амьтан, малчдын амьдрах орчноор дэнчин тавьж ил гаргасан хар алт гэх энэ баялаг Монгол нутагт юу үлдээв, бид баялгаа ямар үнэд хүргэдэг бол гэсэн бодол өөрийн эрхгүй төрөх.

21 ДҮГЭЭР ТАЛБАЙ 21 САЯ ТОНН ТОСНЫ НӨӨЦТЭЙ

Монголд газрын тосыг анх илрүүлсэн газар бол Дорнодын тал юм. Засгийн газар АНУ-ын “Соко” гэх компанитай 1993 онд Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулж, хайгуулыг эхлүүлсэн түүхтэй. “Соко”-оос компаниас эзэмшлийн талбайг нь 2005 онд БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай “Петрочайна дачин тамсаг” компани худалдан авснаар одоогийн олборлолтын талбайнууд бий болсон гэлцдэг. Тус компани анх Дорнод аймгийн Матад сумын нутагт орших 19 дүгээр талбайд хайгуул хийж, тос олборлож эхэлсэн. Аймгийн Байгаль орчин, аялал жуучлалын газрын мэргэжилтнээс авсан мэдээллээр 21 дүгээр талбайн хайгуулын талбай 9710 км.кв байснаас ашиглалтынх 209.2 км.кв болжээ. Хайгуулын үлдсэн талбайг манай улсын Засгийн газарт хүлээлгэн өгөхөд бэлэн болсон гэнэ. Тосны нөөцийн хувьд 127.5 сая тонн бөгөөд ашиглалтын баталгаат нөөц нь 21 сая тонн гэж судлагджээ. Өнгөрсөн оноос албан ёсоор олборлолт эхлүүлж БНХАУ руу зөөж эхэлсэн тухай мэдээллийг 21 дүгээр талбайн кэмпийн танилцуулгаас олж уншив.

ГАЗРЫН ТОС ХАЛХГОЛД ЮУ ҮЛДЭЭВ?

Дорнод аймаг дахь Баянхошуу боомт. Хар алт гэж нэрлэгдсэн газрын тосыг “Петрочайна дачин тамсаг” компани Дорнод аймгийн Халхгол сумын нутагт байрлах 21 дүгээр талбайгаас өдөрт 1100 тонныг олборлож энэ боомтоор гаргаж байна. Монголын газар доорх баялаг эх нутагтаа ашгаа өгөхгүйгээр барахгүй тосны тээвэрлэлт байгаль орчныг сүйтгэж байгааг нутгийнхан ярьж байна.

Газрын тосны тухай болон ашигт малтмалын холбогдох хуулиудад газрын доорх баялгийг ашигласан тохиолдолд тухайн орон нутагтай хамтран өгөөжтэй ажиллахыг заасан байдаг. Гэвч 21 дүгээр талбай ашиглалтад орсноос хойш Халхгол сум, Ялалт багт орсон хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалт байдаггүй юм байна. Нутгийн иргэд үүнд ихээхэн шүүмжлэлтэй хандаж байлаа. “Петрочайна дачин тамсаг” компанитай байгуулсан Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ аль 20 гаруй жилийн өмнөх. Гэрээ ёсоор манай талд хэчнээн төгрөг шилждэг эсэх нь тодорхойгүй. Ямартаа ч газрын тос хилээр гарсны дараа мөнгө болж тодорхой хувь нь Монгол Улсын Засгийн газарт шилждэг тухай мэдээллийг сонсов. Гэхдээ энэхүү хөрөнгийн тоо Монголын нутгаас олборлож байгаа газрын тос зах зээлд гарах үнээс хэд дахин бага хэмжээтэй байдаг. Ингэхдээ Дорнод аймагт ямар ч үр нөлөөгүй зарцуулагддаг гэх юм билээ. Сурвалжлагын явцад энэ талаар тодруулахыг оролдсон ч газрын тосны хөрөнгийн талаар мэдээлэл тун бүрхэг байдаг ажээ.

Үүнээс гадна “Петрочайна дачин тамсаг” компанийн монгол, хятад ажилчдын хөдөлмөрийн үнэлэмж, эрх мэдлийн тухайд олон асуудал тулгамддаг тухай олны дунд ам дамжин яригдсаар ирсэн. Мэнэнгийн тал дээгүүрх тосны 68 км, 19 дүгээр талбайгаас Баянхошуу боомттой холбогдсон 210 км замыг дагаж, Ялалт багийн малчидтай уулзаж явсаар дээрх мэдээлэл үнэн эсэхийг сонсч, харах боломж тохиож “Петрочайна дачин тамсаг” компанийн 21 дүгээр талбайн кэмпэд хонохоор боллоо.

Үргэлжлэл бий.