Монголчууд ардчиллаар “амьсгалаад” 27 жил болж байна. Энэ цаг хугацаандМонгол Улс алдсан, бас оносон.

Өнөө цагт 1990-ээд оны ардчилсанхувьсгалыг өмчилдөг ганц нам нь АНюм. Олон намын нэгдэл, ардчилсанхувьсгалд гар бие оролцож явсан хүмүүсэнэ намд харьяалагддаг учраас тэрэрхийг хөнддөг зүйл үгүй. Жирийнгишүүд нь ч өнөөдрийг хүртэл итгэлүнэмшилдээ үнэнч явлаа.

Харин сүүлийн үед тэр­хүүардчилагчид, ард­чил­лыг өмчлөгчидбаахан доройтсон юм даг уу даа. Ганцсонгуульд навс ялагдаад ингэтлээ дорорлоо гэвэл үнэнээс зөрөх байх. Тэгээдч энэ хэмжээний түүх бичсэн нам иймзэргийн ялагдалд сөхрөх учиргүй юм.

Гэхдээ ингэтэл нь сөгдүүлж буйбодлогын алдааг АН-ын удирдлагадгарсан хүмүүс хийлээ гэд­гийг хэн хүнгүйл ярьж байна. Өнөөдөр АН-ынҮндэсний бодлогын хо­роо­ныгишүүний 380 сууд­лын төлөө 500 гаруй хүн өрсөлдөж байна. Хүн тус бүр сонгуулийн хураамж гурван сая, дэнчингурван сая, нийт зургаан сая төгрөг нам­даа хураалгасан. Мөн Нийс­лэлийн АН-ын дар­гад хоёр хүн нэр дэв­шижбайна. Тус бүр 90 сая төгрөг намдаа тушаасан. Аймгуудын АН-ын даргад нэр дэвшигчид тус бүр 15 сая төгрөгөөтушаасан байна. Ингээд бодохоор овоо хэдэн төгрөгийг АН-ынхан төвлөрүүлсэн байгаа юм. АН-ын дотоодсонгууль дөрөвдүгээр сарын 2-нд болно. Хамгийн гол нь өнөөдөр сөхөрсөн на­мынхаа нэр хүндийг АН-ын дарганар энэ хэ­рийн мөнгөөр өөд нь татаж чадах уу гэдэгт байгаа юм.

Үнэндээ энэхүү мөнгө төгрөгийн асуудлыг АН-ынхан нийтээрээ эсэргүүцсэн. Гэвч дотоод сонгуулийн товыг нэгэнтгаргасан учир өгдөгөө өгөөд, нэр дэвшиж яваа хүн олон байх шиг байна.

За энэ ч яахав, сонгуу­лиар “газардаж”, санхүүгээр до­ройтсон АН үйл ажил­лагаагаа явуулж, нэр хүнд нь өсөөсэйгэж найдъя.

Гэтэл ийм их мөнгөөр өрсөлдөх эрх “худалдаж” ав­сан АН-ынхан гэдсэн­дээ хөлөө хийлцээд эхэл­лээ. Мөнгөнийөмнө хүн чанар сөхөрсөн энэ цагийн дүр зураг АН-д нэвт шувт харагдаад эхлэв. Бүр өрсөлдөгч МАН-ын­хан нь чмэдэж чада­хаар­гүй нууцуудаа ҮБХ-ны гишүүн, Нийслэлийн на­мын даргын сонгуулийн энэ үеэр уудалцгааж байхшиг байна. Санал хураах өдөр нь дөхтөл өөр олон “баримт” дэлгэгдэх бололтой юм.

Өчигдөр гэхэд л хэв­лэ­лүүдээр Нийслэлийн АН-ын даргад нэр дэв­шиг­чид нэг нэгийгээ гөв­сөн бололтойматериал тар­жээ. НИТХ-ын дарга байсан Д.Баттулга муу, Ш.Түвдэндорж сайн гэ­сэн байна. Д.Баттулга бол­боос “...17 жилийн турш Сүхбаатар дүүргийн АН-ын дарга байсан. Хэд хоногийн өмнө дүүргийн намын даргаарөөрийнхөө бэрийг тавьсан. Мөн бэрээ Сүхбаатар дүүргийн Засаг дарга болгож, дүүр­гийн орлогчоор өөрийнхамаатнаа тавьж, Тамгын газрын даргаар садны хүнээ томилсон гэж яригд­сан. Д.Баттулгын энэ үйлдэл нь намыннөхдөдөө итгэдэггүй, хамт­ран зүтгэх боломжгүй мэт санагдлаа гэсэн яриа ч гараад амжсан. ...НИТХ-ын даргаболсныхоо да­раа тэрээр өөрийн төр­сөн дүү “халзан” хэ­мээх Д.Дашдоржийн ком­панийг зориулалтын ду­гуйтүгжих, чирэх төхөө­рөмжүүдээр хангуулан, энэ ажлынхаа хүрээнд ир­гэдээс “Түгжүүлсэн дугуйны төлбөр” нэрээр 80 мянган төгрөг хурааж, хагас жилийн дотор 50 орчим тэрбум төгрөг ха­лаа­салсан тухай хэв­лэлд бичсэн байдаг. Мөн түүнийг намынхаа нөх­дөд итгэдэггүй, зөвхөн хувийн эрх ашгийн төлөө хүчин чармайлт гаргадаг хэмээсэнгишүүдийнх нь дүгнэлт хатуухан сон­­­сог­доно лээ. Тэр ч бай­тугай, өнгөрсөн сонгуу­лиар нийслэлийн АН-ыг ялаг­далд хүргэсэн хариуц­лагагүй байдлаа ухам­сарлах нь байтугай, намын даргын суудал руу тэмүүлж байна” гэсэн. Харин  Ш.Түвдэндоржийг “...анх Сүхбаатар дүүр­гийн VII хороонд намын үүрийг байгуулж, даргаар нь ажиллажэхэлсэн. 1994 оноос АН-ын орон нутаг хариуцсан нарийн бичгийн даргаар томилогдож, хөдөө орон нутгийн 280 гаруй суманд ажилласан нэгэн. 2011 онд нийслэлийн АН-ын дар­гаар ажиллаж байхдаа Баянзүрх, Хан-Уул, Чин­гэлтэй дүүргийн АН хоёр тамга, даргатай болж хувааг­даад байсан талцал, тэмц­лийг эвлэрүүлсэн нь 2012 оныНИТХ-ын сонгуулийн ялалтад голч­лон нөлөөлсөн гэж намын­хан нь үнэлдэг” гэсэн байгаа юм. 

Энэ мэдээлэл дэх үнэн худлыг бид шүүхгүй, тун­гаахгүй. Харин мань хоёр нэр дэвшигчийг ин­гэтэл харьцуулсанбич­вэрийн утга анхаарал та­тах­гүй байх арга алга. Уг нь Д.Баттулга, Ш.Түвдэндорж хоёр бол нэг намын журмыннөхөд. Өнгөрсөн 27 жилийн турш өчнөөн ихийг үз­сэн эрс байж таарна. Олон нийт ч мэднэ дээ. Гэ­тэл иймэрхүү нэгнь нөгөө­гөө гөвсөн бичвэр УИХ-ын сонгуулийн үед л гарч ирж, АН нь МАН-аа, МАН нь АН-аа ин­гэтэл хэлсэнбайдаг. Гэтэл АН-ын дотоод сун­гаанд мөнгөний хэмжээ тавь­сан нь явсаар хүн чанарын хэмжүүрийг харжболохоор юм болго­чих­жээ. Маргааш нар мандана гэдэг шиг АН-ын дотоод сонгууль хоёр, гуравхан хоногийндараа дуусна. Эд бие биенийхээ нүүрийг хараад л суух байх даа.

Дээрх бичвэрээс сэдэл аваад Нийслэлийн АН-ын даргад нэр дэвшигчдийг харьцуулж нэг бодлоо. Д.Баттулгыг болядруухан улстөрч дөө гээд дүгнэчих хүн гарахгүй л байх. Ард­чил­лын сайн, мууг үз­сэн цөөхөн хүний нэг. Унаж, босч явсан улстөрч. Өнгөрсөн жи­лүүдэд нийслэлийн удирд­ла­гуу­дыг муу ажилласан гэж хэн хэлэх юм бэ. Нөгөөтэйгүүр Д.Баттулга АН-ыг ялсан үед 2013 онд билүү дээ, МУЗН-ийн ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүч үзэж байв. Иймэрхүү байгууллагыг эрх баригчид хүч түрээд авдаг даа, уг нь. Д.Баттулга тэр сонгуульд МАН-ын Н.Энхболдодялагдсан. Араас нь гоншгоноогүй. Товчхоон хэлэхэд, “эвдэрчихэлгүй” унаж сурч байж бөх болдог шиг ялагдалхүлээж сурчихаад улстөрч гэж өөрийгөө нэрлэх нь зүйн хэрэг. Өөрөөр хэлбэл, Д.Баттулга бол улстөрч л хүн юм. Ш.Түвдэндорж ч ялгаагүй улс төрд олон жил явж байгаа хүн. Намын дарга, төрийн сайд хийж явсан туршлагатай. Гэхдээ магтаад байгаа шиг бүх юмны тэргүүн эгнээнд явж, цэнхэр тугаа мандуулсан гэвэл дэгсдүүлсэн болж мэднэ. Ер нь бол энэ сонгуульд дээрх маягаар магтуулж журмын нөхрөө “нухуулсан” материал тараалгасан нь жаахантиймхэн эрийн шинж шүү. Өөрөө мэдээгүй байж болно л доо. Команд, зөвлөгөө өгөөгүй, ийм зүйл сэдээгүй байхаднь дэмжигчид нь сайн санаад ийм операци явуулсан байж ч мэднэ.

Тэгэхээр Ш.Түвдэн­дорж биш ч АН-ын хэн нэгэн ийм бичвэр тараа­гаад сууж байна гэсэн үг. Үүнийг манайхан Түгжил гэж нэрлэдэг болсон. Яагаав, “Тунгалаг тамир”-ын Түгжилүүд амьдрал дээр, ялангуяа улс төрд олширсон болохоор ингэтэл газар авч байгаа хэрэг. Харин нам дотроо Түгжилддэг явдал бол Монголын улс төрд тун цөөхөн гарсан даа. Тэгтэл ардчиллын ард Түгжилүүд нуугдаж байжээ. Нээлт­тэй, ил тодоо нэрийн хуу­дас болтол ярьдаг ард­чил­лынхан бие биеэ Түгжилдэнэ гэдэг Мон­голын ардчилал,  Мон­голын улстөрчдийн ёс сур­тахуун, монгол хүн чанар ягтаа тулжээ гэдэг том дүгнэлт хийхэд хүргэж буй юм.