Хүн төрөлхтний түүхэнд гурван том хувьсгал болжээ. Хөдөө аж ахуйн, аж үйлдвэрийн болон мэдээллийн гэж нэрлэгддэг хувьсгал тус бүр нийгмийг асар ергөн хүрээтэй, маш их хурдтайгаар хөгжлийн шинэ шатанд түлхэн шилжүүлсэн юм.

 

Хувьсгал тус бүр нөөцийг ашиглах технологийн өөрчлөлтөөр эхэлж, хөдөлмөрийн бүтээмжийг олон зуу дахин өсгөснөөр, эд баялгийг эрс нэмэгдүүлж иржээ. Эд баялгийн өсөлттэй хамт нийгмийн зохион байгуулалтад өөрчлөлт орж, яавал тухайн нийгмийн гишүүн бүр элбэг хангалуун, аз жаргалтай, амар тайван амьдрах тухай тодорхой томьёо гаргахыг оюун санааны манлайлагчид нь үеийн үед зорьж иржээ.

 

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ХУВЬСГАЛ

 

Арваад мянган жилийн өмнөөс хүмүүс нүүдэллэн амьдрахаас шилжилт хийн, тариа тарьж, мал амьтан тэжээхэд суралцсанаар хөдөө аж ахуйн хувьсгал болж суурьшин амьдрах болжээ. Энгийн зээтүүнээс эхлээд усжуулах нарийн арга ( эртний Египтүүд Нил мөрний усыг татаж тариагаа усалдаг байлаа) хүртэлх технологи нэвтэрснээр хүнсний үйлдвэрлэл нэмэгдэж, хэрэгцээнээс давсан бүтээгдэхүүн бий болов. Тус бүтээгдэхүүнийг борлуулдаг тосгон, хот бий болсноор амьдралын хэв загварт өөрчлөлт орж, ор сандал ширээ гэх мэт нүүдэлчид хэрэглэж байгаагүй шинэ тавилга, орчин бий болов.

 

Олон хүн хуцалдаа, солилцооны харилцаанд оролцохын хэрээр хамтын зохицуулалт шаардлагатай болсноор манлайлагчид, удирдагч бүтэц (төр засаг) бий болов. Энэ хувьсгал энгийн нийгмийг зохион байгуулалттай нийгэмд шилжүүлэв. Хүчтэй нь хүчгүйгээ захирах болж, эзэмшлийн газар нутаг нь тэлсээр боолын ёс тогтов. Байршил, цаг уурын нөхцөл байдлаасаа хамаарч хамжлагын ёс, хаант засаглал бий болж, харилцан газар нутгаа булаалдан үргэлж л дайн байлдаан хийх боллоо.

 

Улс орон яаж хөгжих, төр засаг нь яаж ажиллах нь зөв тухай Энэтхэгт санскрит хэл дээр МЭӨ II зуунд Арташастра гэдэг нэртэй сургаал гарч, олон зуун жил хэрэглэгджээ. Мөн Ромын эзэнт гүрэн бий болж бүх Европыг эзлэн түрэмгийлэхийн хамт өөрийн үзэл, номлолоо тараан түгээж, хэрэгжүүлж байлаа. Энэ үеийн хөгжлийн томьёо нь бол шинэ газар нутаг булаан эзлэх, бусдын хөрөнгийг олзолж авах, хүмүүсийг зарц, хамжлага хараат болгох, худалдаа наймаа хийх гэж үзэж байлаа.

 

Улс орны жинхэнэ баялаг нь аль нэг байгалийн нөөц биш харин иргэдийн элбэг хангалуун, аз жаргалтай, амар амгалан амьдрал

 

АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН ХУВЬСГАЛ

 

Хүмүүс гараараа хийж ирсэн ажлыг XVII зууны дундаас машин, техникээр хийх болсноор энэ хувьсгал эхэлсэн. Дундад зуун хүртэл хорвоо ертөнцийг зөвхөн бурхны гэх үзлээр хардаг байснаа хүний нүдээр харах болсноор (Европын сэргэн мандалт буюу Ренессанс) хүн төрөлхтний үзэл бодол, танин мэдэхүйн сэтгэлгээнд өөрчлөлт гарч, хими, физик, газарзүйн зэрэг байгалийн шинжлэх ухаан хөгжиж, олон шинэ нээлт хийж, шинийг санаачилж эхэлжээ.

 

Үүний үр дүнд технологийн огцом өөрчлөлт бий болж Английн эрдэмтэн Ваттс уурын тэргийг бүтээв. Уурын галт тэрэг, усан онгоц бий болсноор тээвэр, ложистикт өөрчлөлт гарав. Мөн утас ээрдэг, нэхдэг машин бүтээснээр хүн төрөлхтөн анх удаа хувцас хунар олноор нь үйлдвэрлэх болов. Худалдаа, үйлдвэрлэл хөгжсөнөөр хот суурин хурдан тэлж, шинэ мянган эхэлтэл хотын хүн ам өссөөр ирлээ.

 

Яг энэ хувьсгалтай зэрэгцээд улс үндэсний баялаг хаанаас яаж бий болдог тухай хүн төрөлхтний туршлага, мэдлэгийг дүгнээд хамгийн бодит дүгнэлтийг Шотландын эдийн засагч Адам Смит 1778 онд өгсөн юм. Тэрээр улс орны баялгийг хөдөлмөрийн хуваарилалт, бүтээмж болон чөлөөт зах зээл бүтээдэг. Хэрэв чөлөөтэй орхивол зах зээл өөрийгөө зохицуулаад, тохируулаад (үл үзэгдэх гар) явдаг гэж алдарт “Үндэстний баялаг” номондоо тодорхойлжээ. Гэхдээ зах зээлийн ийм чөлөөт зохицуулалт нь монополь, татвар, лобби зэрэг гадаад хүчин зүйлээс болж боомилогддог гэж тэр бас хэлжээ.

 

Францад энэ үед улс төрийн хувьсгал гарч нийгмийн хөгжилд “эрх чөлөө, тэгш байдал, нөхөрлөл” гэсэн гурван зарчмыг баримтлахыг шаардаж байлаа. 1776 онд Атлантын далайн цаад эрэг дээр шинэ үндэстэн АНУ бий болсноо зарлав. АНУ-ын төр засаг нь хүн бүр аз жаргалтай байхаар, ижил тэгш эрхтэй төрсөн, төр засаг нь хүмүүсийн төлөөллөөс бүрдэж, тэдний төлөө ажиллах ёстой, хувийн эд хөрөнгийг хүндэлнэ гэсэн зарчимд суурилна гэж Үндсэн Хуулиндаа заажээ.

 

Улс орны жинхэнэ баялаг нь аль нэг байгалийн нөөц биш харин иргэдийн элбэг хангалуун, аз жаргалтай, амар амгалан амьдрал гэдгийг улс орнууд хүлээн зөвшөөрөв. Энэ баялаг нь ардчилал, зах зээл, өрсөлдөх чадвараас бий болдгийг улс орнууд хүлээн зөвшөөрч хэрэгжүүлсэн байна.

 

Ардчилал бол төгс биш ч, хүн төрөлхтний туршсан төр засгийн бүх хэлбэрээс хамгийн өгөөжтэй нь...

 

МЭДЭЭЛЛИЙН ХУВЬСГАЛ

 

Мэдээллийн хувьсгал гучаад жилийн өмнө эхэлсэн бөгөөд өнөөдөр нийгэм, эдийн засаг, хувь хүний амьдралыг маш хурдтай өөрчилсөөр байна. Энэ хувьсгал компьютерийн чипээс (ялтас) эхлэлтэй бөгөөд бүх мэдээллийг тэмдэглэх, дамжуулахыг цахим хэлбэрт шилжүүлснээр хүн төрөлхтөнд хөгжлийн урд өмнө гараагүй тийм их боломж нээгдлээ. Бэсрэг компьютер, гар утас бий болов.

 

Тээврийн хэрэгсэл хөгжиж, зүг чигийг тодорхойлох нь (навигаци) маш хялбар болов. Боловсролд өөрчлөлт гарч, машиныг хиймэл хүн удирддаг болов. Хүмүүсийн холбоо харилцаанд байршил, цаг хугацаа нөлөөлөх нь багасав. Бидний ажиллах, амьдрах орон зайн хэмжээ, тав тух, орчинд өөрчлөлт орж хөдөлмөрийн бүтээмж эрс нэмэгдэв.

 

Та бидний амьдралын энэ цаг үед тохиож буй мэдээллийн хувьсгалын үр нөлөөн дор улс орны хөгжлийг элбэг хангалуун, аз жаргалтай, амар тайван амьдрал гэж үзэх нь өөрчлөгдөөгүй. Харин эх үүсвэрийг нь ардчилал, зах зээл болон шинийг бүтээх (innovation) чадвар гэж үзэх боллоо.

 

Ардчилал бол төгс биш ч, хүн төрөлхтний туршсан төр засгийн бүх хэлбэрээс хамгийн өгөөжтэй нь болохыг хөгжсөн бүх улс орны түүх баталж байна. Гэхдээ ардчилал нь ил тод, хариуцлага тооцдог тогтолцоо, иргэдийн идэвхтэй оролцоо бий болсноор алдаа бага гардаг ажээ.

 

Харин зах зээлийн эдийн засаг зөвхөн хувийн өмчид суурилдаг. Энэ нь хүн төрөлхтний түүхэнд хамгийн их эд баялгийг бүтээсэн ажээ. Зах зээлийн эдийн засаг ёс суртахууны хувьд ч хамгийн зөв. Учир нь зах зээлийн бүх худалдаа, харилцаа сайн дурын үндсэн дээр байдаг. Зах зээлд алдаа гардаг ч, хувь хүмүүсийн хөрөнгөтэй холбоотой учир засаж, залруулах орон зай харьцангуй том байдаг.

 

Нийгмийн хөгжил дэвшлийн хөдөлгөгч хүч нь, дээрх гурван үндсэн хүчин зүйлийг бүтээх хамгийн өгөөжтэй хөрс, суурь зарчим нь хууль ёс (rule of law) юм. Хэрэв тухайн улс оронд төр засгийн үйл ажиллагаа нь хуулийн хүрээнд биш, хууль хүн бүрд ижил тэгш үйлчилдэггүй, нийгмийн бүх харилцааг хууль ёсны хүрээнд зохицуулаагүй, хүний эрх, эрх чөлөө, эд хөрөнгийг хуулиар хамгаалдаггүй бол ардчилал, зах зээл, шинийг бүтээх ажил хэзээ ч бүх боломжоо бүрэн ашиглаж чадахгүй юм.

 

Харин Монгол Улсын хөгжлийг эдүгээ гацааж буй хамгийн том бул хар чулуу бол хууль ёс хэрэгжихгүй байгаа явдал юм. Төрийн эрх баригчид, улс төрийн намууд хууль ёсыг уландаа гишгэн, монголчууд өрөнд баригдаж, эрх мэдэлтэй цөөнхөд бараг бүх баялаг, нөөц хамаарах боллоо.

 

Хууль ёсыг хэзээ “жинхэнэ”-ээр нь сахиж эхлэхээс монголын ард түмний хувь заяа хамаарч байна.

 

Д.Жаргалсайхан