Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Монгол бөхийн холбооны тэргүүн, Олон улсын Олимпийн хорооны “Монгол Улсын Зууны манлай спортын зүтгэлтэн” батламжит, зохиолч, доктор Рэгжийбуугийн Нямдоржтой уулзаж хөөрөлдлөө.

-Танаас монгол бөхийн төлөө хамаг бүхнээ золиослоод зүтгэсэн хүн шүү би гэсэн битүүхэн нэг гуниглал анзаарагдах шиг болж байна. Та Бөхийн өргөөнөөс ямар нэгэн хувь эзэмшдэггүй гэж байгаа. Цалин цуух хангалттай авах уу?

-Би 950 мянган төгрөгийн цалинтай хүн. Жилээс жилд тавь тавин мянган төгрөгөөр нэмсээр ийм хэмжээний цалин дээр тогтсон. Би хэзээ ч сая төгрөг болгохгүй гээд шийдсэн. Сая гэдэг 950 мянгаас их ч тавин мянган төгрөгийн зөрүүнээс миний амьдрал шийдэгдэхгүй. Мөнгө олдог жижиг жижиг арга надад байна.

-Ямар арга байна?

-Миний “Яаж жаргах вэ” гэдэг ном тавин сая төгрөг надад олж өгсөн. Гуравдахь удаагаа хэвлэгдсэн. Маш нимгэхэн ном шүү дээ. Манай эхнэр Баттунгалаг бизнес хийдэггүй ч бас амьдралдаа нэмэр болчихно. Идэр залуу нас минь иймэрхүү өнгөрлөө. Төгсгөлийн амьдралыг минь миний хоёр хүү сайхан хангачихна. Мөнхбаатар, Ганбаатар гэж найдвартай хоёр хүү төрүүлж өсгөсөн. Тэр хоёр маань шударгаар яаж амьдрах аргаа мэддэг хүүхдүүд. Хамгийн гол нь аав ээжийгээ яаж тохьтой байлгах вэ гэдгээ мэддэг зөв л амьдраад яваа эрс дээ.

-Монголын үндэсний бөхийн холбоо өнгөрөгч онд гэхэд ямар үр бүтээлтэй ажиллав даа?

-Бид таван зүйл дээр төвлөрч ажиллалаа. “Допинггүй монгол бөхийн төлөө” уриа дэвшүүлсэн гэсэн дээ. Ноднингийн нэгдүгээр сарын 1-нээс бүтэн жилийн хугацаанд монгол бөхийг допингоос ангид байлгахыг эрмэлзсэн. Допингийн эсрэг бөхчүүдийн дунд баахан соён гэгээрүүлэх үйл ажиллагаа явууллаа. “Допинг хэрэглэвэл чи өнөөдөр амжилт гаргаж болно. Алс нь эрэмдэг зэрэмдэг амьтан болж, үр хүүхэдгүй, эрхтэн биегүй болно” гээд сурталчилна. Соён гэгээрүүлнэ гэдэг чинь “Чи зөв юм хийвэл зөв хүн болно. Буруу юм хийвэл буцахдаа харамсаад ч баршгүй хар нүгэлд унана аа хө” гэсээр байгаад наадам хүргэсэн. Наадмаар допингийн шинжилгээ автал нэг ч бөхөөс гарсангүй. Тиймээс ажил үр дүнтэй явагдсан гэж үзэж байгаа. Хамгийн гол нэвтрүүлэх гээд байгаа зүйл бол явцын дундах шинжилгээг бий болгох юм. Урьд нь допингийн шинжилгээг улсын наадмаар л ганцхан удаа шөвгийн 16-д үлдсэн бөхчүүдээс авдаг байлаа. Одоо наадмаас наадмын хооронд авч эхэлсэн. Допинг үнэхээр хэрэглэдэг бол энэ хугацаанд илэрнэ ээ дээ. Бүтэн арван нэгэн сар соён гэгээрүүлэл явуулж сая арванхоёрдугаар сард гучин бөхөөс шинжилгээ авсан. Удахгүй хариу нь ирнэ. Энэ бидэнд нэг зүйлийн хэрэгтэй тандалт болно.

-Нэгдүгээр ажил ч хэрэгтэй л зүйл болж. Удаахь ажил нь юу байв?

-“Жудгийн журам” гэдэг зүйл гаргалаа.

-Өнөөгийн бөхчүүд ч уначихаад тахимаа өгөхгүй байх, дэвжээн дээр зодолдох гээд жудгаа ч гүвчихсэн л харагддаг шүү?

-Монгол бөх гэдэг зүйл бол таван элементээс бүрддэг. Үүнийг онолын хувьд тодорхойлсон. Монгол бөхөд эхлээд барилдаан байна. Барилдаан, барилддаг хүн хоёр үүсэхээр яаж барилдах юм бэ гэдэг нэг юм бий болно. Нүд рүү нь цохихгүй, хоолойг нь шахаж болохгүй ч гэдэг юм уу дүрэм хэрэгтэй болно оо доо. Ухаандаа, сумогийн цуппари гэдэг нүүр рүү алгаддаг мэхийг монгол бөхөд хэрэглэж болохгүй. Тиймээс ямар ч барилдаанд дүрэм зайлшгүй хэрэгтэй. Бөх, барилдаан, дүрэм гурвыг холбож зохион байгуулдаг нэг юм байхгүй бол болохгүй байгаа биз. Зохион байгуулдаг баг тэгэхээр заавал байх хэрэгтэй байгаа юм. Тэр нь менежментийн баг, засуул, хөлийн цэц зэргийг багтаасан үйл ажиллагааны баг хоёргүй бол барилдаан явахгүй шүү дээ. Барилдааны хамгийн чухал элемент нь үзэгч юм байна. Ийм таван зүйл нийлж байж монгол бөх гэдэг ойлголтыг бүрдүүлж байгаа юм. Чи бод доо, үзэгчгүй бол хоёр аварга Бөхийн өргөөнд мянга ноцолдоод яахав.

-Хонины бэлчээрт хоёр жаал уйдаагаа гаргаж ноцолдож байгаатай адил болох байлгүй?

-Тэрэнтэй адил ямар ч таашаалгүй байх нь тодорхой. Тэгэхээр үзэгч маань монгол бөхийн санхүүжүүлэгч юм байна лээ. Хоёрдугаарт, тэдэнд урам зориг өгч, уухай түрлэг нэмж байдаг. Гуравт, тэр хоёр барилдаж байж үзэгчдэд таашаал өгдөг ийм тогтолцоо. “Ойлголт зөв бол үйлдэл зөв” гэдэг энэ бүхнээс урган гарч байгаа юм. Монгол бөхийг ингэж л ойлгохгүй бол болохгүй. Улсын заан Ганболд гэж нөхөр 2002 онд “Монголын бөхийг яахыг бөхчүүд мэднэ” гэж байсан. Бидний томьёоллоор монгол бөхийг хэн мэдэх вэ гэвэл бөхчүүд, жаяг дэгийн баг, үзэгч оролцож байж шийдэх юм байна. Бөх хүн ямар амжилт гаргах вэ гэдэг нь цэвэр хувийн шинжтэй зүйл. Улсын наадамд тэр хүн гурван удаа долоо давна уу, ганц удаа тав давна уу өөрийнх нь дурын хэрэг. Амжилт тухайн бөхөд хувьд нь нэр хүнд, ард түмний хүндлэлийг авчирдаг. Бөх хүн нийгмийн өмнө ямар үүрэгтэй вэ гэхээр монгол бөхийн өв соёлыг ард түмэнд өөрийн биеэр үзүүлэх үүрэгтэй. Монгол хүний алдаж үл болох зан чанарыг олон түмэнд харуулж байх ёстой. Жудгийн журам есөн заалттай. Сүүлийн үед барилдахаар ирсэн бөхчүүд гарч жагсахаа больчихоод байгаа.

-Их зан гаргаж байгаагийн шинж ээ дээ?

-Гарч жагсахгүй бол тэр бөхийн барилдах эрхийг хасна гээд заачихсан байх жишээтэй. Хоорондоо хэрүүл уруул хийгээд заримдаа цохиод авдаг. Ийм үйлдэл гаргасан олон бөхийн эрхийг энэ хугацаанд түдгэлзүүллээ шүү дээ. Бөх хүн үзэгчидтэй болон жаяг дэгийн багтай зөв харьцах ёстой. Энэ жудгийн журмыг биелүүлснээр монгол бөхөөс ард түмний өгөөж зөв харагдах гээд байгаа. Ийм журам гаргаж хэвшүүлсэн. Энэ маш том ажил байлаа.

-Сэргээш, ёс суртахуун талаас нь хашаад л авч. Гуравдахь ажил тань юу байв?

-Оролцооны коэффицент гээч юм саяхан гаргалаа. Өнөөгийн монгол бөх чинь дал, ная, ерээд он, тэр байтугай 2000 оны юмгүй хөгжчихөөд байна. Бөхчүүд зүгээр нэг тээвэрт явж байгаад орж ирээд барилдчихдаг хөг өнгөрсөн. Өдөр тутмын бэлтгэлтэй болсон учраас өрсөлдөөн маш хатуу болсон. Энэ өрсөлдөөнөөс том цолтой бөхчүүд айгаад, нэр хүндээ хайрлан доор даваанд унах вий гээд бодоод ирэхээрээ барилдаануудад оролцох нь цөөрөөд байгаа юм.

-Аварга, арслан цол авав уу, үгүй юу л бараг “зодог тайлцгаачих” юм байна ш дээ?

-Энэ их эмгэнэл. Монгол бөхийн нөгөө таван элементийн нэг болсон үзэгчид маань улсын том цол авчихсан хүнийг барилдуул аа гэж зүй ёсоор шахаад байдаг. Тиймээс оролцооны журамд “29-35 насны бөхчүүд заал танхимын барилдааны тавин хувьд заавал барилдана. 29-өөс доош насны бөхчүүд далан хувьд нь заавал барилдана. Хэрвээ тавь, далан хувьдаа барилдаагүй бол цагаан сар буюу наадмаар барилдуулахгүй” гэсэн журам байгаа юм. Сүүлийн үед манай аварга, арслан, заануудын барилдааны оролцоо маш их сайжирсан чинь үүнтэй холбоотой. Үзэгчдэд маань энэ нь их таашаал төрүүлж байгаа. Энэ цаасан дээр байгаа хэдэн үсэг боловч монгол бөхийн шинэчлэлд орж ирж байгаа чухал зүйл.

-Урьд зуны наадмаар гэхэд аварга Санжаадамбатай барилдсан Ганжадын гар түрүүлээд газарт хүрч байгаа нь камерт тодорхой харагдаж байсан. Техник технологи хөгжчихөөд байхад бөхчүүдийн барилдааныг камераар шүүж болдоггүй юм уу?

-Үзэгчдийн их хүсдэг зүйл наадахь чинь мөн л дөө. Монголын үндэсний бөхийн дүрмэнд камераар шүүхгүй гээд заагаад өгчихсөн. Камерын бичлэг харж шүүх заалт байхгүй. Байхгүй байхаас ч аргагүй. Бөхийн барилдаанд камер оролцуулах тухай их сургуулийн өндөр мэргэжилтэй эрдэмтэд оролцсон хорин хэдэн хүний бүрэлдэхүүнтэй комисс байгуулаад дүгнэлт гаргачихсан. Үндэсний бөхийг камераар шүүхгүй, яаж шүүх вэ гэхээр хөлийн цэц хийж буй ахмад цолтой бөхчүүд нүдээрээ хараад шийднэ. Тэд чинь барилдаанаа мэднэ. Зүгээр нэг суулгачихвал тэр мэх үргэлжлээд хаа хүрч хүн унадгийг мэдэхгүй. Энэ хэдий үеэс ч эхэлсэн уламжлал юм би мэдэхгүй. Буур Жамьян аварга, Түвдэндорж аварга эд нар бүгд л хөлийн цэц хийгээд бөхийн барилдаанаа хараад байж л байсан. Энэ л уламжлалаараа шүүнэ. Хамгийн гол нь камерыг маргаантай барилдааны үед хөлийн цэцүүд нэгдмэл шийдэлд хүрч чадахгүй тохиолдолд камерын бичлэг ашиглаж болно гэсэн дүгнэлт гарсан. Санжаадамба, Ганжад хоёрынх шиг барилдаанууд секундээр биш дойлиор хэмжигдэж байдаг. Бичлэгээр удаашруулаагүй үед тэр барилдааны явцыг хүний нүд ялгаж харахын аргагүй байгаа шүү дээ.

-Харааны хурд гүйцэхгүй л юм болж байгаа нь мэдээж л дээ?

-Тэрийг ард түмэнд үзүүлэхээр хажууд нь зогсож байгаа хүн хараагүй, мэдрэл муутайд тооцогдоод байна аа даа. Энэ чинь техникээр л удаашруулахаар тийм удаан байгаа болохоос хүнд анзаарагдахын аргагүй нүд ирмэхийн зуур л болоод өнгөрч байгаа процесс. Энэ бүхэн чинь камерын байрлалаас болоод зөв, буруу гардаг. Давуулаад халз дэгээ хутгадаг мэх байна шүү дээ. Тэгэхэд хүний гар учраа бөхийнхөө ууцны ард байгаа учраас хүний тохой эхэлж газарт хүрнэ ээ дээ.

-За тэгж л таарна даа. Давуулаад барьчихсан байгаа юм чинь?

-Гэтэл нэг нь бүх биеэрээ унаж байдаг. Нөгөө нь тохойгоороо тэвэрч байдаг. Давуулж бариад дэгээ ороогоод мэх хийсэн хүнийг унасан гэж үздэггүй л дээ. Ийм мэхний үзэгдэл дэлхийн бөхийн бусад төрөлд ч байгаа юм. Жишээлбэл, сумод гэхэд нөгөө бөхөө өргөөд тойргийн гадна гаргахаар явсаар арай газарт тавиагүй байхад өргөж яваа хүний хөлийн хуруу зураасан дээр гишгэчихдэг тохиол бий. Үүнийг яаж шийдэх вэ гэхээр өргүүлж яваа хүний биеийн гуравны хоёр нь талбайн гадна гарсан байвал хөл зураас давахыг тооцохгүй гэсэн дүрэмтэй юм билээ. Монгол бөхөд тийм юм байхгүй л байна. Нэг бөх дойлиор хэмжигдэх хугацаанд тохой нь газар хүрч байгаа боловч нөгөө бөх бүх биеэрээ газарт унаж байгаа. Камерын бичлэгийн тухайд зүгээр “ТВ-9”-ийн юм уу, “Сүлд” телевизийн бичлэгээр шийдэхгүй. Техникийн хувьд маш өндөр төвшний зүйл шаардагдах юм билээ. Тухайлбал, зургаан камер тогтмол нэг цэг дээрээс авч байх ёстой. Их нарийн яривал дэвжээтэй яг ижил нэг түвшинд байх ёстой. Сумо шиг тийм нарийн бичлэг хийх камерын техник хэрэгслийг тавьж үзье гэж телевизүүдтэй хамтарч судалгаа хийж л байна. Хамгийн инээд хүрмээр зүйл нь 512 бөх барилдахад 511 удаагийн барилдаан болж байгаа юм. Өнгөрсөн зуны Санжаадамба, Ганжад хоёрыг л яриад байна аа даа. 510 барилдаан нь зүгээр явчихсан, ганцхан барилдаан дээр л тийм юм гарч. Үүнийг л дэвэргээд байгаа байхгүй юу. 510 барилдааныг хэдхэн секундэд шийдээд явуулчихаж байгаа юмыг камераар шүүж яах юм, ер нь. Улсын наадамд камер шүүлээ гэж бодоход хөдөө орон нутагт, аймаг, сум, багийн наадамд яах юм гэсэн асуудал гарч ирнэ ээ дээ. “Ойлголт зөв бол үйлдэл зөв” гэдгийн чинь нэг л тал нь энэ. Улсын наадамд камер хэрэглэлээ гэхэд “Хүн бүхэн хуулийн өмнө тэгш эрхтэй” гэсэн харьцаа алдагдана биз дээ. Хөдөөнийхөн, аймаг, сумдынхан хүн биш юм уу гээд зөндөө асуудал үүснэ ээ дээ. Сумын наадмыг зуун хүн утсаараа бичлэг хийж байлаа гэхэд аль зургааг нь барьж тайлбар өгөх юм гээд мөн ч их юм болно оо доо. Тэгэхээр хөлийн цэцийн шийдвэрээр явах нь зөв шийдэл хэвээр байгаа юм. Хөлийн цэцийг заавал бөх байсан хүн л хийдэг. Тэд өөрсдөө унаж, давж үзчихсэн улс шүү дээ.

-Тав дахь ажлаа тайлбарлаач?

-Бөхчүүдийг онлайнаар бүртгэдэг боллоо. Урьд барилдах бөх биеэрээ, үнэмлэхтэйгээ ирж бүртгүүлдэг байсан. Энэ бол өв соёлоо хүндэтгэж байгаа сайн хэлбэр л дээ. Тиймээс бөхчүүд маань улсын наадам, цагаан сараар биеэрээ ирж бүртгүүлж байг. Бусад үед бөхчүүдийн цагийг хэмнэх, сэтгэл санааны тайвшрал, оюуны амар тайван бэлэглэх сайн санаачилга болсон доо. Одоо онлайнаар барилдахын урд өглөөний 10 цагаас оройны 17 цаг хүртэл бүртгээд цацчихаар ард түмэн харчихна шүү дээ. Бөхийн жагсаалт хараад “Миний балиашигладаг бөх барилдахгүй нь. За тэгвэл би үзэхээ больё” ч гэх юм уу, тэр хоёр бөхийн барилдааныг сонирхож болох юм байна гэх мэтээр ажил төрлөө зохицуулчихдаг болно доо. Энэ бол орчин үеийн шаардлага яах аргагүй мөн биз.

-Бөхийн холбооны брэнд гэчихээр ямар томоохон ажил байдаг юм бэ?

-Монголын үндэсний бөхийн холбооны 25 жилийн ой 2015 онд болоход “Монгол бөхийн 50 шинэ зүйл” гэсэн ном хэвлүүлсэн. Тэр тавин зүйлээс нийгэмд жишиг болсон арван найман зүйл байдаг юм билээ. Нэг жишээ хэлье. Ерэн онд Бөхийн холбоо байгуулагдаад 45-аас дээш насны бөхчүүлд цолны хишиг олгоно гэж байлаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2013 онд “Олимп, дэлхийн аваргын шагналтнуудад төрөөс мөнгө олгоно” гэсэн тогтоол гаргасан. Энэ бол манайхаас авсан жишиг. Шилэн данс гээч юм гараад хоёр гурван жил болж байна аа. Бид арван жилийн Бөхийн холбооны тухайн сарын орлогыг бэлэн, харилцах дансаар нь гаргаж бөхчүүддээ, үзэгчдэдээ тараадаг байснаас шилэн данс улбаатай юм.